Þjóðviljinn - 24.12.1954, Blaðsíða 15

Lif í eyðimörkinni
Villikötturinn er óhultur
iyrir óvininum efst upp í
toppi risakaktusins; það er
ekki á allra færi að klifra
þangað.
Hvað er eyðimörk? Margir
munu halda, að eyðimörk sé
ekki annað en geysivíðlent sand-
flaemi, umleikið brennheitum
vindum, og þeim kemur það á
óvart er það sést í kvikmynd-
um Walt Disneys, að eyðimörk-
in morar raunar af lífi, en
kvikmynd hans af eyðimerkur-
lífinu fer nú um allan hnött-
inn og vekur hvarvetna mestu
furðu. Það á raunar við um
þá eyðimörk sem næst okkur
er, Sahara, að þar eru víðast
brennheitar auðnir, sandur og
grjót, en sumar aðrar, einkum
hin geysivíðlendu flæmi í
Norðurameríku, eru ekki sand-
orpnar nema að tveimur hundr-
aðshlutum. Raunar er lofts-
lagið þurrt og heitt eyðimerk-
urloftslag, en samt sem áður
eru eyðimerkur Norðurameríku
grænar og hafa fjölbreytt dýra-
líf og þetta dýralíf er uppi-
staðan í kvikmynd Walt Disneys
og öðrum eldri myndum.
Áður fyrr var sælzt til að
taka myndir á þeim stöðum,
sem mest líktust Sahara, en
leikendurnir klæddir sem Ar-
abar og Bedúínar, og leikurinn
snerist auðvitað um lífið í Sa-
hara. Nú er mönnum orðið
Ijóst, að náttúran sjálf er ólíkt
skemmtilegri og fróðlegri eins
og hún kemur fyrir, en upp-
lognar kynjasögur af þjóðum
sem byggja hina fornfrægu
eyðimörk Sahara.
Eyðimerkurnar í Nevada
hafa verið valdar til að gera
þar hinar fyrstu tilraunir með
kjarnorkusprengjur, þar kallast
Nevada Proving Grounds sem
þær fóru fram, oe er sá staður
orðinn hinn hættulegasti,
vegna geislaverkana sem ná
djúpt niður í sandlögin,
munu haldast lengi enn. En
þetta hættusvæði er aðeins ör-
lítið brot af allri eyðimörkinni,
því hún er langtum stærri en
ísland að flatarmáli. Samt er
það víst, að ekki mun líða á
ýkjalöngu fyrr en komin er
mannabyggð um þetta svæði
mestallt. Ýmsar eyðimerkur,
sem fyrir 25—30 árum voru ó-
byggðar með öllu, og vaxnar
runnum á stangli, eru nú orðn-
ar að breiðum byggðum, þar
sem stórar hjarðir nauta eru á
beit, innan um majsakra og
lúzerniakra. Þess vegna er far-'
ið að friða nokkra reiti, svo
sem Dauðradalinn í Kaliforníu,
en þar sýnist ekki björgulegt
að byggja, og sá dalur er mörg
hundruð kílómetra að lengd, og
gína þar við ferðamanni blásin
bein nauta, sem farizt hafa úr
þorsta, en í Arizónáeyðimörk-
inni er einnig vænn þjóðgarður
friðaður, með' fágætum jurta-
gróðri og furðulegum, og þang-
að var farið til að taka mynd-
irnar í kvikmynd Walt Disneys.
Þessi þjóðgarður heitir Sugu-
aro og er hann 50 000 hektarar
að stærð. Hann heitir i höfuðið
á þeirri kaktustegund, sem vex
um eyðimörkina þvera og endi-
langa. Þangað liggur jámbraut,
og einnig er hægt að fara þang-
að í bíl, enda eru aðeins tiu
km þangað frá háskólaborg
Arizona, Tucson. Sá sem þang-
að kemur í fyrsta sinn, verður
frá sér numinn af undrun og
aðdáun. Þar gefur að líta ævin-
týralegt útsýni yfir sanda, sem
vaxnir eru gulgrænum runn-
um á strjálingi og svimháum
súlukaktusum, svo langt sem
auga eygir, og kaktusana ber
við loft yfir Santa Catalína
fjöllunum í fjarska. Kaktus-
arnir eru metri að þvermáli
við rótina, og þeir ná oft 10
metra hæð, þeir eru mörg tonn
að þyngd, og vaxa þétt svo að
útsýni er ekkert milli þeirra
og manni þykir sem gangi hann
um annarlegan súlnaskóg. En
kaktusinn hefur annað eðli en
þau tré og sá gróður annar,
sem okkur er kunnugastur,
hann þolir þann þurrk, sem
eyðimerkurloftslagið býður. En
þótt langir þurrkar hafi geng-
ið, megnar kaktusinn að bera
mergð hvítra blóma og það ein-
mitt i marz-apríl, en þá eru
þurrkarnir mestir. Þessir risa-
kaktusar eru oft greindir ofan
til, m. a. vegna þess, að eldingu
hefur slegið niður í toppinn,
sem síðan greinist og líkjast
kaktusarnir þá kertastjaka
með mörgum örmum.
Af kvikmyndinni er helzt að
sjá, að blómin ljúkist t*pp með
miklum flýti, og er það afar
fagurt að sjá, en i rauninni
gerist þetta hægt og hægt, og
það er látið líða langt á milli
þess að mynd er tekin, aílt að
því klukkutími, en síðán eru
þær sýndar á tjaldinu eins og
þær væru teknar í sífellu.
Þegar loksins fer að rigna í
eyðimörkinni, en það er ætíð
Eyðimerkur eru margs
konar og bera ekki
allar með réttu það
nefn. a. m. k. ekki eyði-
mörkin í Arizona, bar
sem Walt Disney gerði
kvikmynd sína um
lífið í eyðimörkinni,
sem sagt er frá í
þessari grein.
*
hagnýta sér hið dýrmæta regn,
sem ætíð stendur stutt við, en
meðan rignir, er eins og hellt
sé úr fötu, en jarðvegurinn
megnar ekki að drekka í sig
vatnið, svo þurr sem hann er.
Vatnið safnast því í læki, sem
velta fram kolmórauðir unz
þeir verða að svo þykkri leðju,
að þeir komast ekki lengra, en
þorna þar sem þeir eru komn-
ir, og vcrða þar skjótt að
sprungnu leirflagi. En meðan á
þessu stendur þjóta upp alls-
konar jurtir, melasólir (valmú-
ar), ofursmáar stokkrósir o. fl.
o. fl. en ekki er þeim lengi til
setu boðið, þegar þornar,
hljóta öll blómin að visna. Risa-
kaktusarnir hafa lagað sig bet-
ur að aðstæðunum. Meðan á v
rigningu stendur, keppast þeir
við að drekka, og þenjast þeir
þá út með ótrúlegum hraða.
Þegar stofninn er þurr, er hann
i einlægum fellingum langs,
eins og harmoníka, en þá er
hann tekur til að tútna út, slétt-
ist úr fellingunum og hann
verður helmingi digrari, og
langt á milli broddanna, sem
sitja í beinum röðum á hverju
fellingarbroti, sem • út snýr.
Hver af þessurn stóru jurtum
getur drukkið sex tii sjö tonn
af vatni. Á þessu verður jurtin
svo að lifa allt árið oftast.
Þyrnana. sem býsna óþægi-
legt getur verið að taka á, not-
uðu Indíánar áður í sérstökum
tilgangi. Þeir þeir vildu senda
skeyti í fjarlægð, kveiktu þeir
í hrúgu af þyrnum við rótina,
og létu eldinn læsa sig upp eft-
ir þyrnaröðunum, svo að kakt-
usinn varð sem kyndil! í nætur-
myrkrinu. Til margs annars
voru kaktusarnir íbúunum nyt-
samlegir. Hina trjákenndu
„beinagrind“ jurtarinnar, sem
oft má sjá í sandinum þegar
jurtin hefur fallið í ofviðri og
ailt annað er horfið, notuðu
Indiánarnir til bygginga, og úr
ávöxtunum, sem ekki eru ó-
svipaðir fíkjum, gerðu þeir vín,
en möluðu kjarnana og bökuðu
brauð úr þeim. Nú sem stendur
éta rottur og úlfar óðara öll
þau ógrynni ávaxta, sem þrosk-
ast á kaktusunum h. u. b. mán-
>iði eftir að þeir bera blóm.
Þeir ganga svo vel að mat sín-
um, að ekki nær eitt fræ af
þúsund að vaxa.
Eyðimörkin er ákjósanlegur
dvalarsýaður fyrir dýrin, og
hinn ákjósanlegasti staður til
að athuga líf dýranna og taka
myndir af þeim.
Háskólinn í Arizóna hefur
lengi (40 ár) haft eyðimörkina
fyrir athugunar- og tilrauna-
stöð i dýra- og jurtafi-æði, og
einkum risakaktusinn og dýrin,
sem nærast á ávöxtum hans,
svo að nú vita rnenn flest um
þá jurt sem vitað verður, nema
aldur hverrar einstakrar. Kakt-
usinn hefur enga árshringi.
Plönturnar eru svo litlar fyrst
í stað og árum saman, að þær
losna fyrir hverri regnskúr og
berast burt, og grasafræðingn-
um getur hæglega sézt yfir þær
þegar hann er að leita að þeim.
Og þegar þær loks fara að
dafna, vaxa þær þó ekki meira
en fáeina sentímetra á ári. Það
er talið að kaktusarnir séu ekki
minna en 150 ára gamlir, og er
það hár aldur á jurt, sem i
rauninni er ekki trjákennd.
Spætan heggur.holur í kaktus-
ana, og af þeim er slík mergð,
að rejmt er að marka af þeim
aldurinn.
Spæta þessi, kölluð gila-
spæta, er sérlcga hygginn fugl.
Hún heggur sér holu fyrir hreið-
ur, sníður kringlótta rauf. og
losnar þá kringlan frá, en vatn
í ágúst og september, þá eru
og kaktusarnir óðar tilbúnir að
Skellinöðmrnar, jafnvel þótt smáar séu, eru engin lömb
að leika sér við, en kengúrurottan er óhrœdd að bjóða
nöðrunni byrginn, ef afkvœmi hennar eru í hœttu.
19
bullar upp um opið og hörfasr
spætan þá frá, en jurtin grípur
til varúðarráðstafana og stöðv-*
ar vatnsrennslið, en skorpa
myndast á sárinu. Þá kemur
spætan aftur, og er þá húsið-
orðið hið ákjósanlegasta, slét#
og stinnt í botninn og svalt,
þvi vætan sem undir er, veitir
svala. IJglur byggja líka þessar
þyrnóttu jurtir, og setjast offe
að í yfirgefnum spætuhrciðr-*
um, en hornuglan er of stór-
vaxin fyrir þessi hreiður og.
hreiðrar hún sig í öxlum m illl
greinanna.
Þá er að geta um gaukinn*
sem hreiðrar sig í föllnum kakt-
usum og klekur sjálfur út egg
sín. Þessi gaukur er mikilí
gönguskarfur, og það svo a@
enginn hestur dregur hann uppí,
En ekki hefur hann samt viðl
bílum í hröðum akstri. Hannt
lifir á slöngum og eðlum, og.
ærir hann bráð sína með þvi aO
dansa fyrir framan hana með>
þöndum fjöðrum á höfði og
stéli, síðan tekur hann slöng-
una upp á sporðinum og skekur
hana svo hún ærist ennbá,
meira.
Þarna finnst lika hin eina af
eðium. sem er eitruð, kállasti
hún gila og er gulflekkótt, ljófe.
og klunnaleg, og getur orðið>
hálfur metri að lengd. Sú eðlat
leggur aldrei á flótta, því húi*
veit að sér er óhætt, hegguir
hún eiturtönninni í óvinihrt
þegar hún sér sér færi, en eitrið
fer að spýtast óðar en húifc
verður reið, og slefar hún því
sem hvítri froðu, og er þá ekk*
árennileg, og sex dropar aff
eitri nægja til að drepa hun<3
á fáeinum mínútum. Hún lifir
á eggjum fugla, ekki sizt gauks-
ins.
Mörg spendýr lifa þarna,
Þarna eru skjaldbökur, sem eta>
kaktusa, eyðimerkurrefir, ýms-
ar tegundir af hjörtum, og lit’ni'
naflasvínin, gaupan flýr undas*
þeim upp i topp á kaktúsununv
og þau eru örgustu þefdýr, osg:
þarna eru einnig sjálf þefdýrin.
og ganga á höndunum af ein—
skærri gleði yfir því að geta
spýtt hinum ógeðslega vökvst
sínum framan i þann sem fyriae-
þeim verður.
Eyðimerkurrottan lætur Ijti®
á sér bera, en af«þessum dýr-
um er þarna mikil mergð, og:
hún kallast kengúrúrotta, þvi,
hún hoppar á afturfótunum og
notar ekki framfæturnar til
gangs, og eru þeir litlir og
mjóir. Hún er fræg fyrir þa<5>
að þurfa ekkert að drekka, og:
vinnur hún sjálf vatn nieð.
brennslunni i líkamanum. Þetta
gera raunar öll dýr. En rotta.
þessi fær ekkert annað vatn, og.
verður hún þvi að fara spart
með það lítið hún vinnur sér.
Hlandið er lítið, en ákaflega
salt og þykkt. Eyðimerkurrott-
an gæti svalað sér á brimsöltut
vatni, og hefur verið reynt aét
gefa henni saltvatn að drekka
og sýndist hún verða því fegin.
Þessar rottur eru mörgu eyði-
merkurdýrinu gómsæt krás, eti
það er hægara sagt en gert að
ná í þær, svo fimar eru þær
að leita undan.
Þær urðu Walt Disney leið-
angrinum einna erfiðastar af
öllum dýrunum, og varð með
engu móti komizt að^æim fyrr
en eftir margar vikur, en þá
voru þær búnar að læra það.
að þessi gestur á eyðimörkinnl
. Framhald á 35. síðu.