Þjóðviljinn - 24.12.1954, Page 18

II
73jönn 7? onslánsson.
I
þegar einvaldskonungur
íslands varð gjaldþrota
Dýrtíðin mín og dýr-
tíðia þín
Hagfræðingum okkar og
stjórnmálamönnum er býsna
•tíðrætt um alls konar jafnvægi,
jafnvægisskort og jafnvægis-
röskun í íslenzku þjóðlífi á þess-
•um síðustu og verstu tímum.
^essir aðilar hafa í rauninni
skapað nýja bókmenntagrein
hér á landi, og væri hún e. t. v.
i-éttnefnd jafnvægisbókmenntir.
Það er eflaust mjög nauðsyn-
l'egt hverju þjóðfélagi að búa
-;ið öruggan efnahag,' en sé
iljann herjaður af verðbólgum
’ jg dýrtíð, þá ber okkur að hafa
bað ríkt í huga, að þessi hug-
■ iök eru mjög afstæð. Verðlag
ber ekki að miða við krónu-
íjölda, heldur vinnustundir, og
dýrtíð er tímabil, þegar almenn-
ingur getur varla veitt sér
'árýnustu nauðsynjar með vinnu
sinni. Á kreppuárunum eftir
1930 var miklu meiri dýrtíð en
á verðbólguárunum eftir síð-
ustu heimsstyrjöld.
Ég ætla mér ekki þá dul að
gera hér grein fyrir orsökum
dýrtíðar og efnahagsöngþveitis
í þessu greinarkorni. Þó vil ég
benda á eina staðreynd. Það er
allmjög rætt og ritað um það,
að almenningur lifi og eyði yfir
efni fram, geri of háar kröfur
Dg ríði efnahag þjóðarinnar á
slig. Ég skal ekki fara að
þræta við neinn um það, við
.ave mikið þessi sónn hefur að
styðjast. Hins vegar er víst, að
flestar þjóðir álfunnar hafa
einhvérn tíma orðið gjaldþrota
. nema Englendingar, og orsakir
bessara gjaldþrota hafa aldrei
verið eyðsla og ráðdeildarleysi
almennings. Við íslendingar
höfum ekki verið fjárráða
iengst af og höfum því ekki
getað sýnt fjármálasnilli okkar
5 gjaldþrotum, en sú þjóð, sem
annaðist fjárreiðurnar fyrir
okkur, var enginn eftirbátur
annarra menningarþjóða á
bessu sviði. Og nú skulum við
jíta um öxl og rifja upp nokkur
atriði frá dýrtíðar- og gjald-
brotsárunum á öðrum áratug
19. aldar.
Frá hlutleysi til
hernaðarbandalags
Fyístu 14 ár 19. aldar eru
kennd við styrjaldir Napóleons.
Þessi Frakkakeisari háði þá
bildarleik við Englendinga,
Rússa og Prússa og alla þá,
sem reyndust honum til traf-
ala. í ófriði þessum voru Norð-
■urlandaþjóðirnar hlutlausar
fyrst í stað og högnuðust dável
á verzlun og siglingum. Danir
og Norðmenn áttu allmikinn
verzlunarflota og höfðu samtök
við Svia um að láta kaupskip
sín sigla í herskipafylgd. Eng-
lendingum þótti það frekleg
- móðgun við sig, að Danir sigldu
undir herskipavernd til hafna,
sem þeir höfðu lýst í siglinga-
bann. Þeir knúðu því dönsku
stjórnina árið 1800 til þess að
hætta herskipafylgdinni með
kaupförum. Um sömu mundir
og danska stjórnin gekk að
þessum kröfum Englendinga,
átti hún í samningum við Rússa
um endurnýjun á hlutleysis-
bandalagi frá 1780, en þá gengu
Norðurlönd og Rússland í vopn-
um varið hlutleysisbandalag til
verndar kaupsiglingum, og hélzt
það í frelsisstríði Bandaríkj-
anna 1780—’83 og fyrstu banda-
mannastyrjöldinni gegn Frökk-
um 1794—’97. Páll Rússakeisari
var alláfram um að endurnýja
Dönskum stjórnmálamönnum
var kunnugt um þessar ráða-
gerðir og hugðust þeir skipa
Dönum við hlið Englendinga,
ef þeim yrði ekki stætt á hlut-
leysisstefnunni. Englendingar
grunuðu þá hins vegar um
fyigispekt við Rússa sökum öU skiptimynt hvarf úr umferð. í staðinn tóku einstakir
gamaiiar vináttu og gerðu í menn að gefa út gjaldmiðil. Þessi peningaseðill var gef-
skyndi út flotadeild, sem um-
kringdi Sjáland. Dönum voru
nú gerðir þeir úrslitakostir að
búast til varnar eða ganga í
bandalag við Englendinga gegn
Frökkum og Rússum og afhenda
Englendingum flotann með viss-
um skilyrðum. Danska stjórnin
kaus fyrri kostinn af metnað-
arsökum, og hófu þá Englend-
ingar skothríð á Kaupmanna-
höfn og hefðu lagt borgina í
rust, ef Danir hefðu ekki gefizt
uþp eftir fjóra daga. Tóku þá
Englendingar danska flotann
og höfðu heim með sér. Eftir
þetta gengu Danir í bandalag
við Frakka og hugðu á hefndir,
en allt styrjaldarfálmið leiddi
til aukins ófarnaðar og gífur-
legs harðréttis hjá þegnum
danska ríkisins. Endalokin
urðu þau, að danska ríkið varð
gjaldþrota og missti Noreg við
friðargerðina í Kiel árið 1814.
inn út af gósseiganda á Jótlandi' 1815. Á seðlinum stend-
ur: „Otte Rigsbankskilling. Nagr forlanges, indlöser und-
ertegnede tolv av disse med Een Rigsbankdaler Navne-
vœrdi Ryde Sogn 1815“.
Friðrik VI. konungur Is-
lands og Danmerkur.
Styrjaldarbrölt hans gerði
ríkið gjaldþrota og svipti
það völdum og virðingu.
bandalagið, og gengu Danir,
Rússar og Svíar í nýtt hlutleys-
isbandalag í des. árið 1800. Eng-
lendingar töldu, að bandalagi
þessu væri beint gegn sér og
Danir hefðu rofið gerða samn-
inga. Þeir sendu því öflugan
herskipaflota inn á dönsku
sundin vorið 1801 og gerðu
atlögu að danska flotanum á
herskipalegunni við Kaup-
mannahöfn á skírdag. Danir
lutu í lægra haldi og urðu að
segja sig úr hlutleysisbanda-
laginu.
Danir máttu telja sig vel
sloppna með þessar skráveifur,
ef stefnuleysi þeirra í utanrík-
ismálum er haft í huga. En
átökin milli erfðafjandanna,
Englendinga og Frakka, áttu
eftir að harðna. Frakkar unnu
mikla sigra á meginlandinu og
sumarið 1807 höfðu þeir unnið
allar meginlandsþjóðirnar til
fylgis við sig með illu og góðu
nema Norðurlandaþjóðirnar.
Þá gerðu þeir Napóleon og
Rússakeisari samning með sér,
og skyldi keisari fá Englend-
inga til þess að semja frið við
Napóleon, en að öðrum kosti
átti að þröngva Dönum til
bandalags við Frakka.
komast hjá því að tæma ríkis-
sjóðinn fyrir styrjöldina með
því að leggja minna í hervæð-
ingu, en af því hefði leitt, að
stjórnin hefði ekki steypt sér
af slíku óðagoti út í hinn ójafna
leik. — Mikil fjárfesting í ein-
hverri mynd krefst þess, að
tækjunum, sem keypt eru, sé
beitt. Þess vegna hefur stríðs-
undirbúningur hingað til leitt
til styrjalda.
Kalt og heitt stríð
Á áratugunum frá 1786 til
1806 höfðu útgjöld rikisins
aukizt stöðugt sökum þeirrar
styrjaldarhættu, sem þá var á
döfinni. Þá var háð kalt stríð
um Norðurlönd engu síður en
nú. Um helmingur af öllum út-
gjöldum ríkisins gekk til her-
kostnaðar og árið 1806 var sú
upphæð um 7 V2 milljón kúrant-
dala, en það var feikileg upp-
hæð á þeirrar tíðar mæli-
kvarða.
í styrjöldinni margfölduðust
hernaðarútgjöldin. Frá 1. sept.
1807 til 31. ág. 1809 námu
aukagreiðslur vegna styrjaldar-
innar 48 milljónum dala. Nú
var tómahljóð í ríkiskassánum
í upphafi stríðsins, og gerði
því konungur og stjórn hans
Endalok danska
herveldisins
Danmörk hafði talizt her-
veldi, eiginlega annars flokks
stórveldi, þangað til þessir at-
burðir gerðust, en nú valt hún
úr tignarsessinum, en með
pólitík, sem kennd er við At-
lanzhaf, ieggur danska stjóm-
in á ný inn á hernaðarbanda-
lagsstefnu. Styrjaldarfálmið - í
upphafi 19. aldar leiddi efna-
hagsöngþveiti yfir okkur íslend-
inga, en nú erum við lausir
allra mála við danska rikissjóð-
inn, svo að hin nýja stjórnar-
stefna Dana mæðir ekki á okk-
ur, hvernig sem hún gefst. Hins
vegar er okkur fróðlegt að
kynnast lítilsháttar orsökum
þess öngþveitis, sem leiddi neyð
og hörmungar yfir forfeður
okkar.
Sá sagnfræðingur Dana, sem
einna mest hefur rannsakað
þetta tímabil er Marcus Rubin,
bankastjóri við danska þjóð-
bankann (d. 1923). Hann kemst
að þeirri niðurstöðu í' riti sínu
Studier til Danmarks og Kpben-
liavns Historie 1807—’14, að
danska stjórnin hafi haft háar
hugmyndir um, að ríkið væri ÞÓ að lífskjör alþýðu VCZru
stórveidi, þótt veruieikinn skyti bág og fœru versnandi, þá
fáum stoðum undir þá skoðun. voru samt þeir menn til,
Hann telur, að árásir Englend- sem högnuðust á Öngþveit-
inga á Dani hafi orsakazt af inu, og þeir létu ekki á sér
ótta um þáð, að danski fiotinn standa að eyða gróðanum.
félii í hendur Napóleons, og — Drykkjuveizla, — gömul
þeim hafi verið ætiað að skjóta dönsk tréskurðarmynd.
loku fyrir, að Danmörk græddi
á stríðinu með því að vera
hlutlaus. En hann segir einnig,
að það hefði verið hægt að
örvæntingarfullar tilraunir til
þess að afla rekstrarfjár. Fjár-
málaráðherrann var Emst
Schimmelmann, sonur þýzks
lénsgreifa, sem flutzt hafði til
Danmerkur. Þessi maður beitti
mikilli hugmyndaauðgi við það
að hafa fé út úr þegnum ríkis-
ins.
Til þess að afla ríkinu tekna
var gripið til þess að leggja
háa aukatolla á allan inn- og
útflutning. Þessi fjáröflunar-
leið hrökk skammt, sökum
þess að verzlun og siglingar
lömuðust í styrjöidinni. Allar
greiðslur til konungs voru
hækkaðar. Það var lagður
skattur á korn og mjöl, þ. e. a.
s. á brauð og grauta, fasteign-
ir og happdrætti. Allhár íbúð-
arskattur var lagður á fólk, en
þar sem hann hrökk skammt,
var tekið að skattleggja hvert
eldstæði í híbýlum manna. Þá
varð einnig til í fyrsta sinni
tóbaks- og brennivínsskattur,
erfðaskattur komst á og háir
tollar á salt, lín, húðir, humla,
, garn, tólg og tjöru.
En styrjaldarhítin var botn-
laus, svo að Schimmelmann
varð að leggja höfuðið betur í;
bleyti. Hann ætlaði að koma
á tekjuskatti, en sú tilraun
mistókst, sökum þess að erfitt
var þá að ákveða tekjur bænda.
Hann sneri því blaðinu við og
> kom á eignaskatti.
Við íslendingar könnumst við
flesta af þessum sköttum, þótt
við stöndum ekki í styrjöld og
hjá okkur renni þeir til -frið-
samlegra framkvæmda. En enn-
þá skorti mikið á að tekjur
hrykkju fyrir útgjöldum.
Schimmelmann reyndi að afla
lána og kom á skyldusparnaði
í fyrsta sinn í sögu ríkisins.
Nú á síðustu árum hefur
danska stjórnin reynt að koma
á skyldusparnaði til þess að
afla ríkinu rekstrarfjár, því að
hervæðingarpólitík Atlanzhafs-
bandalagsins mæðir þungt á
þjóðinni. Einnig tók hann að
selja nafnbætur og forréttindi.
Menn gátu keypt sér aðalsnafn-
bætur, orðið fríherrar eða greif-
ar, ef þeir lögðu verulegar fjár-
hæðir óafturkræfar í ríkiskass-
ann. Að vísu voru slíkar nafn-
bætur ekki arfgengar nema
einu barni, en ætti hinn nýi
aðalsmaður fléiri, gat hann
keypt þeim titilinn fyrir 16.000
dali á barn.