Þjóðviljinn - 20.12.1975, Síða 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 20. desember 1975.
SVERRIR KRISTJÁNS-
SON SKRIFAR
DÖDííD
Hve þungt er léttara hjal?
Tómas Guömundsson:
Léttara hjal.
Forni — Reykjavik
1975.
Tómas Guðmundsson hlaut
viðurnefndið borgarskáld jafnvel
áður en hinir visu feður höfuð-
staðarins gerðust svo djarfir að
kenna sig viö annað en bæ. Að
sjálfsögðu var borgarskáldið að-
fluttur sveitamaður, mölin i
Reykjavik lengst af litt fallin til
þess að koma þeim viðkvæmu
urtum,er heita skáld, til nokkurs
þroska. Hvað þá heldur að þessi
harðbalamöl gæti orðið yrkisefni
mönnum gæddum fingerðu
taugakerfi ljóðmálsins. Hinn ungi
maður Ur grösugustu sveit suður-
lands batt brátt ástir við malbik
og grjót útskagans og gerðist þar
hagvanari jafnvel en þeir inn-
fæddu, aöeins á einmana stund-
um minntist hann þess með
nokkrum trega, að hann mundi
ekki hitta aftur bernskuvini sina i
Grimsnesinu, litlu Oðinshana-
hjónin, nema sem gestur á ferö.
Tómas Guðmundsson féll svo
fast aö hinni reykvisku bæjarlifs-
mynd, að hans var saknað ef hann
sást ekki dægurlangt. Hann
stundaöi þrásetu i þvi lifi sem
kennt var við kaffihús miðbæjar-
ins, stundum gæddi hann sér á
litlu hænueggi og skolaði þvi niður
með einum litra af léttu vini
samkvæmt gildandi lögmáli hins
opinbera samkvæmislifs Reykja-
vikur. Oftar en ekki fékk hinn
ungi erfiöismaður á Hagstofu
Islands sér hressingargöngu um
Austurstræti, dokaði þá stundum
við á táratröppum Landsbankans
og virti fyrir sér mannlifið for-
vitnum, athugulum augum
skáldsins.
Og svo var það einn dag að
Reykjavik vaknaði við Fagra
veröld. Innbyggjurum höfuðstað-
arins þótti það e ' lyginni likt.
Var nú veröldin 't ;ra allt i einu
orðin fögur, með himin kreppunn-
ar svartan eins og ketilbotn yfir
höfði sér, atvinnuleysi, peninga-
leysi og allsleysi? Titill ljóðanna
var eins og öfugmælavisa, svo
ekki sé meira sagt. Alvörugefnir
þjóðfélagsvandlætarar settu i
brýrnar: veröldin var ekkifögur!
Þó tók þaö út yfir allan þjófabálk
þegar Reykjavik var lika orðin
fögur. En ekki bar á öðru. Skáldið
lét sér ekki naegja að yrkja um
konuástir (það var nú gömul saga
og farin að slitna um kjölinn),
heldur flutti hann Reykjavik
sjálfri brennandi ástarljóð. Þetta
þótti reykvikingum fjandi skrit-
ið. Sannleikurinn var sá að þeir
höföu aldrei elskað Reykjavik.
Jafnvel ekki vesturbæingar.
Þegar þeir vottuðu henni hollustu
sina voru ástartilburðir þeirra
æði blandnir misskildu patrisia-
drambi, hinir eðalbornu forfeður
snauðir tómthússmenn, sem
seldu Zoðga gamla blautfiskinn
sinn og gerðu karlinn rikan. Ég
ætti að kannast við þetta: sjálfur
vesturbæingur i móðurætt allt frá
dögum Friðriks konungs VI.
Tómas Guðmundsson gat ýkju-
laust tekið sér i munn orð Byrons
lávarðar: Ég vaknaði einn
morgun frægur maður. Kannski
tókst honum ekki að sannfæra
alla um fegurð veraldarinnar, en
vesturbæingum skildist nú það,
sem þeir höfðu ekki tekið eftir
áður: vorkvöldið var til.
Ég var að minnast á Byron og
Tómas i sömu andránni. En
samlíkingin haltrar nokkuð: Byr-
on varð að gjalda skáldfrægð sfna
með landfíótta, en Tómas hlaut
að launum meiri almenningshylli
en skáldum auðnast yfirleitt að
öðlast. Slfk hylli getur orðið tvi-
eggjuð. Andbyr veldur ekki
skáldum alltaf heilsutjóni, öðru
nærEndalaust góðviðri getur lagt
margan hraustan manninn i rúm-
ið. Ljóð Tómasar áttu við hið
dumbungslega skap islendinga,
sem var svo blóðskylt veðurfar-
inu. Tómas Guðmundsson virtist
vera af öðrum og glaðlegri heimi
en landar hans. Þegar næstu ljóð
hans komu út ljómuðu stjörnur
vorsins yfir hinni fögru veröld, og
var þó skollin á heimsstyrjöld. Og
enn fögnuðu menn þessum ljóð-
um, sem þeir töldu vera munað-
arvöru gjálifis og léttúðar.
Kannski er mönnum það nokkur
vorkunn að rugla saman léttlyndi
og léttúð. En menn gáðu þess ekki
að þegar Tómas slær á strengi er
virðast túlka gáska hans og léttúð
af fullkomnu ábyrgðarleysi má
jafnan kenna dimman og djúpan
tón uggs og geigs og alvöru.
Mörgum lesendum hans sást yfir
it!
Tómas Guðmundsson.
þetta jafnvel siðar þegar hann tók
að skrifa i óbundnu máli Léttara
hjali timaritið Helgafell. Og gal-
gopinn Tómas Guðmundsson
sýndi nú i öðru formi, að hann
kunni að bregða á leik við lesend-
ur sina og var hreint ekki sú opna
og auðskilda bók, sem margir
héldu.
Ég býst við að fleiri en ég hafi
ekki orðið litið undrandi er þeir
lásu fyrsta framlag Léttara hjals
iHelgafelli. Tómas Guðmundsson
stóð svo djúpum rótum i vitund
okkar sem ljóðskáld — um þetta
leyti „hafði brageyrað ekki kalið
af þjóðinni” — eins og Bjarni
heitinn frá Hofteigi komst að orði,
að við höfðum i rauninni aldrei
tengt hann óbundnu máli. Við
hefðum nú ekki þurft að furða
okkur svo mjög á þessu: viða i
kvæðum Tómasar þarf maður
ekki annað en skeyta saman ljóð-
linurnar og málið ris óbundið
fyrir augum okkar rismikið og
hnarreist. Og tæplega verður ráð-
ið af samskeytunum hvort hér sé
á ferðinni ljóð eða laust mál. En
þetta nýjabragð máls og fram-
setningar vakti þó mesta athygli.
Islenskar timaritsgreinar höfðu
yfirleitt aldrei fyrr verið skrifað-
ar með slikum hætti. Menn gæddu
sér framar öllu á skopinu — já,
mikið gat hann Tómas verið
skemmtilegur, sögðu menn.
Alltaf er hann sjálfum sér likur!
Sjáif fyrirsögnin: Léttara hjai
ruglaði menn lika dálitið i riminu.
Þetta var auðvitað gamla mein-
lausa grinið hans Tuma. En
þegar á leið fóru að komá nokkrar
vöflur á islendinga: Var hjalið
létt eða þungt? Tómas leysti
vandann með þessari guðdóm-
legu parodiu, sem hann lagði i
munn eins fremsta útvarpsmanns
þessara ára:
„Ég er ekki alveg viss um, að
menn hafi almennt gert sér það
nægilega ijóst, hvað létt hjal er
orðinn mikill þáttur i lifi voru og
raunar i öllum viðskiptum nútim-
ans, og er þetta annars merkilegt
rannsóknarefni, sem enn hefur
ekki verið sá gaumur gefinn sem
skyldi. Og auövitað er það mesti
misskilningur að amast við þvi,
þó léttara hjal sé létt. Létt hjal á
einmitt að vera létt, og mér er
nær að halda, að það sé meira að
segja sjaldan nógulétt, þó á hinn
bóginn verði þvi ekki neitað, að
það mætti oftast vera öllu þyngra.
Léttara hjal á ekki endilega að
vera létt, þó það sé ekki þungt...”
Já það veit guð að Léttara hjal
dó ekki af skorti á skopi. En þvi
fór fjarri að skopið væri mein-
laust. Tómas Guðmundsson hefur
aldrei verið alvarlegri en i
Léttara hjali. Honum var bara
einfaldlega fyrirmunað að segja
alvarlega hluti nema i formi
skopsins. Þetta var nú háttur
hans og eðli. Það var eins og
Heine komst einhverntima að
orði: Lifið er svo grátlegt að það
verður ekki túlkað nema i glotti.
Það mætti likja Léttara hjali
Tómasar við athugasemdir, sem
hripaðar eru á spássiu samtiðar-
sögunnar svo sem hún kemur vot
út úr prentvélinni. Hann var lið-
lega fertugur þegar hann hóf
þessar skriftir, maður i blóma
sköpunaraldurs sins. An vafa var
hann um þetta leyti eitt vinsæl-
asta skáld þjóöarinnar, hafði litt
eða ekki staðið i opinberum þjóð-
máladeilum, hafði til þessa setið
á friðstóli, en innlendar og
erlendar aðstæður ollu þvi, að
hann gat ekki setið hjá i leiknum,
hann varð að taka þátt i honum.
Og nú kom i ljós að meðlætið sem
hann hafði notið I lifinu hafði ekki
gert hann að bókmenntalegu dek-
urbarni. i Léttara hjali gerði
hann sér ekki mannamun, hvorki
um einstklingá né stjórnmála-
flokka.
Hann hlifði ekki góðkunn-
ingjum sinum, stundum kannski
vegna þess að þeir lágu svo freist-
andi vel við höggi, og allir stjórn-
málaflokkar landsins máttu þola
bótalaust hiö ismeygilega háð
hans, biturt og beinskeytt, þótt
bogaskyttan væri sakleysisleg á
svipinn eins og barn. Þegar nokk-
ur deila varð um sambandsslitin
við dani gat ekki hjá þvi farið að
Islenska ættjarðarást bæri á
góma. Tómasi var þetta mál
fundiö fé. Það er ekki úr vegi að
vitna hér i nokkur ummæli hans
þegar ræða var um ættjarðarást
islenskra stjórnmálaflokka:
„yfirleitt er ættjarðarást mönn-
um i blóð borin, og t.d. hafa
kommúnistarnir Islensku, sem þó
hafa oft verið sakaðir um landráð
mjög mikið af henni, og ef til vill
eru það þeir, sem mesta föður-
landsást hafa til að bera, þvi auk
þess sem þeir elska sina eigin
ættjörð eins og hverjir aðrir, þá
munar þá ekkert um að elska
annað og miklu stærra föðurland i
viðbót, jafnheitt eða enn heitar.”
Sjálfstæðisflokknum sendir
hann þessa alúðarkveðju: „Flest-
ir binda ættjarðarást sina við
miklu takmarkaðra svið og eru
landi sinu þarfir fyrir það. Þeir
elska fyrst og fremst tún sitt og
heimahaga, útsýnið frá gluggan-
um sinum, fiskimiðin sin, fjöl-
skylduna sina og bátinn sinn. I
þessum flokki eru flestir hinna
kyrrlátari ættjarðarvina, menn
eins og Olafur Thors og Ekkjan
við ána, sem
elskaði ekki landið,
en aðeins þennan blett”....
Þegar MOrgunblaðinu verður
það á sem ortar að detta út úr
frelsisrullunni | reynir hann að
koma þvi afturlá rétta braut: ,,...
og vissulega fijrðar mig á þvi, að
jafn-harögáfaðir menn og stjórn-
málaritstjórar Morgunblaðsins
skuli nokkurn tima geta gleymt
þvi, aö það hefur kostað
mannkynið margra alda harða
baráttu að tryggja þeim frelsiö til
að hugsa og álykta jafn-látlaust
og heimskulega eins og þeim er
eðlilegt.”
Þegar Alþýðublaðiö sá ofsjón-
um yfir sigrum rússa i styrjöld-
inni lagði Tómas blaðinu föðurleg
hollráð: „Er þess skemmst að
minnast, að þegar nefndur Stalin
var að berjast við að rétta hlut
sinn og ná aftur þvi landi, sem af
honum hafði verið tekið, gerði
Alþýðubalðið itrekaðar tilraunir
til að klipa af honum hvern kiló-
metrann á fætur öðrum, sem
varla var þó gustuk, og væri nú
athugandi fyrir Alþýðuflokkinn,
hvort ekki væri rétt að skila Stalin
aftur einhverju af þessum kiló-
metrum, áður en næstu kosningar
fara i hönd.”
Furðugripnum, Framsóknar-
flokknum,fær Tómas ekki likt við
neinn annan minni en kinverska
meistarann Chaó Fú, sem var
uppi á þriðju öld fyrir Krists
burð: „Hann leitaði sér athvarfs
i hæstu trjám til að vera sem
lengst frá jörðunni, og þegar
sendimenn voru geröir á fund
hans til að bjóða honum keisara-
tign, lét hann sér ekki nægja að
hafna þeirri sæmd, heldur fór
hann og þvoði sér um eyrun, svo
að hlustir hans mættu hreinsast
af jafn-veraldlegu tilboði. Vor á
meðal komast engir i hálfkvisti
við Chaó Fú að blygðunarsemi,
nema helst foringjar
Framsóknarflokksins. Margir
þeirra hafa forðað sér i tæka tið
undan áhyggjum heimsins upp i
svo háar stöður, að þeir fást ekki
þaðan aftur, og nú seinast hafa
þeir hafnað tilboði um þátttöku i
rikisstjórninni.”
Þetta eru nokkrar glefsur úr
Léttara hjali Tómasar
Guðmundssonar, örfá dæmi um
hin undirfurðulegu stilbrögð
hans, sem engir aðrir islenskir
rithöfundar hafa leikið eftir hon-
um.
Ég man nú ekki þessa stundina
hver urðu viðbrögð islenskra rit-
höfunda þegar kjarnorkusprengj-
unum var varpað á Japan i ágúst-
mánuði 1945 — hafi þau þá verið
nokkur. En i næstsiðasta spjalli
Léttara hjals vikur Tómas
Guðmundsson að þessum við-
burði. Skáldið er skelfingu lostið
yfir friði, sem keyptur hefur verið
svo dýru verði: „Ekki er neinum
blöðum um það að fletta, að þetta
er i fyrsta sinn, að allt mannkynið
veit sig með vissu statt á tima-
mótum, sem auðveldlega verða
árfærð.”
1 tveimur siðustu köflum
Léttara hjalsörlar hvergi á skopi
né háði. Hér rfkir alvaran nakin,
geigur og kviði um örlög tslands
og veraldar, sem hefur týnt æsku-
ljóma sinum, fölnuð fegurð. I
bókarlok er birt grein Tómasar
um Magnús Asgeirsson látinn,
fornvininn og samverkamanninn
frá Helgafellsárunum. Enginn
annar maður en Tómas
Guðmundsson gat skrifað um
Magnús af slikum næmleik og
skilningi. Betur varð ekki minnst
þessa glæsta og skammlifa tima-
bils bókmenningar okkar, sem
ber nafn Helgafells.
Léttara hjal Tómasar
Guðmundssonar er mikil heilsu-
bót i þessu aðventuskammdegi.
Af ýmsum', veðurboðum má
merkja, að rpynt verði brátt að
kenna íslendiþgum að krjúpa, að
ganga hálfbognir eða jafnvel aö
temja sér göngulag ferfætlinga.
Þá er ekki einskis vert að hand-
fjatla bók, sem getur kennt
mönnum að ganga uppréttir.----
Mér er sagt að, Tómas
Guðmundsson verði 75 ára þegar
vika er af næstaári.Um leið og ég
flyt afmælisbarninu árnaðaróskir
minar fyrirfram vil ég þakka
honum fyrir að hafa mátteiga svo
skemmtilegan samferðamann.
Sverrir Kristjánsson.
RÍKISSPÍTALARNIR
Ví FILSSTAÐ ASPÍ TALI:
HJUKRUNARFRÆÐINGUR óskast
nú þegar i fullt starf eða hlutavinnu.
Vinna einstakar vaktir kemur til
greina. Upplýsingar veitir forstöðu-
konan, simi 42800.
LANDSPÍTALINN
HJUKRUNARDEILDARSTJÓRI
óskast á Sængurkvennadeild frá 1.
janúar nk. Upplýsingar veitir for-
stöðukonan, simi 24160.
Reykjavik, 19. desember 1975,
SKRIFSTOFA
RÍKISSPÍTALANNA
EIRÍKSGÖTU 5.SÍM111765