Þjóðviljinn - 12.03.1978, Blaðsíða 17

i
Sunnudagur 12. mars 1978 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 17
Menn og menntir
Eftirmáli um Nóbelsverðlaun
Nóbelsver51aun i bókmennt-
um eru eftirsóttasta viðurkenn-
ings heims. Þessi verðlaun eru
að sönnu oft gagnrýnd. Ekki sist
vegna þess, að á hverjum tima
hljóta að vera uppi i heiminum
tugir höfunda sem ættu skilið að
fá verðlaun þessi — aðdáendur
þeirra fyllast beiskju i hvert
skipti sem „gengið er fram hjá
þeim”. 1 annan stað eru
meðlimir Sænsku akademiunn-
ar, sem verðlaunin veita, sak-
aðir um að hafa of þröngan
sjóndeildarhring og þar með um
að sýna ekki nægan sóma
tungumála- og menningarsvæð-
um, sem liggja utan hins
evrópska, hins vestræna heims.
Dræmar undirtektir 1974
En hitt er svo vist, að þegar
fréttir berast um Nóbelsverð-
launaveitingu ársins, þá eru
landar verðlaunahafans alla
jafna mjög glaðir og stoltir, gott
ef þeim finnst ekki að þeir eigi
nokkurn hlut i þessum verðlaun
um sjálfir. íslendingar muna
vel, að það var þjóðhátið þegar
Halldór Laxness fékk Nóbels-
verðlaun. Við þekkjum lika
dæmi um það, að Nóbelsverð-
launum hafi verið dræmlega
tekið i ættlandi höfundar. Sovét-
rikin eiga i þeim efnum sér-
stöðu. Annað frægt dæmi gerðist
hér i grenndinni árið 1974 þegar
sænsku skáldin Eyvind Johnson
og Harry Martinson fengu
Nóbelsverðlaun.
Margir sænskir höfundar og
gagnrýnendur urðu þá til að láta
i ljósi vanþóknun á veitingunni,
og ekki sist sá áhrifamikli hópur
sem stóð að menningarmála-
skrifum i stórblaðinu Dagens
Nyheter. Þeir viðurkenndu að
sönnu, eins og sjálfsagt var, að
Johnson og Martinson væru
ágætir höfundar, sjálfstæðir
skapendur góðra bókmennta.
En þeim þótti óviðeigandi, að
Sviar væru að veita sjálfum sér
verðlaunin i bókstaflegum
skilningi —þvi báðir áttu þessir
ágætu rithöfundar sæti i Sænsku
akademiunni. Bæri það vott um
klikuskap og hlyti að mæta
gagnrýni erlendis frá. Dæmið
frá 1974 hefur siðan skotið upp
kollinum hvað eftir annað
i sænskum blöðum og timarit-
um, þegar menn — ekki sist þeir
sem yngri eru og róttækari vilja
teljast — hafa beint spjótum
sinum gegn Nóbglsverðlaunun-
um sem hæpinni stofnun.
Hugvitssamleg
rógsherterö
Enn einu sinni kemur þetta
mál á dagskrá nú á dögunum i
Dagens Nyheter og þá i sam-
bandi við fráfall Harry Martins-
sons (en Eyvind Johnson er
áður látinn). Það er Lars
Gyllensten, skáld og gagn-
rýnandi og meðlimur Sænsku
akademiunnar frá 1966,sem hef-
ur umræðuna og reiðir hátt til
höggs.
Lars Gyllensten segir á þá
leið, að hann geti ekki þagað yf-
ir þvi lofi, sem nú er borið á
Harry Martinson dauðan, þvi
þar séu ekki sist þeir að verki
sem ofsóttu hann i lifanda lifi.
Gyllensten heldur þvi fram, að
allt frá þvi að tilkynnt var um
úthlutun Nóbelsverðlauna 1974
hafi leiðandi öfl i sænsku menn-
ingarlifi, og þá ekki sist þeir
sem tengdir voru ritstjórn
Dagens Nyheter, haldið uppi
rógsherferð gegn bæði Martin-
son og Johnson. Þessari rógs-
herferð segir Lars Gyllensten,
var stjórnað at mikilli hugvits-
semi. Beinar og óbeinar ásak-
anir um klikuskap hinna
„útvöldu” i Sænsku aka-
demiunni blönduðust saman við
margvisleg önnur niðrandi
ummæli: Það var gjarna
látið að þvi liggja, að
þessir tveir sjálfmennt-
uðu alþýðupiltar, Johnson
og Martinson, hafi með aldr-
inum gerst ihaldssamir og gott
ef ekki stéttasvikarar. Þeir
væru fullir með belging og sjálf-
umgleði. Erlendir gagnrýnend-
ur (ekki alltof vel að sér i
sænskum bókmenntum) fengu
drjúgt rými i Dagens Nyheter til
að útlista, hve ómerkilegir þess-
ir höfundar þættu i ensku-
mælandi heimi. „Hugvitsemin
var mikil og ávallt á verði, öðru
hvoru beindi hún athyglinni frá
ofsóknunum með yfirborðs-
kenndum og dreifðum gull-
hömrum” i garð höfundanna”,
segir Gyllensten.
Slægðog grimmd
kattarins
Lars Gyllensten segir blátt
áfram, að hér hafi verið um
skipulagðar ofsóknir að ræða,
sem „stjórnað var af mönnum
sem sitja i forystu menningar-
stofnana (og málgagna)
vorra”. Á öðrum stað segir:
„Það er meðal svonefndra
sænskra menntamanna á sviði
bókmennta, eða þá einkum
þeirra sem vinna við blöðin,
sem menn helga sig árásum og
tortimingu. Menn bókfæra
illkvittni sina sem lýðræðis-
baráttu gegn hinum útvöldu,
sem hafi komið sér vel fyrir —
menn blanda lágkúru saman við
alþýðleika, og menn fela það, að
sjálfir eru þeir fullvalda hópur
útvaldra i blaðaheimi sem lýtur
lögmálum viðskiptalifsins (ett
kommersialiserat presseta-
blissemang).)
Lars Gyllensten gerir sér-
staklega harða hrið að Olof
Lagercrantz, sem 1974 var enn
annar aðalritstjóri Dagens
Nyheter. Likir hann framgöngu
Lagercrantz við slægvisku
kattarins, sem malar vinsam-
lega lof um „vini” sina meðal
rithöfunda til þess eins að klóra
þá sem herfilegast þegar þeir
eiga sér einskis ills von.
Hann segir ennfremur, að
blaðaskrifin hafi eitrað lif þeirra
Johnsons og Martinsons siðustu
árin sem þeir lifðu, hafi svipt þá
löngun til að vinna og vinnu-
gleði. Einkum hafi Martinson
tekið skrif þessi nærri sér, en
hann var mjög sjúkur maður
hin siðustu árin. t annarri grein
um efnið (22 febrúar, hin fyrri
kom 16. febrúar) nefnir hann til
fleiri sökudólga: Per Wastberg,
sem tók við ritstjórastarfi af
Lagercrantz, rithöfundanna
Sven Delblanc, Per Olov
Enquist og Ivar Lo-Johansson,
gagnrýnendurna Lars-Olof
Franzén og Bengt Holmqvist, og
ætti þessi upptalning að sýna, að
ekki er um að ræða skæting
milli gagnrýnenda og rithöf-
unda i ætt við það sem við
þekkjum á Islandi.
Hæpin samsæriskenning
W3stberg og Lagercrantz
hafa báðir svarað Lars Gyllen-
sten i Dagens Nyheter. Per
Wastberg telur, að ásakanir
Gyllenstens séu stórýktar og
hafi hann orðið fórnarlamb
sinnar eigin samsæriskenn-
ingar. Bæði hann og Lager-
crantz leggja einkum áherslu á
það, að Gyllensten reyni af
ásettu ráði að gera gagnrýni á
starfshætti Sænsku aka-
demiunnar að árásum á Nóbels-
verðlaunahafana tvo persónu-
lega.Olof Lagercrantz nefnir til
dæmis leiðara sem hann sjálfur
skrifaði um Nóbelsverðlaunin
1975 og Lars Gyllensten vitnar
til. Þar notar Lagercrantz m.a.
orðið „óhæfa” um veitinguna og
tekur Gyllensten það upp sem
móðgun við Johnson og Martin-
son.
Lagercrantz minnir hins-
vegar á það, að i raun hafi hann
i leiðaranum sagt að þessir
höfundar báðir gætu fyllilega
staðist samanburð við menn
eins og Sinclair Lewis eða Pablo
Neruda eða Eugenio Montale
(italska skáldið sem fékk
Nóbelsverðlaun 1975). Það sem
Lagercrántz hinsvegar taldi
„óhæft” og „út i hött” var að
veita verðlaunin skáldum eins
og Johnson, Martinson og
Montale, sem tilheyrðu mál-
svæði, sem nú þégar ættu
fáránlega marga fulltrúa á
listanum yfir Nóbelsskáld.
Hann hefði m.ö.o. ekki verið að
draga I efa ágæti landa sinna,
heldur gagnrýna það, hve mjög
Sænska akademian hefur
einblint annarsvegar á hið
norræna menningarsvæði, hins-
vegar á hið rómanska og það
engilsaxneska.
Erfitt er að spá nokkru um
það, hvort þessi deila mun leiða
til annars og meira en
harðorðra skeyta milli
nokkurra sænskra menntafröm-
uða. Per Wastberg spyr, hvort
samsæriskenning Lars Gyllen-
sten muni verða að „stórmáli”
sem muni kljúfa þá sem að
bókmenntum starfa i tvær fylk-
Martinson og Johnson urðu fyrir rógsherferð sem þeir tóku mjög nærri
sér, segir Gyllensten.
ingar og leiða til langdreginna
blóðhefnda. En þá er liklegt að
miklu fleiri þættir verði dregnir
inn i myndina en ágreiningur
um Nóbelsverðlaunin 1974 og
handhafa þeira. Á.B. tók saman
I
I
(
I
!
ÁLAFOSSBÚÐIN
Vesturgötu 2 — Sími 13404