Þjóðviljinn - 12.03.1978, Blaðsíða 24

Sunnudagur
f//T7777Tá
'*//í /i i
__■wUbáaaH
mars 1978
Aftalsimi l>jóöviljans er 81333 kl. 9-21 mánudaga til föstu-
daga, kl. 9-12 á laugardögum og sunnudögum.
l'tan þessa tima er hægt aö ná i blaöamenn og aöra starfs-
menn blaösins i þessum simumr Ritstjórn 81382, 81527,
81257 og 81285, útbreiðsla 81482 og Blaöaprent 81348.
81333
Kinnig skal bent á heima-
sima starfsmanna undir
nafni Þjóðviljans I sima-
skrá.
Stjórnmálafræði er tiltölulega
ung fræðigrein, og enn sem
komið er hafa fáir stundað
rannsóknir að islenskum við-
fangsefnum i þeirri grein. Einn
þeirra sem hafa lagt til atlögu
við islenska stjórnmálafræði er
Svanur Kristjánsson lektor i fél-
ags visin dadeild Háskóla
islands. Komið hefur út bækl-
ingur eftir liann um verkalýðs-
hreyfinguna 1920-1930, og innan
skamms mun væntanlegt frá
honum rit um sögu Sjálfstæðis-
flokksins 1929-1944. Fleira á
Svanur i fórum sínum um sögu
og þróun islenskra stjórnmála á
þessari öld, þvi að hann hefur
samið doktorsritgerð um þau
efni: „Sættir og ágreiningur i
islenskum stjórnmálum 1916-
1944”. Hún er skrifuð á ensku og
var varin við bandariskan
háskóla á sl. hausti. Tiðinda-
maður blaðsins gekk á fund
Svans og leitaði frétta af viður-
eign hans við forvitnilegt efni.
—• Hvað réð vali þínu á við-
fangsefni?
— Eg vildi fást við islenskt
efni enda af nógu að taka.
Fyrsta hugmynd min var sú að
gera könnun á samtimanum, td.
á kosningáhegðan fólks, og
semja sögulegan inngang að
niðurstöðum hennar. Siðar þótt-
ist ég sjá að hinn sögulegi að-
dragandi væri einskonar lykill
að nútimanum og skipti sköpum
fyrir ástand mála i dag. Ég fór
þvi i þann farveg að hyggja að
þvi, hvað hefði verið tekist á um
og um hvað verið samkomulag i
islenskum stjórnmálum á þess-
um þrem áratugum frá heims-
styrjöldinni fyrri.
Leikreglur mótast
Fyrra ártalið sem markar
limaskeið athugunar minnar,
1916, miðar við tilkomu nýrra
stjórnmálaflokka og hagsmuna-
samtaka. A þvi ári voru Fram-
sóknarflokkur og Alþýðuflokkur
stofnaðir, sá siðarnefndi var
jafnframt Alþýðusamband
isiands. Sama árið varð til
Félag islenskra botnvörpu-
skipaeigenda, en Verslunarráð
isiands árið eftir. Siðara ártal-
ið, ’44, visar bæði til myndunar
nýsköpunarstjórnarinnar og til
stofnunar lýðveldis á ísiandi.
Verkalýðsflokkarnir báðir og
Sjálfstæðisflokkurinn stóðu
saman að nýsköpuninni, en að
lýðveldisstofnun unnu allir
flokkar, enda kom fram fylgi
við málið hjá 95% þeirra sem
atkvæði greiddu en það voru
98% kjósenda.
Ég hygg að á athugunartima-
bili minu, 1916-1944, hafi smám
saman verið að mótast ákveðn-
ar leikreglur i islenskum stjórn-
málum, og þær hafi i stórum
dráttum verið i gildi siðan. A
timabilinu frá striðslokum hef-
ur verið sjaldgæft að stjórn-
málaflokkar hafi gefið út yfir-
lýsingar um það, að þeir mundu
alls ekki vinna með tilteknum
öðrum flokkum. Samskipti
hagsmunasamtaka innbyrðis
hafa einnig komist i fastar
skorður og haldist i þeim.
Hugsun min var sú, að heppi-
legast mundi vera að taka fyrir
það timabil 20. aldar þegar
breytingar á Islensku þjóðfélagi
hafa orðið örastar og djúptæk-
astar. Annarsvegar var landið
tekið að iðnvæðast — það hófst
með togaraútgerðinni — hins-
vegar var þjóðriki að verða til i
landinu. Þetta tvennt tengist
svo saman i stjórnmálalifinu.
Ekki einangrað svið
— Hvernig reyndist þér
visindaleg leiðsögn viður-
kenndra höfunda i heimi stjórn-
málafræðinnar?
— Þeir fræðimenn hafa
reynst mér best til leiðsagnar
sem hafa leitast við að skapa
sér heildarsýn yfir þjóðfélagið.
Ég hef mjög stuðst við höfunda
sem hafa reynt að athuga,
hvernig stjórnmál tengjast öðr-
MyndritiA sýnir fylgni á milli hlutdeildar verkalýðs I kjósendahópi
einstakra kjördæma og hlutdeildar verkalýAsflokka i kosningaúr-
slitum í þeim sömu kjördæmum I seinni alþingiskosningunum 1942.
(x-ás: manntal, y-ás: kosningar).
Rætt við Svan Kristjánsson lektor
um doktorsverkefni hans:
„Sœttir og ágreiningur í íslenskum
stjórnmálum 1916-1944”
um þáttum þjóðfélagsins, eink-
um efnahagslegum. Þetta eru
venjulega sömu mennirnir sem
hafa i huga sögulegar kringum-
stæður, sem rætur fyrirbrigða
og þróun.
Svo eru aðrir fræðimenn sem
villa um fyrir manni. Það eru
þeir sem vilja hafa mjög skýra
aðgreiningu milli viðfangsefna.
Þeir segja sem svo, að stjórn-
málafræðingar eigi að rannsaka
stjórnmálin i þrengri skilningi,
félagsfræðingar þjóðfélags-
gerðina og félagslega lagskipt-
ingu, hagfræðingar hagkerfið
osfrv. Svipaðrar ættar eru þeir
sem lita á einstakiingana án
samfélags eða á samfélagið án
fortiðar. Þá er td. stjórnmála-
þátttaka skýrð með skóla-
göngu: allir þeir sem eru skól-
aðir taki meiri þátt i stjórnmáÞ
um og hafí meiri áhrif i þjóðfél-
aginu en hinir litt skólagengnu.
Auglýst eftir sagnfræði
— Hefurðu haft stuðning af
rannsóknum annarra i islenskri
stjórnmálafræði?
— Þetta timabil hefur ekki
verið rannsakað i heild áður.
Doktorsritgerð Olafs R. Grims-
sonar fjallar um næsta timabil á
undan allt frá endurreisn
alþingis. Hinsvegar eru til rit-
gerðir um einstaka þætti
islenskra stjórnmála á 20. öld og
ég hef að sjálfsögðu notað þær.
Ég hef notið góðs af ýmsum
athugunum ólafs, td. yfirliti
yfir þær upplýsingar um kosn-
ingar sem til eru, svo og yfirliti
yfir kosningalöggjöf. Þá vil ég
nefna tvær BA-ritgerðir i stjórn-
málafræði héðan úr Háskólan-
um sem ég hef stuðst við:
„Stjórnmálaflokkar og aðdrag-
andinn að myndun Sjálfstæðis-
flokksins” eftir Hallgrim
Guðmundsson og „Kvenfélög á
Islandi og stjórnmálahreyfing
islenskra kvenna” eftir Auði
Styrkársdóttur. Báðar þessar
ritgerðir verða væntanlega
gefnar út að tilhlutan Félags-
visindadeildar.
— Hvað um stuðning af sagn-
fræðirannsóknum ?
— Hann hefur verið minni en
skyldi, og það er einmitt þetta
sem gerir hinn mikla mun á
stjórnmálafræðirannsóknum
hér og i öðrum vestrænum lönd-
um. Vöntun á sagnfræðilegri
úrvinnslu er manni hér fjötur
um fót. Fyrir liggur að rann-
saka þjóðfélagsgerð, hags-
munasamtök og stjórnmála-
flokka. Það eru ekki til söguleg
yfirlit yfir neitt af þessu, þannig
að ég þurfti að gera þau sjálfur
af litilli kunnáttu og með litlum
undirbúningi, áður en ég get
snúið mér að aðal viðfangsefn-
inu. Ég þurfti að gera drög að
hagsögu, og þó að til sé að visu
meira af samanteknu efni um
stjórnmálaflokka og hagsmuna-
samtök, þá varð ég einnig á þvi
sviði að byrja á þvi að gera mér
mynd af þvi sem hefur gerst.
Vegna þess hversu litið er til
af unnu efni. er ekki um annað
að gera en styðjast sem allra
mest við frumheimildir: mann-
töl, blööin, kosningaskýrslur
þingtiðindi ASÍ. Til eru yfirlit
yfir einstaka þætti og sumt af
þvi er gagnlegt, td. bókin Sókn
og sigrar eftir Þórarin Þór-
arinsson. en þar er rakin saga
i g iBi aT»ff dfi iTjib »i r»x»]
Framsóknarflokksins fram til
1937. Einnig hef ég notið góðs af
vinnu ýmissa sagnfræðinga
einsog Björns Teitssonar,
Heimis Þorleifssonar, Gunnars
Karlssonar og Jóns Guðna-
sonar.
Flokksræði lengi lifi!
— Hvað viltu segja um þróun
flokkaskipunar á timabilinu?
— Það er athyglisvert hvað
breytingar á flokkaskipun verða
á stuttum tima i upphafi tima-
bilsins. Af þeim stjórnmála-
flokkum sem tóku þátt i kosn-
ingunum 1923 var enginn starf-
andi fyrir 1916. Siðan hafa bæði
horfið flokkar og nýir myndast:
borgaralegu öflin voru áður
sundruð en sameinast i Sjálf-
stæðisflokknum 1929: horfið
hefur Kommúnistaflokkur
stofnaður 1930, og ýmiskonar
hræringar aðra.r orðið á vinstri
væng. Þróunin hefur gengið i þá
átt, að grundvallar ágreiningur
er nú siður fyrir hendi en áður
var. Sá ágreiningur sem nú er
mest áberandi, snýst miklu
frekar um utanríkismál en
gerðist meginhluta athugunar-
timabilsins.
— Hafa verið til stjórnmála-
hreyfingarsem ekki hafa fundið
farveg i flokkastarfsemi?
— Ég efast um það. Að visu er
hætta á þvi að slikar hreyfingar
skilji litið eftir sig, td. i heimild-
um, og þess vegna er ekki loku
fyrir það skotið að manni sjáist
yfir þær. Hinsvegar er það ólik-
legt þvi að þjóðfélagið er litið,
og mikil kosningaþátttaka segir
lika sina sögu um aðdráttarafl
starfandi stjórnmálaflokka á
hverjum tima. Á það má benda
að hindranir i vegi fyrir stjórn-
málastarfsemi hafa verið litlar.
Hér á landi hafa menn ekki
verið ofsóttir vegna stjórnmála-
skoðana i þeim mæli að þeir hafi
þurft að hætta lifi eða limum til
að taka þátt i stjórnmálum.
Helsta óánægjan með stjórn-
málaflokka á þessu timabili
hefur komið fram i þvi, að
nokkrum sinnum hafa setið
heima nokkrir þeir sem venju-
lega kjósa Sjálfstæðisflokkinn
eða Framsóknarflokkinnn.
Hinsvegar var óánægja þeirra
ekki svo megn að þeir gætu
hugsað sér að kjósa aðra. A
þessu timabili vinna verkalýðs-
flokkarnir mikla kosningasigra
þegar kosningaþátttaka er litil.
Hnipin þjóö
— Hvaða atriði komu þér
mest á óvart i þessum
könnunarleiðangri þínum aftur
til tiltölulega núliðinnar for-
tiðar?
— Glansinn fer fljótt af
tslandssögunni miðað við skóla-
bókarlærdóminn. Ég á við að
Islendingar hafi reynst svo ó-
duglegir við að leysa aðstejandi
þjóðfélagsvanda og hefja af eig-
in rammleik þróun til nýrra
þjóðfélagshátta. Sjálfur hef ég
ekki lifað timabil mikils at-
vinnuleysis eða fátæktar, og það
kemur á óvart að allt tímabilið
1920—1940 er meira og minna
atvinnuleysi, fyrstu 10 árin
alltaf öðru hverju og siðan sam-
fellt. Þjóðfélagið sjálft leysir
ekki þennan vanda, heldur gerir
breski herinn það fyrir okkur.
Svipað má segja um helstu
þjóðfélagsbreytingar hérlendis.
Mér kom á óvart hvað erlend
áhrif eru mikil á þróun efna-
hagsmála og stjórnmála. Jafn-
vel uppkoma sjálfs kapitalism-
ans verður ekki skilin nema i
tengslum við nágrannalöndin.
Átakalitil eymd
Þá vil ég benda á, að þjóð-
félagsgerðin og stjórnmálalifið
breytast mjög ört. Launavinna
ryður sér til rúms á tiltölulega
skömmum tima, um leið verða
róttækar breytingar á búsetu og
stéttaskipan. Miðað við þetta
ástand: örar þjóðlifsbreytingar
annarsvegar, atvinnuleysi og
örbirgð hinsvegar, kemur mér á
Svanur Kristjánsson lektor.
óvart hvaö átökin eru litil i þjóð-
félaginu Það er varla um að
ræða neina stjórnmálahreyf-
ingu, hvorki til hægri né vinstri,
sem vilji kollvarpa skipulag-
inu. Islendingar virðast að
mestu sammála um veigamikil
atriði, einsog td. að lýðræði sé
fólgið i fulltrúalýðræði (þing-
ræði) og að ofbeldi og stjórnmál
fari ekki saman. Hér hefur eng-
inn látið lifið i beinum stéttaá-
tökum. Þau atriði sem sam-
komulag er um eru fleiri og
veigameiri en þau sem tekist er
á um. Þau átök sem verða,
haldast innan ákveðins ramma,
og beitt er aðferðum sem flestir
viðurkenna.
Skuldbinding
rannsóknarstarfs
— Geta hægri maður og
vinstri maður orðið sammála
um mat á niðurstöðum stjórn-
málafræðilegrar rannsóknar af
þessu tagi?
— Ég sé ekkert þvi til fyrir-
stöðu. Ég hef ekki trú á þvi við-
horfi sem er vinsælt meðal ým-
issa þjóðfélagsfræðinga að „sitt
sýnist hverjum”: menn hafi
einfaldlega mismunandi viðhorf
og siðan geti þeir fallist á rann-
sóknarniðurstöður eða hafnað
þeim eftir þvi sem þeim býður
við að horfa.
Ritgerð min fjallar um ákveð-
ið timabil, og ég tel mig ekki
geta hagrætt staðreyndum eftir
minu höfði, um það sem raun-
verulega gerðist. Það er enginn
rannsóknarmaður laus undan
þeirri skyldu að færa rök fyrir
sinu máli og greina frá heimild-
um, hver svo sem stjórnmála-
viðhorf hans kunna að vera.
Agreiningur vinstri og hægri
varðandi þessa sögu held ég að
snúist miklu fremur um það,
hvað hefði gerst ef aðrar leiðir
hefðu verið farnar. Ég hef heyrt
hægri menn segja: I kreppunni
og á striðsárunum voru skipu-
lagshyggja og sósialisk úrræði
ráðandi, og af þvi leiddi að hag-
vöxtur var þá minni en á öðrum
timum. Að minu mati er hér
hlutum snúið við: Skipulags-
hyggjan var viðbrögð við krepp-
unni en ekki orsök hennar. Þvi
má halda fram, að með enn
meiri skipulagningu og róttæk-
ari úrræðum hefði verið hægt að
koma i veg fyrir þessa hörm-
ungartima.
Ut fyrir fræðin
Þetta sýnir að menn hljóta að
vera miklu frekar ósammála
um það, „hvað hefði gerst ef
annarra úrræða hefði verið leit-
að”, heldur en um það, sem
raunverulega gerðist. Vanga-
veltum má halda áfram i það ó-
endanlega: Hvað hefði gerst ef
hér hefði komið upp „sahnur”
byltingarflokkur verkalýðsins,
flokkur sem hefði aðhyllst
„rétta” hugmyndafræði einsog
ýmsir mundu vilja orða það?
Hér er hinsvegar komið útfyrir
rannsóknarramma stjórnmála-
fræðinnar. hi_