Þjóðviljinn - 29.04.1979, Blaðsíða 14

14 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 29. aprll 1979
Erna
Indriöa-
dóttir
skrifar
Allt frá þvi menn fundu upp prentlistina hafa
verið á lofti kenningar um það hvernig sambandinu
milli rikis og dagblaða skuli háttað. Á rikisvaldið að
skipta sér af þvi sem gefið er út eða ekki. og eiga
menn að fá að prenta hvað sem er? Hvaða áhrif
hafa dagblöðin á það þjóðfélag þar sem þau eru gef-
in út?
Ritskoðun í
algleymingi
Fram undir byrjun 19. aldar
þótti vissara aö stjórnvöld heföu
hönd i bagga meö blaöaiitgáfu
þeirri sem átti sér staö. Rikiö og
viöhald þess var þaö markmiö
sem stefnt skyldi aö og enginn
mátti á prenti ráöast á rikjandi
aöstæöur i þjóöfélaginu. Yfirvöld
höföu strangt eftirlit meö öllu
sem þrykkt var. Ritskoöun var l
algleymingi, og bæri þaö viö aö
hvlndygöiekki til voru menn sem
þöttu hafa móögaö eöa skaöaö
rlkisvaldiö dregnir fyrir dóm-
ritskoöun stunduö t.d. I Sovétrikj-
unum og and-sovéskur áróöur
varöar viö lög.
*
Dagblöð eru
iðnaðarvörur
Seinna kom fram gagnrýni á
skoöanir Mills, jafnvel á Vestur-
löndum. Frelsiö var kannski ekki
eins ótakmarkaö og hann vildi
vera láta og jafnvel háö jafn
hversdagslegum hlutum og pen-
ingum. Þar aö auki eru dagblöö
iönaöarvörur og jafn háöar
stóla. Rikiö réöi yfir þegnunum
og réöi einnig þvi leseftii sem
þeim var boöiö uppá. Þegnarnir
höföu hins vegar lltál sem engin
réttindi gagnvart rikisvaldinu ef
þvi var aö skipta.
Frelsi og aftur frelsi
tkjölfar byltingarinnar frönsku
fóru viöhorfin aö breytast. Dagar
frelsisins voru runnir upp og þá
einnig á sviöi blaöadtgáfu sem
öörum. Þar var John Stuart Mill
san var einn frumkvööull hug-
mynda um frelsiö og kunngjöröi
hann mönnum aö þaö væri rangt
ef ekki beinlinis skaölegt aö
banna skoöanir. Og hver væri lika
þess umkominn aö ákveöa fyrir
hönd annarra hvaöa skoöun væri
röng og hvaöa skoöun væri rétt?
011 sjónarmiö áttu aö fá aö
koma fram. Menn áttu siöan aö
vega og meta staöreyndir á sjálf-
stæöan og gagnrýninn hátt og
mynda sér svo skoöun Ut frá þvi.
Ekki skyldu menn þó fá aö vaöa
uppimeöalltsem þeimdatt i hug.
Rikiö yröi aö setja lög sem bönn-
uöu mönnum aö meiöa æru
annarra á prenti og lög sem
tryggöu öryggi rikisins. En aö
ööru leyti skyldi reynt aö setja
prentfrelsinu eins litlar skoröur
og mögulegt væri. Ritskoöun
fyrirfram átti ekki aö eiga sér
staöen mennyröuaö bera ábyrgö
á þvl sem þeir tártu fyrir rétti
eftírá.
Marxistar gefa skít
í borgarlegt „frelsi”
En marxistar gáfu litiö Ut á
frelsiJ-S.Millsogkváöu þaövera
borgaralegt kjaftæöi. Dagblöö i
höndum borgarastéttarinnar
væru einungis tæki til þess aö
blekkja verkalýösstéttina. Þar aö
auki væru þaö bara alls ekki allir
sem heföu efni á þvi aö gefa Ut
blöö og þar meö koma skoöunum
sinum á framfæri. Allt tal um
frjálsa skoöanamyndun væri þvi
bull og vitleysa.
Þeir álitu þaö einnig fráleitt aö
óvinir byltingarinnar fengju aö
dreifa skoöunum sinum á p-enti.
Þau réttindi skyldu aöeins veitt
þeim sem bæru hagsmuni vinn-
andi fólks fyrir brjósti og vildu
stuöla aö uppbyggingu sósi'alisks
þjóöfélags. Samkvæmt þessu er
markaösiögmálunum og aörar
slikar. Viöa erlendis hefur sam-
keppnin á dagblaöamarkaönum
veriö geysihörö. Dagblöö deyja
drottni slnum hvaö sem öllu
frelsistali liöur. Og hvaö er þá
oröiö um þá fögru hugsjón aö
allar skoöanir eigi aö fá aö njóta
sin?
Dagblaöadauöinn tengist lika
auglýsingum óþægilega mikiö.
Auglýsendur vilja auglýsa i blaöi
sem er stórt, Við þaö eykst ilt-
breiösla blaösins og auglýsendur
veröa enn áfjáöari I aö auglýsa i
þvi. Stórt blaö veröur þvi stærra
og stærra á meöan litlu blööin
eiga æ erfiöara uppdráttar uns
þau lognast endanlega út af.
Sviar sú lýðræöiselskandi þjóð
hafa þvl gripiö til þess ráös aö
rikisstyrkja þau dagblöö sem
þykja standa höllum fæti i sam-
keppninni á blaðamarkaðnum og
er þaö gert til þess aö tryggja lýö-
ræöi og frjálsa skoðanamyndun i
landinu aö þvi sagt er.
Samkeppnin á islenskum
blaöamarkaöi er oröin mjög mik-
il. Alþýöublaöiö er dæmi um blaö
sem búiö er aö vera á niöurleið
núna i nokkur ár>
Trú á áhrif
dagblaðanna
Upp úr seinustu aldamótum var
trúin á áhrif dagblaöanna gifur-
leg. Þaö hefúr eflaust stafaö af
þvi aö aörir fjölmiölar voru þá
ekki komnir tíl sögunnar, þ.e.a.s.
hvorki útvarp né sjónvarp. Ariö
1912 skrifaöi Guömundur Björns-
son i' Lögréttu:
„Blööin eru ekki sjöunda stór-
veldiö eins og sagt hefur veriö,
þau eru stærsta veldi nú á dögum
i hverju þvi landi, þar sem allir
ekki ieögsi’'
jaðtraœv
Hafnahugmynd!
núðlínu við Jan
t SSSSSgs.
b anptúlkim ftármála-
ráðuneytjsins’
4 larrtipœs i 5 KWwm
450 jilnwno
lígíii n!8i
;000 fjölskyWum rtl
Ætli hann kjósi Framsóknarflokkinn þessi
¥
erulæsir. Eftir blööunum dansar
lýöurinn óafvitandi.” Þegar þetta
var skrifaö höföu Islendingar
lengi veriö iönir við útgáfu viku-
blaöa eöa mánaöarrita sem yfir-
leitt voru þá i tengslum viö
stjórnmálabaráttuna. Aöeins eitt
dagblaö var þá á landinu þ.e.
Visir sem var þá búinn aö koma
út I eitt ár. En nú fóru dagblööin
aöspretta upp hvertá fæturööru,
Morgunblaöiö, Timinnog Alþýðu-
blaöiö, sem jafnaöarmenn hófu
útgáfu á þegar þaö þóttí séð aö
alþýöan heföi litiö viö auövaldinu
dagblaöslaus. Þjóöviljinn byrjar
svo að koma út talsvert seinna
eöa áriö 1936.
Þessi blöö voru öll eöa uröu
iftálgögn ákveöinna stjórnmála-
flokka, nema Visir aö eigin sögn.
Útgáfa Dagblaðsinssiöar meir er
einmitt viöleitniiþáátt aögefa Ut
dagblaö á lslandi sem ekki er háö
ákveönum stjórnmálaflokki.
Hvernig til hefur tekist eru ef-
laust ekki allir sammála um og
hvort blaöið er hlutlaust eöa ekki
fer allt eftir þvi hvaöa merkingu
menn leggja i þaö margþvælda
hugtak.
Öll ríki setja
vissar skorður
Flest riki hafa sett prentfrelsi
sinu skoröur annaö hvort I anda
J.S.Mills eöa einhvers annars.
Viö Islendingar erum þar engin
undantekning og i Stjórnarskrá
lýöveldisins Islands segir svo:
„Hver maöur á réttá aö láta i ljós
hugsanirsinará prenti; þó veröur
hannaö ábyrgjastþærfyrir dómi.
Ritskoöunogaörar tálmanir fyrir
prentfrelsi má aldrei i lög leiöa”.
Þar aö auki eigum viö lög sem
kveöa nánar á um prentrétt. Viö
eigum höfundalög og ærumeiö-
ingar varöa einnig viö lög.
Löggjöfin 1 öörum vestrænum
rikjum ku vera lik okkar, þeir
kveöa kannski haröar á um aö
ekki megi stofna öryggi rikisins I
hættu meö þvl aö ljóstra upp ein-
hverjum þeim málefnum sem
varöa t.d. varnir rikisins o.s. frv.
Ausiantjalds er ritskoöun og
dagblöö þar eiga einnig aö reka
áróöur fyrir stjórnvöld. Og
au^tantjaldsrlkjunum er enn
annarra um eigiö öryggi en
vestantjaldsrikjunum, viröist
vera.
Dagblöð og pólítískar
skoðanir manna
En hversu mikil áhrif skyldu
dagblöö hafa á pólitfskar skoöan-
ir manna? Veröur sá, sem les
Timann reglulega, framsóknar-
maöur eöa er þessu kannski þver-
öfugt farið,þannig aö maöur sem
fylgir Framsóknarflokknum aö
máli lesi Timann? Geröar hafa
verið sænskar kannanir á þvi
hvort fylgni sé á milli þess hvaöa
stjórnmálaflokk menn kjósa i
kosningum og blaö hvaöa flokks
þeir lesa, en þaö vriöist ekkert
endilega þurfa aö veraneitt sam-
band þarna i milli. Reynt hefúr
veriö aö rannsaka þaö hvernig
menn mynda sér skoðanir. Þar
spilar margt innl.
Persónuleg samskipti þykja
þar áhrifameiri en fjölmiölar.
Uppeldi, stétt og staöa I þjóö-
félaginu ræöur einnig nokkru hér
um. Tveggja þrepa kenning P.F.
nokkurs Lazarfeld um þaö aö
skoöanir breiöist Ut I tveimur
áföngum hefur oröiö talsvert vin-
sæl. Samkvæmt þeirri kenningu
berast boö frá fjölmiölum til
manna sem á einhvern hátt eru
skoöanamyndandi innan sins
hóps og þeir mynda sér skoöun
sem feráfram tÚ annarra ihópn-
um.
Skiptir pólítísk lína
blaðs ekki máli?
Pólitisk stefna blaös kemur
einkum fram i leiöaraskrifum
þess. Fréttamat blaös, þ.e. hvaö
þaö álitur fréttnæmt, er einnig
merki um pólitiska linu þess. En
hvaöa áhrif skyldileiöarinn hafa?
Þaöer auövelt aö fletta yfir hann
ef menn hafa ekki áhuga fyrir
pólitik. Sennilega siast þó hluti
þessarar pólitisku umræöu inn i
heilabú þeirra Islendinga sem
hlusta á morgunútvarpiö, þegar
lesinn er úrdráttur úr forystu-
greinum dagblaöanna. Svo haldiö
sé áfram að vitna I sænskar kann-
anir, telja menn þar aö 33 — 40 %
lesenda dagblaöanna lesi leiöar-
ann. Þvi er jafnvel lika haldiö
fram aö lesendur hafi yfirhöfuö
engan áhuga á pólitiskri linu þess
blaös sem þeir lesa.
Menntaöir, áhugasamir lesend-
ur meöpólitiskan áhuga velji sér
aö visu blaö samkvæmt pólitiskri
skoöun sinni, en menn geti þess-
vegna valiö sér blaö eftir stærö.
Auglýsendur hafi engan áhuga á
pólitiskri linu blaösins heldur.
Þaö eina sem skipti þá máli sé
útbreiösla blaösins, enda fari
áhrif auglýsinganna eftir þvi til
hversu margra þær nái. Og það
var einmitt þaö sem Hagvangur
hf. var að athuga fyrir islenskar
auglýsingastofur.
Þvierhaldiö framaöáhrif dag-
blaöa i pólitiskum málum séu
ekki sérlega mikil og einnig aö
séu þau einhver þá séu þau aðal-
lega fólgin i þvi aö styrkja menn
i þeim skoðunum sem þeir hafa
fyrir, vegna þess aö menn
sneiöa framhjá þvi semekki
fellur aö þeirra eigin skoöunum.
Enginn skyldi þó efast um nota-
gildi dagblaöa. Menn nota þau
geysilega mikiö I sinu daglega
lifi, en hvað viövikur
möguleikum til skoöanamynd-
unar þá eru þau i haröri sam-
keppni viö aðra fjölmiöla ogþá
einkum sjónvarpiö.
Sjónvarpiö er mjög áhrifamikiö
I pólitik, þaö hafa þeir uppgötvaö
fyrir löngu vestur i' henni
Ameriku þar sem forsetaefnin
eru hönnuö á auglýsingastofum
og siöan auglýst 1 huggulegum
umbúöum i' sjónvarpinu. Þar sem
kosiö er um þaö hver kemur best
fyrir á skerminum. Og þaö er
engulikara en viö séum aö fá eitt-
hvert svipaö fyrirbæri hér, þó 1
örlitiö annarri mynd sé.

i||Íl|||pf!!

waKBm