Þjóðviljinn - 05.08.1979, Blaðsíða 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 5. ágúst 1979.
Björn Þorsteinsson flytur erindi sitt um Snorra fyrir framan Reykhoitsskóia (Ijósm. GFr).
Bjöm Þorsteinsson:
SNORRI
STURLUSON
Erindi flutt í Reykholti, áfangastað Alþýðu-
bandalagsmanna í sumarferð s.l. sunnudag
Góöir félagar og pilagrimar.
Vel komin til hins helga staöar,
Reykholts I Borgarfiröi.
Hér i kirkjugaröi hvila jarö-
neskar leifar þess manns, sem
mótaöi öllum fremur eitthvert
sérstæöasta timabil islenskrar
sögu, Sturlungaöldina, og átti
mikinn þátt 1 aö afkristna okkur
Islendinga. Hann vararkitekt ný-
sköpunar i bókmenntum og
menningu á 13. öld og
upphafsmaöur antilegendunnar
eöa veraldlegrar helgisögu innan
Islendingasagna og reisti
islenskri tungu virki forms og
braga. Snorri Sturluson geröi Ut-
skeriðsem viö byggjum aö menn-
ingarmiðstöð sem átti sér ekki
lika um sinn og gerir þær kröfur
til okkar að við erum oft ekki
menn til aö rækja þær. Norðmenn
hefur Snorrieinnig settl vanda og
gerir til þeirra miklar kröfur. —
Annar slikur maður hefur aldrei
fæðst hér á landi.
Ég bauö honum Páli Bergþórs-
syni að skrifa i Þjóöviljann fyrir
þessa ferð það sem ég vissi merk-
ast um Snorra Sturluson, en hann
vildi að ég segði ykkur þaö hér á
þessum stað. Mér fannst hann
vera aösetja mig 1 sömu klípu og
sumir aörir hafa ratað I á þessu
ári barnaskaparins. Lltill karl
verður aðeins minni á þvi að
fjalla um hluti sem hann ræður
ekki við, og enginn hefur nokkru
sinni ráðiö við Snorra Sturluson,
Þess vegna var hann drepinn hér
að böðlum og kerfisþrælum. A
okkar dögum hefur séra Gunnar
Benediktsson unnið það afrek aö
frelsa minningu Snorra úr hönd-
um fræðimanna og leiða fram aö
lærdómur hrekkur oft skammt til
skýringa á snillingum. — Nil er
hafin ný fræðimannaatlaga að
minningunum, svo aö þiö eigið
ekki von á góöu.
Fyrsti jarðvarma-
tœknir sögunnar
Snorri var borgfirskur stór-
bóndi og fyrsti nafngreindi „jarð-
varmatæknir” sögunnar eins og
þið sjáiö við Snorralaug. Hann
átti miklar nautahjarðir og eitt
harðindavor missti hann á annaö
hundrað nautgripi, en stóö jafn-
réttur eftir aö sögn. A hans dög-
um lifðu íslendingar á kjöti af
nautum, svlnum og alifuglum og
ræktuðu korn, sem þeir notuðu
reyndar til bjórgeröar. Ég býst
við að Snorrihafi drukkið talsvert
af bjór. Hann var stórbóndi, stór-
höfðingi og stjórnmálamaöun —
átti og hafði umboð yfir stór-
eignum i þremur landsfjórö-
ungum, átti fjölda goðorða
og var lögsögumaður. Lög-
sögumaöur var framkvæmda-
stjóri islensku sameinuðu
þjóðanna eða goðanna, sem
rlktu misjafnlega fullvalda I
héruðum og héldu allsherjarþing
I hinni miklu New York á Þing-
velli við öxará. Þar áttí Snorri
stærstu salarkynnin og bjó I Val-
höll. Á dögum Snorra Sturlusonar
var Island eins konar smækkuö
útgáfa af þeirri heimskringlu,
sem við byggjum I dag, og þar
glimdu menn við skyld vandamál
og kveiktu bál og bræðravig.
Snorri var um skeiö fram-
kvæmdarstjóri þeirra, sem stóöu
gegn grundvallarbreytingum á
kerfinu eöa kerfisleysinu á
tslandi. — Hann var róttækur
Ihaldsmaður, ef þiö kannist við
fyrirbrigöið.
Snorri var lendur maöur
Noregskonungs, hafði svarið hon-
um trúnaöareiða eins og margir
aörir, sem komu til hirðarinnar,
en þangaö fór hann til samninga
vegna ófriöar milli landanna.
Hann gekkst aldrei undir neina
þegnskyldu við Hákon Noregs-
konung, sem var unglingur,
þegar Snorri var við hirðina i
fyrra skiptið. Slöar þegar Hákon
eltist ogefldist að völdum geröist
Snorri leyndarjarl uppreistarliös
I Noregi gegn Hákoni. Þá var
sameinaö veldi konungs og kirkju
I Noregi orðiö hættulegt goða-
valdinu lslenska. Auðvitaö var þá
of seint vaknaö til vitundar um
hættuna; uppreistin mistókst og
þeir vorubáðir drepnir, Skúli jarl
og Snorri Sturluson, en Hákon
liföi. Þar með losnaði Snorri við
að verða nokkru sinni umboðs-
maður annarra en dýrlinga.sem
hann hafði að féþúfu. Hann hefur
veriökirkjuræningi að dómi and-
legs valds útí I Evrópu, en hann
neytti þess að það náði ekki til
hans.
Alinn upp
í kirkjustríðum
Snorri hlaut kristilegt uppeldi
hjá voldugasta goða landsins,
hinum konungborna Jóni Lofts-
syni I Odda á Rangárvöllum, og
frá heilagri kirkju var honum
komin viöfeðm heimssýn. Afi
Jóns, Sæmundur fróði, hafði
fundið upp það ágæta kerfi að
höföingjar, goðar, hefðu fjár- og
fræöslumál kirkjunnar I sinum
höndum, kirkjan væri hér á landi
ambátt veraldarvaldsins, en I
flestum löndum álfunnar var
kirkjan drottnandi vald um daga
Snorra Sturlusonar. Kirkjur voru
hér vlgðar dýrlingum, sem töld-
ust eiga þær. Hér i Reykholti stóö
Péturskirkja, sem átti jöröina,
Snorri Sturluson var að réttu
landseti hjá Pétri postula, en
gleymdi vlst aö greiða afgjöldin
bæði hér og af ýmsum öðrum
stööum. Auðvitað var féð betur
komiö hjá Snorra en öllum
öðrum, en kirkjan hlaut þó að
ganga eftir slnu.
Þorlákur biskup helgi geröi
áhlaup.á drottinvald leikmanna
yfir kirkjueignum, en því var
hrundiö að mestu af Jóni Lofts-
syni, og þar með hófust kirkju-
striöin fyrri, sem ég nefni svo, því
að Staöamál eru núorðið allt of
merkingarlaust heiti á jafn-
grimmum og byltingarsinnuöum
átökum. Þá skrifaði Islendingur,
eflaust aö tilstuðlan Oddaverja,
Sverris sögu um Færeying, sem
gerðist kirknabrjótur I Noregi og
bannfæröur konungur Norö-
manna. Þar með varð sagna-
ritun I höndum íslenskra
höfðingja aö stórpólitlsku bar-
áttutæki fyrir alræöi þeirra
yfir fjárafla kirkjunnar. A
þetta tæki lærði Snorri Sturluson
meðan hann var I fóstri hjá Jóni
Loftssyni í Odda. Hann var skáld
og rithöfundur og öllum mönnum
vlgfimari á vettvangi orðslistar.
Hann var orðvitur að sögn vinar
sins, Sturlu Bárðarsonar, sem
orti eitt sinn tilhans er hann gekk
frá laugu:
Eiguð áþekkt mægi
orðvitur sem gat forðum,—
Káta ekkjan
Faðir Snorra, Sturla Þóröarson
i Hvammi I Dölum,
Hvamms-Sturla (d.1183), var
þingskörungur og ræðusnillingur,
„vitur og tungumjúkur” segir
Sturlunga. Og móðir Snorra,
Guðný Böðvarsdóttir frá Göröum
á Akranesi og komin af Agli
Skalla-Grlmssyni, var skörungur
mikill og eflaust frásagnaglöð.
Ung var hún gefin fimmtugum
karli og ekkjumanni vestur í Döl-
um og átti með honum 5 börn,
þrjá sonu og tvær dætur. — Sturla
karlinn hafði átt mörg börn meö
öðrum konum áður, en þau koma
litiö við sögu, en börnin hennar
Guðnýjar uröu svo umsvifamikil
um sfna daga að timabilið er við
þau kennt og nefnt Sturlungaöld,
en ekkert tlmabil annað í sögu
okkar er kennt viö einstaka ætt.
Sturlungaöld, timabilið hans
Snorra, á sér enga llka og auð-
vitað ekki Snorri heldur, og hún
móðir hans var fágæt kona.
Þegar Sturla karlinn andaðist
1183 gerðist hún káta ekkjan,
tóksaman við Arasterka Þorgils-
son á Stað á Snæfellsnesi, sonar
son Ara fróöa, fór 1 siglingu með
honum til Noregs og eyddi föður-
arfi Snorra sonar slns, jafnviröi
tveggja meöaljarða eða 30-40
milljónum króna I dag í okkar
margföllnu peningum. Hérheima
eftirlét hún Þórði syni slnum,
Helgu, dóttur Ara. Þau urðu ekki
ásátt, og tældi þá Þórður tíl sln
konu Bersa Vermundarsonar
auðga á Borg á Mýrum. Eftir þaö
bjó Bersi með dóttur sinni,
Herdisi, sem giftist nokkru síðar
Snorra Sturlusyni, sem fór meö
hana suður I Odda. Þá sat Bersi
uppi rúinn konu og dóttur og and-
aöist af öllu saman, en Snorri
settist að á Borg.
Guöný Böðvarsdóttir, káta
ekkjan, naut ekki lengi Ara
sterka, þvl aö hann lést af afl-
raunum í Noregi, og fór hún þá
heim og tók við búi I Hvammi, en
var síðar ráðskona hjá Snorra
syni slnum. Hún andaðist I
Reykholti 1221 og mun grafin hér I
kirkjugarði.
Uppreisnarbókmenntir
Um daga Snorra var fólk
veraldlega sinnaö I besta lagi I
Borgarfiröi og frekt bæði til fjár
og ásta og vægast sagt frjálslynt I
trúarefnum.
Annars vegar eigraði Gvendur
góði Hólabiskup hérum sveitir og
vígði björg og brunna, en aðrir
migu I vatnsbólin og töldu það á
borð viö meðal Gvendarvigslu —
og þeir voru til sem töldu sig ekki
þekkja dýrlingabein frá hross-
leggjum. Hér var hvorki hugsað
né starfað eftir forskrift neins
drottinsvalds, og veraldlega sinn-
uðu fólki er ávallt annarra um
mannllfið en skýjaglðpum, hverr-
ar ættar sem þeir eru. Kirkju-
valdið var orðiö hættulegt
islenskum höfðingjum, svo aö
þeir æstust til andstöðu og beittu
ýmsum brögðum, og Snorri greip
til pennans og Egils saga komst á
bókfell, einhver stórkostlegasta
helgisaga sem samin hefur verið.
Kirkjustaðir voru vlgöir dýrling-
um, sem áttu sér sögur, ágætar
sögur margir hverjir. A Borg yar
Mikaelskirkja, þar rikti Mikjáll
erkiengill „valdsherra heilagra I
paradls” I striðinu mikla við
drekann illa og herskara hans, og
Mikjáll var vörður leyndardóms
máttarorösins, sem guð skóp með
himin og jörð. Orðin eru til alls
fýrst, og mennskir menn bjuggu
einnig yfir orðkynngi. Egill
Skallagrímsson bjargaði höfði
sínu með orðsins list, byggði hin-
um himneska vlkingiMikjáli út af
Borg og lagði undir sig Borgar-
fjörðinn. Mikjáll erkiengill er
bókmenntaleg fyrirmynd Egils
Skallagrlmssonar og skapaður til
þess að striða kirkjuvaldinu.
Snorri Sturluson hefur vlst
skemmt sér konunglega, en hann
var ofsnjall og afkristnaði okkur
Islendinga óviljandi. Bókmennt-
irnar sem við erum aö státa af
voru framleiddar af Sturlungum I
krikjustrlðum, allar hinar upp-
runalegustu, og Snorri var
höfuðsnillingurinn.
„öllum er á heyrðu
þótti það eina satt”
Hér I Reykholti sat Sturla Sig-
hvatsson löngum veturinn 1230-31
og lagði „mikinn hug á að láta
rita sögubækur eftír bókum þeim
er Snorri setti saman”, segir I
Sturlungu. Snorri var orövitur og
um Oðin segir hann I 6.kap.
Heimskringlu, aö „hann var svo
fagur og göfugligur álftum, þá er
hann sat með sinum vinum, að
ölium hló hugur við... Hann talaöi
svo snjallt og slétt, aö öllum er á
heyröu þótti þaö eina satt. Mælti
hann allt i hendingum, svo
sem nú er þaö kveöið, er skáld-
skapur heitir”. — Þetta er
draumsýn Snorra um hinn
fullkomna mann, og hfinn
reyndi að nálgast draum-
sýninat hann var skáld og liföi
sem skáld og skrifaði um skáld-
skap. Hér á þessum staö gekk
hann um stéttar og sat viö skrift-
ir og I laugu með sveinum slnum
og ræddi um pólitik og skáldskap,
en hann var einkum þekktur sem
ágengur höfðingi, skáld og höf-
undur Snorra-Eddu, lykilsins að
leyndardómum skáldamáls og
braglistar.
Snorra-Edda hefurjafnan veriö
vinsæl bók og grundvallarrit
Islenskrar tungu, en Heims-
kringla veröur hér ekki kunn að
ráði fyrr en á þessari öld. Hins
vegar var hún þýdd á dönsku á 16.
öld og gefin út undir höfundar-
nafni I Kaupmannahöfn 1633, en á
frummálinu birtist hún ekki fyrr
en um 1800. Engin norræn bók
hefur haft jafnvlðtæk og djúpstæð
áhrif á bókmenntir, listir og þjóð-
ernisbaráttu og Heimskringla.
Hún er auðvitað einkum heilög
ritning Norðmanna. Siðustu 400
árin hafa þeir sökkt sér ofan I
Heimskringlu og kafað þar eftir
upphafi rikis slns, og þangað hafa
norskir rithöfundar og listamenn
sótt sér ómælt efni. í Danmörku
og Svlþjóö hefur Heimskringla
einnig skipað virðulegan sess
meöal helgra bóka, ef svo má aö
orði komast. Hingað náði hún
ekki fyrr en á 19. öld, en þá tók
Einar Þveræingur, fyrsti her-
stöðvaandstæðingurinn aö blanda
sér I stjórnmálin. Hann vildi ekki
leigja Ólafi Noregskonungi her-
stöð I Grimsey, og Jón Sigurðsson
segist I brefi 1867 heldur vilja
„sitja á bekk meö Einari gamla
Þveræing, en meö Gissuri jarli”
(bréf 1911, 421).
Snorri lét llfið I jarðhúsi af þvl
aöhann var óháður fullvalda ein-
staklingur, sem gerði smámenni
svo skelfd aö þau þoröu ekki aö
llta hann augum. Islenskum
sagnfræðingum ætti hann að vera
sifelld áminning um viösýni,
sjálfstæði I ályktunum, sambúð
meö sigruðum, en vantrú á
forskriftabækur og teoriur. „Og
Framhald á 21. siðu.