Þjóðviljinn - 07.10.1979, Síða 6

6 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 7. október 1979
STJÓRNMÁL Á SUNNUDEGI
Oliufélögin þrjú á íslandi eru tímaskekkja
Þjóðnýting er
þj óðarnauðsy n
Vanmáttur einkaframtaksins í olíuverslun er nú augljós
ogframtíðarhlutverkið minna en ekki neitt
s
Einar Karl Haraldsson
skrifar
félögunum. Portúgalsfarmurinn
var 7 dollurum dýrari á einingu
en meðal veröskráning á Rotter-
dam á lestunardegi, og farmarnir
frá Shell og Esso allir tveimur til
fimm dollurum dýrari á gasollu-
tonniö. Þá var flutningskostnað-
urinn á hvert gasoliutonn frá
Sovétrikjunum á þessu tímabili
helmingi lægri en á gasoliunni frá
Portúgal og frá vestrænu oliufé-
lögunum.
Niöurstaöan er þvl sú aö Is-
lensku oliufélögin fá ekki aukiö
magn gegnum sln viöskiptasam-
bönd, fá ekki keypt á „innanfé-
lagsveröi” og viröast yfirleitt all-
ar bjargir bannaðar I þvi efni aö
losa okkur úr „klóm rússnesku
oliuokraranna” eins Morgunblaö-
iö hefur réttilega bent á.
Shell
Vanmáttur einkafram-
taksins í olíuviðskiptum
hefur komið ákaflega vel í
Ijós í þeirri holskeflu olíu-
verðshækkana sem riðið
hefur yfir þjóðina. Við-
skiptasambönd olfufélag-
anna þriggja hafa reynst
haldlaus með öllu og að-
stæður hafa breyst þannig
á heimsmarkaðinum í olíu-
verslun að starfsemi fs-
lensku olíusy stranna
þriggja hefur aldrei sem
nú verið jafnmikil tíma-
skekkja.
Meginhluti oliuinnflutnings
tslendinga hefur um rúmlega ald-
arfjórðungs skeiö, eða frá þvl
uppúr 1953, komið frá Sovétrikj-
unum og er nú um 70% af heildar-
oliuinnflutningi til landsins. Að
flugvélaeldsneyti frátöldu sem
eingöngu er flutt inn frá Vestur-
löndum hefur hlutfall Sovétrikj-
anna I innflutningnum verið um
80%. Þetta hlutfall hefur lækkað
litillega undanfarin tvö ár vegna
oliukaupa frá Portúgal sem efnt
var til á vegum ríkisstjórnarinn-
ar i þvi skyni að koma á betra
jafnvægi I viðskiptum íslands og
Portúgal.
„Otflutningshagsmunir tslands
voru aö mestu ráöandi um þaö, aö
oliuviöskiptum islendinga var
beint tii Sovétrikjanna á árinu
1953, en viö þaö rofnuöu I reynd
þau viöskiptasambönd sem is-
lensku ollufélögöin höföu haft viö
þau erlendu oliufélög, sem þau
eru umboösaöiiar fyrir, ef frá eru
talin viöskipti meö flugvélaelds-
neyti og smuroliur. Hefur hlut-
verk oliufélaganna slöan fyrst og
fremst veriö aö annast dreifingu
á þeim oliuvörum sem keyptar
hafa veriö hingaö til lands frá
Sovétrikjunum á vegum Islenska
rikisins,” segir I skýrslu oliuviö-
skiptanefndar.
Hagstætt ,78
Áður en vikið er að þessari full-
yröingu er rétt að taka fram að
hvergi hefur komið fram aö þessi
viðskiptastefna islenska rlkisins
frá því 1953 hafi verið íslending-
um óhagkvæm. Hún hefur tryggt
öryggi I olluviðskiptum, yfirleitt
hagkvæmara verö en annarsstað-
ar hefði verið hægt að fá, meiri
gæði á olluvörum og ódýrari flutn-
ing en kostur hefur verið á að fá
annarsstaðar. Augljóst er segir I
skýrslu olluviðskiptanefndar ,,að
olluviðskiptin við Sovétrikin hafa
á undanförnum árum, eða fram á
siöari helming ársins 1978 verið
Islendingum hagstæð að þvi er
varöar verölag og gæði”.
Breytir hér ekki miklu þótt
mikill halli hafi veriö á viðskipt-
um íslands við Sovétrlkin frá þvi
olia snögghækkaði I verði ’73 til
’74, halli sem jafnaður hefur verið
meö greiöslum I frjálsum gjald-
eyri. Staðreyndin er að Islending-
ar myndu efna til stórkostlegs
viðskiptahalla við hvaða land
annað sem þeir keyptu jafnmikið
af af oliu frá nema Bandaríkin.
Viðskiptahallinn er hinsvegar
röksemd fyrir þvi að dreifa við-
skiptunum á fleiri aðila ef það er
hægt án þess að fórna viöskipta-
örygginu.
Sambandið við
Shell og Essó
Hitt er ekki rétt að viðskipta-
sambönd oliufélaganna við Shell
og Esso haf.ii rofnað. Þau kaupa
minna en dagverðin á Rotter-
dammarkaðinum. Þannig er talið
að „innanfélagsverðið” I Þýska-
landi, Frakklandi, Bretlandi
Belglu og Hollandi hafi að meðal-
tali hækkaö um 2/3 frá júni 1978 til
júni 1979. En á sama timabili
hækkaði gasolla á Rotter-
dammarkaði um 200%. Dagverð-
in á gasoliunni voru þá orðin um
80% hærri en „innanfélagsverð-
in”, en höfðu verið um það bil
jafnhá árið áöur. Ef olluinnflutn-
ingurinn i heild er tekinn þá má
ætla að íslendingar hafi I júni sl.
þurft að borga uþb. 70% hærra
verð vegna viðmiðunar við dag-
verð I Rotterdam heldur en gilt
risaoliufélaganna hafa orðið aö
sæta. Þetta úrræðaleysi má virða
islensku oliufurstunum til vor -
kunnar þvi á timum ofsagróða,
hamsturs og skorts halda risa-
oliufélögin fast um sitt.
Þögðu um „inn-
55
anfélagsverðið
Hitt er athyglísverðara að ís-
lensku oliufurstarnir könnuðust
ekkert við að til væri eitthvert
„innanfélagsverð” hjá ESSO og
SHELL, hvað þá að þeir gætu
fengið hefðbundið magn keypt á
Bensín Gasolia Svartolía
s/tonn 1978: island V-Evrópa Island V-Evrópa Island V-Evrópa
Mars 138.25 144.95 122.50 123.75 77.50 79.60
Júní 146.55 121.50 120.65 75.50 74.85
September 178.50 156.35 126.00 121.50 75.00 72.95
Desember 201.50 168.50 151.65 140.45 81.50 83.15
1979:
Mari 315.00 176.40 264.50 179.05 108.00 95.40
Júni 380.00 216.10 387.00 201.65 142.00 105.45
Veröin hér á landi voru hagstæö á fyrri helmingi ársins 1978, en þau byrja aö hækka meö haustinu. Síöan
veröa þau sifellt óhagstæöari, þar til I júnl sl. en þá er gasolla keypt til Islands oröin 91% dýrari en i
Vestur-Evrópu, bensin 76% dýrara og svartolia 35% dýrari, ef ekki er tekiö tillit til gæöamunar. Sé fullt
tillit tekiö til gæöamunar og þessl verö vegin eftir magni er munurinn 71%. Hann hefur nokkuö minnkaö
siöan. Samanburöur þessi er gerJur á veröum á innfluttum oliuvörum og meöalveröi á olluvörum frá
oliuhreinsunarstöövum I fimm Vestur-Evrópuiöndum.
flugvélabensin, 60 þúsund tonn af
gasolíu, smuroliur og ýmsar aðr-
ar vörur samkvæmt föstum viö-
skiptasamningum viö móöur-
félögin auk viðskipta á frjálsum
markaði á Vesturlöndum. En
skoöum þaö lltillega hversu hald-
góö þessi viðskiptasambönd hafa
reynst nú þegar skyndilegir
sviptivindar veröa á ollumörkuð-
um og oliuviöskiptin við Sovétrik-
in verða Islendingum afar óhag-
stæö vegna þeirrar verðviðmiö-
unar sem Geir Hallgrimsson og
stjórn hans samdi um við Sovét-
rlkin árið 1975.
Meginniðurstaða oliuviðskipta-
nefndar er sú að Rotterdamvið-
miðunin I samningum Islands viö
Sovétrikin hafi verið hagstæð á
timum umframframboös á ollu
en óhagstæð á timum þegar eftir-
spurn er meiri en framboð. Eftir
að framleiðsla dróst saman I tran
og örvænting og hamstur byrjaði
hefur Rotterdamviðmiðunin
reynst íslendingum ótrúlega
óhagstæð. En meginhluti oliuvið-
skipta I Vestur-Evrópu fer íram
eftir hefðbundnum viðskiptaleið-
um, einkum á vegum hinna stóru
oliurisa. Verölagning I þeim við-
skiptum er aöallega miöuð við
verö á hráollu, aö viðbættum
hreinsunarkostnaöi og álagningu
sem er að sjálfsögðu mismunandi
há. Þessi svokölluðu
„mainstream” verð frá ollu-
hreinsunarstöðvum oliurisanna I
Vestur-Evrópu hafa hækkað mun
heföu, ef hér á landi væri sama
oliuverðlag og I áðurnefndum
Vestur-Evrópulöndum, og er þá
tillit tekið til gæðamunar á svart-
oliukaupum frá Sovétrikjunum,
30%, og benslns, 1%. Þessi munur
hefur eitthvað minnkaö slðan en
er þó enn ærinn.
Vanmáttur
olíufurstanna
Nú er þess aö geta að I ramma-
samningnum sem gerður var 1975
við Sovétríkin til fimm ára eru
íslendingum tryggð allt að 500
þúsund tonn af oliu á ári, en engin
kvöð er I samningunum um aö
þennan kvóta þurfi að fylla og
Sovétmenn raunar allsekki lagt
að Islendingum að kaupa allt
þetta magn.
Allan timann hafa íslendingar
þvi verið frjálsir að þvl að leita
annarra viðskiptakosta og rækta
ný viðskiptasambönd.
Islensku olíufurstarnir lýstu þvl
afdráttarlaust yfir I sumar viö
Ollunefnd ’79 sem starfar undir
forystu Inga R. Helgasonar, að
eins og nú horfði væri ekki um það
að ræða að fá aukið magn frá hin-
um sérstöku viðskiptaaðilum
ollufélaganna, Esso og Shell, frá
þvi sem félögin hefðu haft 1978, og
mættu þau þakka fyrir að hafa
ekki veriö skorin niður I magni
eins og ýmsir viðskiptaaðilar
þvi verði. Það var ekki fyrr en
Petroleum Economics, ráðgjafa-
fyrirtæki olfuviöskiptanefndar I
Bretlandi, upplýsti um þróun
„mainstream” veröa sem þetta
varö að viðurkenndri staðreynd á
íslandi.
Hvað veldur þessari fáfræði
skal ósagt látið hér, en taka má
undir með leiðarahöfundi
Morgunblaðsins frá 15. júní sl.
þegar hann segir „að einkafram-
taksmenn I oliuverslun hljóta að
varast að aldarfjórðungsgamall
vani i oliukaupum verði til þess
að þeir geri sér ekki grein fyrir
þörf breytinga þegar þær eru
timabærar.”
Einkaframtakið
í reynd
Ljóst var að hér var þörf breyt-
inga og það hefði veriö sterkur
leikur fyrir einkaframtakið, svo
og til að bæta samningsstööu
Islendinga við Sovétmenn, ef is-
lensku oliufélögin heföu getað
flutt hingað þá oliufarma er þau
kaupa af risaoliufélögunum ódýr-
ara en farma frá Sovétrikjunum I
ár.
Reyndin hefur orðið önnur. Af
þeim átta gasolluförmum sem
fluttir voru til landsins þar til I
júni voru fjórir frá Sovétrlkjun-
um, einn frá Portúgal og þrir
gasolíufarmar frá vestrænu oliu-
Ríkisstjórnar-
málefni
Eins og lagt er til I áfanga-
skýrslu Oliunefndar ’79 og stað-
fest er I úttekt Petroleum
Economics virðist það vænlegasti
kostur Islendinga nú að tryggja
öryggi sitt I oliuviðskiptum,
sæmilega hagstætt verð og verð-
stöðugleika, að leita eftir hráoliu-
kaupum frá Sovétmönnum,
Norðursjávarsvæöinu, Nigeriu
eða öðrum OPEC-rikjum. Þetta
byggir á þvi að tiltölulega auðvelt
muni reynast að fá oliuna hreins-
aða i oliuhreinsunarstöðvum
vegna talsverðrar umframfram-
leiðslugetu þeirra viðast I heimin-
um.
Flest bendir til þess að hlutur
islensku oliufélaganna verði ekki
beysnari i siikum samningum en
verið hefur. Stjórn oliuframboðs
frá einstökum rikjum er nú yfir-
leitt I höndum rikisstjórna, en var
áður i höndum alþjóðlegra oliufé-
laga. Þvi er eðlilegt að samningar
um oliukaup verði i framtfðinni á
hendi islenska rikisins eða fyrir-
tækis á þess vegum, til að mynda
ef samningar yrðu gerðir við
rikisoliufyrirtækin I Noregi, Bret-
landi eða Nigeriu, eða meira eða
minna rikisreknar oliuhreinsun-
arstöðvar.
Útflutningsríkin
ráða framboði
Um nokkurn tima hefur mark-
aðskerfi verslunar með hráoliu
ekki veriö háð lögmálum eftir-
spurnar og framboðs, heldur ein-
okun á tækni við boranir og
hreinsun oliunnar, svo og á dreifi-
kerfi markaðarins fyrir fullunnar
oliuvörur. Þessi einokunartök
höfðu risaoliufélögin allt frá
stiðslokum til 1973, er OPEC-
rikjasamsteypan — samtök oliu-
útflutningsrikja — varö til.
1 stað einokunar risaoliufélag-
anna á markaðskerfi hráoliunnar
er nú komið vald framleiðend-
anna sjálfra. Standi útflutnings-
rikin sameinuö ráða þau fram-
boði og verði á hráoliu meðan
kaupendur geta ekki snúið sér aö
öðrum orkugjöfum. Með þessu
móti geta hráoliuframleiöendur
haldið oliumarkaðinum sem selj-
endamarkaöi i næstu framtið.
Viðskiptastefna islenska rikis-
ins i oliumálum hlýtur I framtlð-
inni aö byggjast á þvi að tryggja
Islendingum ollu frá fleiri en ein-
um aöila og fleiri en einu heims-
svæöi vegna þess að ákvarðanir
um fjárfestingu I oliuiðnaði og
sölu olíu byggjast nú fyrst og
fremst á pólitiskum atriöum og
tekjusjónarmiðum framleiöslu-
landanna en ekki á eftirspurn.
Oliuheildasla
ríkisins og eitt
dreifingarkerfi
Meginniðurstaða þessara hug-
leiöinga er þvi sú að viðskipta-
sambönd Islensku oliufélaganna
munu ekki tryggja Islendingum
__. U X LU Ot