Þjóðviljinn - 07.10.1979, Blaðsíða 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 7. október 1979
Nú í vikunni hefur
Þjóðviljinn birt frétta-
pistla ágæta, sem Stefán
Jón Hafstein hefur tekið
saman fyrir útvarp. Þeir
eru, eins og lesendur vita,
byggðirá skjölum breska
utanríkisráðuneytisins
frá árunum 1945-48, ein-
mitt þeim tíma þegar af-
drifaríkir hlutir gerðust í
herstöðvamálum.
Ef til vill má segja sem
svo, að það sé ekki margt
nýtt í þessum pistlum,
enda mundi höfundur
þeirra ekki vilja kalla þá
könnun eða rannsókn;
hann blátt áfram segir
frá nokkrum fróðlegum
hlutum sem við blasa
þegar fyrrgreindum
skjölum er flett, og það
gefst ekki kostur á því að
leita samanburðar við
aðrar heimildir — og þá
einkum bandarískar og
lernaðarhags
munir og sjálfstæði íslands
Annálar fláttskapar
og vesælmennsku
íslenskar. Heildarmyndin
af viðleitni breskra og
bandarískra sendimanna
á íslandi á ofangreindum
árum er mjög svipuð
þeirri sem menn gátu les-
ið í samantekt Þórs
Whiteheads um Lýðveldi
og herstöðvar, sem birt-
ist i Skírni 1976, en Þór
var að því leyti lukk-
unnar pamfíll, að hann
fékk fyrstur manna að
gægjast í gögn sem áður
voru niður læst og munu
sum enn óaðgengileg.
Hvernig var
farið að?
Sendimenn þessir leggja hart
að forystumönnum islenskra
borgaraflokka að samþykkja
bandariskar herstöðvar (i út-
varpspistlunum kemur reyndar
litið fram um séráhugamál
Breta i þessu efni). Aðalaöferð-
in er sú að skirskota til við-
skiptahagsmuna Islendinga og
ótta islenskra stjórnmála-
manna við markaðsörðugleika.
Þar að auki var eftir föngum
reynt að skirskota til
kommúnistahræðslu, en hún
virðist samt ekki oröin verulega
virk til áhrifa á þeim tima sem
um ræðir. A tslandi er staöan
hinsvegar þannig að helstur
valdamaður landsins, ólafur
Thors, er teygður á milli þess
ótta við markaðserfiðleika sem
segir honum að gera sig blfðan
við Bandarikjamenn og áhuga
hans á þvi aö halda saman
þeirri Nýsköpunarstjórn sem
hann veitti forystu — blátt á-
frarh vegna þess að hann treysti
sér ekki til að stjórna landinu i
blóra við sósialista og verka-
lýöshreyfinguna. Og af þvi hann
vissi aö hann gat ekki bæöi veitt
Bandarikjamönnum herstöðvar
og haldið sósialistum i stjórn, þá
reynir hann að fá vini sina
engilsaxneska til að fresta her-
stöðvamálum sem mest — og
þegar honum tekst það ekki
lengur, þá reynir hann aö sleþpa
með dulbúna herstöð eins og þá
sem Keflavikursamningurinn
1946 fjallaði um. Um leið gerist
sá ömurlegi skopleikur, að
„bestu vinir Bandarikja-
manna”, menn eins og Vil-
hjálmur Þór og Jónas frá
Hriflu, liggja i sendiherrum
hinna engilsaxnesku stórvelda
með klögumálum um að hinir
ýmsu islensku stjórnmálamenn.
og þá einkum Ólafur Thors, séu
tvöfaldir i roðinu og sitji á svik-
ráðum við sjálfan Sám frænda.
Fleiri gögn
Þessi heildarmynd er sem-
sagt nokkuð hin sama og i
Skirnisúttektinni. En hvoru-
tveggja minnir óþyrmilega á
það, hvilik nauðsyn það er að
halda áfram að safna gögnum
um það sem gerðist á hinu af-
drifarfka timabili frá þvi i
striðslok og allt þar til herinn
bandariski kom aftur ódulbúinn
árið 1951. Enn eru margar eyður
ófylltar. Ekki aðeins vegna þess
að við höfum hingað til oröið að
láta okkur nægja endursögn og
frásögn af mörgum fróölegum
samtölum og umræðum, heldur
lika vegna þess aö okkur vantar
margt til samanburðar og þá
einkum islenskar heimildir. Þar
með þyrftu að koma á dagskrá
skýr ákvæði um það hvenær og
með hvaða hætti skjöl islenska
utanrikisráðuneytisins verða
aðgengileg öllum þeim sem um
þessi mál vilja fjalla.
Agæt staðfesting
Heimildir þessara ára eru i
mjög mörgum greinum prýði-
Iegt vopnabúr fyrir herstöðva-
andstæðinga. Eins og menn vita
er Þór Whitehead, sá maður
sem i flest leyniskjöl timabilsins
hefur rýnt til þessa, sjálfur fylli-
lega samþykkur þeirri þróun,
þvi vali, sem leiðir til inngöngu i
Atlanshafsbandalagið og her-
komunnar 1951. Þeim mun
skemmtilegra var það, að
geinargerðir hans hafa i reynd
orðið ágæt staðfesting á mjög
mörgu af þvi sem andstæöingar
þessarar þróunar hafa haft á
lofti allar götur frá þvi aö slagur
stóð um Keflavikursamninginn
1946. Þar er mjög rækilega staö-
fest, að Keflavikursamningur-
inn var aldrei hugsaður sem
bráðabirgðasamningur, heldur
var hann liður i áformum sem
urðu til á striðsárunum um að
innlima Island um aldur og ævi
inn i hernaðarkerfi Bandarikj-
anna. Þar er staðfest, að allt tal
um völlinn sem miðstöð fyrir
flutninga til V-Þýskalands var
fyrirsláttur — hugsunin að baki
varað tryggja „atómstöð” fyrir
langdrægar sprengjuflugvélar á
leiö til Sovétrikjanna og Austur-
Evrópu. Margtfleira má nefna i
þessa veru. 1 öðrum útvarps-
pistli Stefáns Jón er að
finna ivitnun þar sem breskur
sendiherra staðfestir þann
skripaleik sem hafður var i
frammi til að blekkja islenskt
almenningsálit, sem árið 1946
mátti helst ekki heyra her-
stöövar og hermenn nefnda —
en það sjónarspil var mjög
rækilega afhjúpað á sinum tima
hér i þessu blaði. Sendiherrann
segir:
„Attunda april 1947 voru siö-
ustu bandarisku hermennirnir
farnir —- eða höfðu skipt um og
klæðst borgaralegum fötum til
að vinna fyrir bandariska flug-
félagið American Overseas
Airlines”.
Óttinn um
markaðina
Sem fyrr segir er það rauður
þráður i þeim glefsum úr sendi-
herraskýrslum sem við höfum
fengið að heyra, að þeir telja
einna vænlegast að þjarma að
islenskum stjórnmálaforingjum
með þvi að spila á ótta þeirra
við sölutregðu á fiski. Dreyfus
hinn bandariski telur að væn-
legast sé að freista íslendinga
meö fiskkaupum. Bretar eru
mjög á sömu slóðum. Shepherd
hinn breski telur t.d. að hags-
munir breskra togaramanna
eigi að vikja fyrir fiskkaupum
frá íslandi, sem að sinu leyti
eigi að púkka undir vestræna
* sunnudagspistíll
hernaðarhagsmuni. Eftirmaður
hans, Baxter, reynir eftir bestu
getu að sannfæra íslendinga um
að möguleikar á þvi að selja
fisk fari jafnt og þétt þverrandi
— en þvi megi þó reyna að
bjarga við, og er þá að sjálf-
sögðu látið að þvi liggja i leið-
inni aö eitthvað verði Bretar og
Bandarikjamenn þá að fá fyrir
sinn snúö.
Laumuaronskan
Þrennt er forvitnilegt i þessu
sambandi. t fyrsta lagi: það
verður ekki betur séð en
islenskir áhrifamenn hafi látið
þennan ótta við markaðsörðug-
leika hafa veruleg áhrif á sig
þegar þeir drógust inn á her-
stöðvastefnu þrátt fyrir mjög
útbreidda andstööu gegn henni
meðal almennings. I ööru lagi:
enda þótt viðskiptahagsmunir
hafi reynst mjög þungir á vogar
skálinni, voru þeir lengst af
lygilega sjaldan nefndir i um-
ræðu um herstöðva- og sjálf-
stæðismál. Og eru þeir þó sá
áhrifaþáttur sem mest áhrif
hefur, þegar til lengdar lætur,
haft á það sem kallaö er hernám
hugarfarsins: i vitund mikils
fjölda manna eru herstöðvar
fyrst og fremst einskonar bak-
trygging, einskonar aukaloðnu-
stofn aö gera út á ef i harðbakka
slær (þessa afstöðu má vel kalla
Laumuaronsku og er hún sýnu
verri en hin opinskáa aronska).
Og — vel á minnst — enda þótt
mikill fjöldi manna hugsi á
þennan veg, gæta flestir þess að
hafa um þann þanka sem fæst
orð, a.m.k. opinberlega.
1 þriöja lagi sést vel af þeim
áhyggjum sem sendiherrar
hafa af afurðasölu Islendinga til
Sovétrikjanna og annarra rikja
i Austur-Evrópu, að þótt sumum
kunni undarlegt að finnast, þá
hafa þau viðskipti öðru hvoru
verið drjúg trygging gegn þvi að
Island væri gjörsamlega háð
dúttlungum bandariskra og
breskra stjórnvalda (og þá
einnig i landhelgismálum eins
Eftir
Árna
Bergmann
og siðar kom á daginn). Að
sjálfsögðu eru Islendingar háðir
stærstu viðskiptaaðilum sinum,
en sjálfstæði sitt geta þeir helst
tryggt með þvi að dreifa þvi „ó-
sjálfstæði”.
Inn á gafl
Útvarpspistlarnir voru ekki
sist þarfir vegna þess, að eitt er
fræðileg frásögn i ekki mjög út-
breiddu timariti, eins og Skirni,
annað að færa almenningi heim
i útvarpi nokkrar upplýsingar
um það hvernig stórveldi fara
að þegar þau þurfa að brjóta
undir sig smáriki — án þess að
skjóta af fallstykkjum. Kannski
þarf engum sem eitthvað hefur
gluggað i samtimasögu að koma
á óvart hvernig sendimenn
stórvelda veifa gulrót efnahags-
legrar velvildar um leið og
spanskreyr efnahagslegra
hefndaraögerða dillar sér fyrir
aftan bak þeirra. En mönnum
bregður eðlilega við þegar þeir
heyra um islenska áhrifamenn.
og framgöngu þeirra i þessum
leik.
Ömurlegt
Þvi sannarlega er það ömur-
legur þáttur útvarpspistlanna
sem að þeim lýtur og um margt
sýnu ömurlegri en það sem Þór
Whitehead hefur látið frá sér
fara. Við sjáum Vilhjálm Þór
brosa út að miklum eyrum við
skjall sendiherra, sem hefur
heyrt að Vilhjálmur sé reiðubú-
inn til að kljúfa Framsóknar-
flokkinn i þágu Bandarikjanna
og kallar hann i staðinn „föður-
landsvin og stjórnvitring”. Við
sjáum Ólaf Thors á ráfi milli
sendiráða, biðjandi um að
Bandarikjamenn hernemi land-
ið áfram upp á eigin spýtur, til
að hann þurfi ekki að taka á-
kvarðanir sem kosta hann at-
kvæði. Við sjáum hann kvarta
yfir samráðherrum sinum, sem
vilja fá skýr svör og tiunda fyrir
sendimanni áleitins stórveldis
hnútukast og orðaskipti önnur á
fundum fyrstu eiginlegrar
stjórnar islensks lýðveldis. Við
sjáum Bjarna Benediktsson, ný
orðinn ráðherra i fyrsta
sinn, brugga ráð með þessum
sömu sendiherrum um það,
hvernig hægt sé að fá tslend-
inga til að sætta sig við lægri
laun og koma i veg fyrir að
verkföll beri árangur. Aö þvi ó-
gleymdu, að allt frá upphafi lýð-
veldis hafa þessir og aörir for-
ystumenn islenskra borgara-
flokka talið það sjálfsagt sam-
ráðsefnisitt og sendiherra vest-
rænna stórvelda aö útiloka stór-
an islenskan flokk, sósialista og
bandamenn þeirra, frá áhrifum
á stjórn landsins.
Það virðist hafa tekið lygilega
stuttan tima fyrir þessa forystu-
menn að venjast þvi að flytja á-
kvarðanir um islensk stjórn-
mál, um islenskt sjálfstæði, út
fyrir landhelgi með þessum og
þvilikum hætti.