Þjóðviljinn - 20.09.1980, Page 12

12 SIÐA — ÞJó'ðVILJÍNN Heígin' 20.
, r r> | ' 10 f, r I . I
21. september 1980
Messað
Lífsreynsla
Aldrei skal maöur foröa sér
undan skemmtilegri lifsreynslu.
Þegar maóistar báöu mig aö
koma á fund meö sér i sumar til
aö ræöa efniö „hvaö er aö gerast i
Kina?” tók ég þvi vitanlega meö
þökkum. Hvaö skyldu þeir halda
um þaö sjálfir þessir áhugamenn,
sem fyrir skemmstu trúöu á
menningarbyltinguna og voru
vissir um aö Deng Xiaoping væri
„iulltrúi auövaldsskipulagsins”?
Svar: peir voru ánægöir meö
Kina. En þeir höföu breytt um
tón; nú iöruöust þeir þess aö hafa
tekiö stórt upp i sig og allt þóst
vita um Kina, nú var viökvæöiö
þetta: Kina er svo afskaplega
stórt land og fjarlægt og eiginlega
óskiljanlegt. Samt voru þeir
haröir á einu atriöi: sósialisminn
átti heima þar eystra og varla
annarsstaöar. Til dæmis alls ekki
i Sovét.
Allt i lagi — þaö er engin ástæöa
til aö kalla flokksræöiö i Sovét-
rikjunum sósialisma. En hitt gæti
svo veriö erfiöara, aö sýna fram
á, aö þaö sé einhver meiriháttar
munur á sovésku og kinversku
þjóöskipulagi.
Skoöum þaö aöeins nánar.
Menningarbyltingin
Menningarbyltingin snerist upp
i allskonar vandalisma, fram-
leiösla gekk skrykkjótt og tók
ekki framförum eöa litlum, hún
skipti þjóöinni i fjandsamlegar
fylkingar. Deng Xiaoping segir
hiklaust aö hún hafi leitt til
borgarastyrjaldar i spánýju við-
tali viö Oriana Fallaci. En menn-
ingarbyltingin var aö ýmsu leyti
forvitnileg: hún var tilraun til aö
fara aörar leiöir en Sovétmenn
höföu fariö. Hún var viöleitni til
aö koma á tekjujöfnuöi og jafnari
aögangi aö námi. Hún fól i sér
vissa viöurkenningu á þvi, aö
eftir byltingu koma upp ný
vandamál, sem hiö nýja þjóöfélag
ber sjálft ábyrgö á, en ekki fortfö-
in ein. Viöurkenning á aö til veröa
nýir forréttindahópar. Sem fyrr
segir: glima viö þessi vandamál
varö mjög i skötuliki og skapaöi
enn nýja erfiöleika i fátæku landi.
En vandinn var þó á dagskrá,
honum var ekki sópaö undir
teppiö eins og forréttindunum i
Sovétrikjunum.
1 fótspor Rússa
Þegar Maó dó og fjórmenn-
ingaklíkan var handtekin náöu
„hægrimenn” i kommúnista-
flokknum undirtökum og höföu
1978 mótaö sér þá efnahagslegu
viöreisnarstefnu sem þeir hafa
siöan fylgt: þaö skal ýtt undir
áhrif sérfræöinga, sjálfstæöi
fyrirtækja skal aukiö, launakerfiö
á aö hvetja til aukinna afkasta,
þaö á aö flytja inn erlenda tækni,
Kina á aö komast i röö helstu iön-
velda um eöa eftir aldamót. Þetta
hljómar allt sæmilega. En ég held
aö fáir hafi tekiö eftir þvi, aö allt
eru þetta viöbrögö og stefnumörk
sem Sovétmenn hafa sett sér á
ýmsum timum. Og yfirhöfuöhafa
hinir nýju valdamenn, Deng
Xiaoping, Zhao Zhyang og þaö
fólk.I raun fetaö I fótspor Sovét-
manna I stjórnsýslu, áróðri,
menningarpólitik og á ýmsum
fleiri sviöum. Þótt margt sé enn
óráöiö I Kina hefur þróun siðustu
ára flu*t þessarisanærhvorn öör-
um — hvaö sem f jandskap þeirra
i alþjóöamálum liöur.
Sams konar vandi
Þegar efnahagsvandræöi eru
rædd (1976 var hagvöxtum I Kina
kominn niöur I núll) fara Kin-
verjar mjög svipaö aö og Sovét-
menn. Fyrst eru fundnir söku-
dólgar (fjórmenningarnir) sem
bera ábyrgö á öllu I anda þeirrar
gömlu klisju aö kenningin sé góö
en mennirnir breyskir. Þegar svo
fariö er aö tala um einstaka þætti
þá er sagt sem svo: Fjárfestingar
voru rangar, miöstýringin of
mikil. Viö þurfum aö auka frum-
kvæöi aö neöan, láta framleiöslu-
einingarnar og fyrirtækin ráöa
meiru um þaö hvaö þau framleiöa
og hvernig, leyfa þeim aö halda
hluta ágóöans o.s.frv.. Bændur
mega hafa einkaskika til rækt-
unar og selja á frjálsum markaöi.
Allt þetta hefur veriö rætt og
reynt I Sovétrikjunum (fyrir
skemmstu voru einkaskikar
bænda maóistum „sönnun” fyrir
þvi aö I Sovétrikjunum væri auö-
valdsskipulag). Bæöi i Sovétrikj-
unum og I löndum Austur-Evrópa
hafa stjórnendur glimt viö aö
samræma miöstýröan áætlana-
búskap frumkvæöi aö neöan,
sjálfsábyrgö fyrirtækja — og ekki
tekist. Meöal annars vegna þess,
aö ef fyrirtækin eru I raun og veru
sjálfstæö, hvort sem þaö væri
undir stjórn tæknikrata eöa
verkamanna sjálfra, — hvaö ætti
þá aö gera viö flokkinn og hvaö
yröi af valdi hans? Þaö er ekki
ljóst hvernig kinverskir
kommúnistar ætla aö leysa sin
mál (eitthvaö eru þeir aö brosa
viö júgóslavneskri reynslu) — en
þeir eru akkúrat 1 sama báti og
grannar þeirra fyrir noröan.
Þess skal þó getiö i þessu sam-
bandi, aö Kinverjar sýnast núna
— eða
frændur
eru
frændum
verstir
ekki eins smeykir viö smáeinka-
framtak og Rússar eöa viö þaö aö
framleiöslusamvinnufélög sern
annist ýmsa smáframleiöslu og
þjónustu rugli launakerfiö.
Þegar Kinverjar nú hverfa frá
sjálfsnægtabúskap og flytja inn
erlenda tækni i stórum stil fara
þeir I fótspor Sovétmanna.
Munurinn er helst sá, aö Sovét-
menn eru af metnaöarástæöum
feimnari viö aö játa þaö en Kin-
verjar aö þeir flytji inn heilar
verksmiöjur. Bæöi rikin eiga svo i
vandræöum meö aö borga fyrir
þennan tækniinnflutning, gjald-
eyrisskuldir hlaöast upp — viö-
reisnaráform Dengs hafa þegar
veriö skorin niöur aö hluta
vegna hins óhagstæöa viöskipta-
jafnaöar. (Þessi staöa er reyndar
sameiginleg • öllum þróunarrikj-
um nema þeim sem eiga oliu).
Brattari launastigi
1 félags- og menningarmálum
er einnig fylgt stefnu sem er
ósköp svipuö hinni sovésku. Maó
formaður reyndi aö jafna sem
mest tekjur, aögang aö heilsu-
gæslu og menntun. Hin nýja
stefna reynir aö nota allt þetta
sem hvata á aukin afköst: meö
öörum oröum — misskipting
gæöa vex i nafni framfaranna.
Mönnum er mismunaö eftir þvi
hve verðmætir þeir eru taldir rik-
inu. (Og útkoman veröur eins og I
Sovétrikjunum aö sjálfsögöu sú,
aö þeir sem hafa vald til aö meta
sig hátt munu svikalaust gera
þaö).
Menningarbyltingin haföi ekki
komiö á launajöfnuöi. Hlutfall
milli hæstu og lægstu launa var
oft einn á móti fjórum, en tekju-
munur enn meiri ef bornar voru
saman fátækar sveitir og allvel
sett fyrirtæki eöa kommúnur; þá
var nær aö tala um einn á móti
tiu. Nú á ekki aö berjast gegn
þessu.heldur þvert á móti. Þeir
sem mest framleiða eiga aö fá
aukna umbun og ákvæöisvinna
veröur tekin upp hvar sem hægt
er. Málgögn flokksins eiga þaö tii
aö hæöast aö jafnaöarhugmynd-
um, aö þeim sem vilja „aö allir
éti hrisgrjón úr sama potti”. Þá
minnist ég sovésks hagfræöi-
prófessors, sem ég heyröi spotta
af mikilli fyrirlitningu þá
bolsevika sem enn reyndu aö
halda i jafnaöarhugmyndir um
1930.
Byggðastefna og
heilsugæsla
Þaö er og I anda viöreisnar
Dengs, aö horfiö veröur frá þeirri
„byggöastefnu” sem átti aö
draga úr mun á borg og sveit.
Meö öörum oröum: þaö á aö fjár-
festa þar sem aöstæður eru
bestar. Þetta hljómar ekki illa frá
hreinu hagvaxtarsjónarmiði, en
félagslega þýöir þetta m.a. að
1978 jukust meöaltekjur sveita-
fólks i Kina um 13%. En þeir sem
bjuggu i námunda við stórborgir
eins og Peking og Sjanghæ juku
tekjur sinar um 27-39%.
Menningarbyltingin reyndi að
bæta heilsugæslu i fátæku landi
meö þvi aö senda snöggsoðna
„berfætta lækna” út um sveitir.
Fullkomin læknamenntun beið
mikið afhroö fyrir vikiö. Oröstir
hennar hefur nú veriö endurreist-
ur, en þvi fylgir og, að heilsugæsl-
unni veröur i auknum mæli mis-
skipt. Þeir munu njóta mest af
henni sem „verðmætastir” eru
taldir. „Fjórmenningaklikan”
hefur meðal annars veriö sökuö.
um aö hafa „ofsótt” flokksstarfs-
menn, sem áöur nutu sérstakrar
læknisþjónustu meö þvi aö taka af
þeim slik friðindi og stytta
sjúkrahúsveru þeirra. Með öðr-
um oröum: þaö bendir allt til
þess, að eins og i Sovétrikjunum
veröi komiö upp sérstöku heilsu-
gæslukerfi fyrir þá sem eru jafn-
ari en aðrir”, eins og Orwell
segir.
Lykilskólar
Hugmyndir um jafnrétti I
menntamálum hafa veriö gefnar
upp á bátinn. Eins og i Sovét
munu nemendur keppa i inntöku-
prófum um aögang að háskólum.
Og þeir veröa mjög misjafnlega i
stakk búnir til þess. Aftur veröa
teknir upp „lykilskólar”,meö öör-
um oröum, skólar sem eru betur
búnir kennurum og kennslugögn-
um en almennir skólar og byrja á
einhverskonar sérkennslu fyrr en
aðrir. 1 Sovétrikjunum erúslikir
skólar og allalgengir (liffræöi-
skólar, stæröfræöiskólar, skólar
sem kenna á ensku ofl). Slikir
skólar eru yfirleitt i borgum þar
sem menntunaraðstaöa er best
fyrir, og nemandi I slikum skóla
mun hafa tiu sinnum betri mögu-
leika á aö halda áfram námi en
ungur maður sem kemur úr
venjulegum sveitaskóla.
Einn þáttur félagsmála er þó
gjörólikur þvi sem gerist i Sovét-
rikjunum, en þaö er fjölskyldu-
stefnan. Sovétmenn vilja ýta und-
ir barneignir, Klnverjar þurfa aö
fækka þeim. Þaö gera þeir með
aðferö sem fengin er aö láni hjá
hinni kapítalisku tæknikrata-
stjórn i Singapore: borga meö
fyrsta barni, en refsa fólki meö
sérsköttun, sem eignast tvö börn,
aö ekki sé talaö um þrjú.
Hvað þetta þýðir
Nú er vel liklegt aö þaö hafi
jákvæö áhrif á efnahag Klna fyrst
i staö, þegar reynt er aö sveigja
sem flesta þætti mannlifs undir
hagvaxtarþarfir. Svo var einnig I
Sovétrikjunum — a.m.k. á
ýmsum sviöum iönaöarfram-
leiöslu. En hitt er svo vlst, aö
þegar menn smlöa sér
misskiptingarkerfi, þá eru þaö
ekki haröduglegir verkamenn
sem fyrst og fremst njóta góös af.
Fríöindin munu jafnt og þétt
safnast á hendur menntaöra og
hlýöinna stjórnanda flokks og
framleiöslu. Þaö veröur til for-
réttindastétt, sem spillist af sér-
stööu sinni, og mun vegna valda-
einokunar sinnar gerast æ ófær-
ari til aö stjórna. Þar til að þvi
kemur, aö einnig hagvaxtarhjóliö
hættir ab snúast.
Þetta var ég aö reyna aö segja
viö maóista á fundi I sumar.
Þeir voru hinir kurteisustu og
sögöu takk fyrir. En að sjálfsögöu
létu þeir samanburð á Kina og
Sovétrikjunum eins og vind um
eyru þjóta.
Aumingja blessaöir mennirnir.
Arni Bergmann.
Arni
Bergmann
*sunnudags
pistill