Þjóðviljinn - 10.10.1981, Síða 18

18 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 10.— 11. október 1981
Guðspjöllin voru ekki skrifuö fyrr en um og eftir 70 eftir Krist. Margt er á huidu um hverjir skrifuðu þau.
Hvers vegna er
biblían heilög?
„Biblían — heilög ritn-
ing" stendur á titilblaði ís-
lensku bibllunnar, og sá
titill segir okkur töluvert
um hvað í henni stendur.
Orðið bibiía kemur úr
grísku — ta biblia — og
þýðir eiginlega smáritin. í
Gamla testamentinu eru 39
bækur og í Nýja testament-
inu 27 bækur. Allar þessar
bækur eru til samans
heilög ritning. En hvernig í
ósköpunum hafa þær orðið
heilagar? Hver skrifaði
þær og hvenær var ákveðið
að þær skyldu vera heilag-
ar? Um það verður lítillega
fjallað í þessari þýddu og
endursögðu grein sem
byggðer á Dagens Nyheter
frá 19. september s.lv en
Svíar standa nú í sömu
sporum og islendingar.
Þeir hafa eignast nýja
biblíuþýðingu.
Afrakstur tvennra
trúarbragða
Bækur bibliunnar urðu til á afar
löngum tíma og eru einnig af-
rakstur tvennra trúarbragða,
gyðingatrúar og kristinnar trúar.
Kristin kirkja tók i arf helgirit
gyðinganna, Gamla testamentið,
og bætti við Nýja testamentinu
eins og flestir vita.
Gyðingarnir nota hvorki orðið
Biblia né Gamla testament um
sina heilögu ritningu. >eir segja
þess I stað „Lögmálið (Mósebæk-
urnar), spámennirnir og ritin”.
1 bibliumáli þýöir orðiö
testamenti samband og er þar átt
við samtal milli Guös og manna.
Samkvæmt Gamla testamentinu
gengur þetta út á það að Guð skuli
■ vera Guð ísraels og Israel fólk
Guðs. Kristindómurinn sem öfugt
við gyðingatrú litur á hinn sögu-
lega Jesús sem Messias — Frels-
arann — reiknar með tveimur
siikum samtölum, Gamia og
Nýja testamentinu, og komi hið
síðara i beinu framhaldi og I sam-
hengi við hið fyrra.
Elstu hlutar Gamla testament-
isins eru frá þvi um 900 fyrir Krist
eða nær 3000 ára gamlir en hinir
yngstu frá þvi um árið 165 f. Kr.
Mestur hluti Gamla testamentis-
ins var skrifaður meöan gyðingar
voru herleiddir I Babylon en
þeirri herleiðingu aflétti árið 538
f.Kr. Frummálið er herbreska en
að nokkru leyti einnig arameiska.
Efni Gamla testamentisins er
ákaflega fjölbreytt. Þar koma
fyrir gamlar hefðir, lög, siðvenj-
ur, visdómsorð, helgisagnir,
sögulegar lýsingar, frásagnir,
skáldskapur og ljóð. Erfitt er að
greina á milli höfunda efnisins.
Mósebækurnar var fariö að lita á
sem heilagar þegar um árið 400
f.Kr. Þær eru taldar óumdeilan-
leg opinberun Guðs. Siðfræði gyö-
inga byggist öll á bókum Gamla
testamentisins og lestur úr þeim
varð uppistaðan i guösþjónustum
i sýnagógum þeirra.
Margar aldir tók að
vinsa út hinn
endanlega texta
Á dögum Krists var samt ekki
endanlega búið að skera úr um
það hvaða rit Gamla testamentis-
ins skyldu teljast kanonisk
(heilög) og hver ekki. Það var
fyrst gert eftir eyðingu Jerúsal-
emborgar árið 70 e.Kr. þegar stóð
til að endurreisa gyðingdóm
Palestinumanna að loknu örlaga-
riku striði viö Rómverja.
Það val sem fór þá fram varö til
þess að f jöldi texta sem áður tald-
ist til helgirita gyöinga var
hreinsaöur frá. Þetta var ekki að-
eins spurning um guðfræði heldur
einnig til að auðvelda söfnuðun-
um að eignast og tileinka sér
fræðin. Allt varð nefnilega að
handskrifa á bókakefli.
Á þessum tima fannst reyndar
annað úrval úr bókunum i griskri
þýðingu er kallast Septuaginta
(eftir hinum 70 sem að sögn önn-
uðust valiö) Sú þýöing er frá þvi
um 200 f.Kr. og var gerð i
Alexandríu i Egyptalandi þar
sem margir gyðingar voru bú-
settir.
Griska var þá heimsmál og fáir
gyðingar utan Palestinu kunnu
hebresku.
„Septuaginta” varð mikilvæg i
timans rás vegna þess að Páll
postuli og söfnuður hans notuðust
viö þá þýöingu. Hún var notuð
sem Gamla testamenti i fyrstu
útgáfum hinnar kristnu bibliu.
Voru guðspjalla-
mennirnir læri-
sveinar Krists?
En hvernig varð þá Nýja
testamentið til? Fyrstu hálfu öld-
ina eftir dauða Jesú Krists
varðveittust frásagnir um lif og
starf hans i munnlegri geymd en
við guðsþjónustur kristinna
manna var eingöngu farið með
texta Gamla testamentisins.
Smám saman hurfu þeir af
sjónarsviðinu sem séð höfðu og
heyrt Jesú; Krist I eigin persónu
og þá var gripið til þess ráðs að
fara að skrá frásagnir um hann til
þess að þær mættu geymast
handa óbornum kynslóðum. Þörf-
in á þessu jókst enn eftir fall
Jerúsalemborgar árið 70 þegar
kristnir menn áttu hvergi orðið
höfði sinu aö að halla.
Guðspjallamennirnir, Matteus,
Jóhannes, Lúkas og Markús,
byrjuðu ekki að skrifa spjöll sin
fyrr en eftir árið 70 nema e.t.v. sá
siðastnefndi. Hann kann að hafa
byrjað nokkru fyrr.
Matteusarguðspjallið hefur
alltaf verið I einna mestum met-
um hjá kristnum mönnum og i þvi
er t.d. Fjallræðan. Aður fyrr
héldu menn að Matteus hefði ver-
ið einn af 12 lærisveinum Krists
en þar sem guðspjallið var ekki
skrifaö fyrr en á 8. áratug fyrstu
aldarinnar og liklega i Sýrlandi
en ekki Palestinu er þetta talið
nær útilokað mál. Liklega er höf-
undurinn guöfræðingur sem hefur
ferðast um og safnað efni úr ýms-
um áttum.
Matteus skrifaði á grisku og
hún er frummál alls Nýja testa-
mentisins. Móöurmál Krists er
aftur á móti talið hafa verið
arameiska.
Viö lýsingu sina á Jesúm Kristi
hefur Matteus hugsanlega notað
Iýsingar Markúsar guðspjalla-
manns sem aðalheimild.
Markús er álitinn uppalinn i
Jerúsalem og hefur kannski verið
sá Jóhannes Markús sem fylgdi
Páli postula og Barrabas I fyrstu
trúboðsreisu þeirra til Litlu Asíu
og starfaði einnig með Pétri
postula. Guðspjall Markúsar er
talið skrifað I Róm.
Lúkas er samkvæmt gamalli
hefð álitinn hafa verið Lúkas
læknir, vinur og samstarfsmaður
Páls postula, en engar sannanir
eru fyrir þvi. Sama má segja um
Jóhannes guðspjallamann. Eftir
sömu hefö er hann talinn einn af
lærisveinum Krists, en engar
heimildir sanna það heldur.
Guðspjöllin eru samt ekki elstu
bækur Nýja testamentisins held-
ur bréf Páls postula til hinna
ýmsu safnaða sem skrifuð voru á
6. og 7. áratugnum. Og sama má
segja um Nýja testamentið eins
og Gamla testamentið aö margar
aldir liðu þar til búið var að velja
þann texta sem endanlega skyldi
standa.
Eins og Gamla testamentið
deilist I Lögmálið, Spámennina
og ritin deilist Nýja testamentið I
sögulegu ritin (guösjöllin og
Postulasöguna), bréfin og Opin-
berunarbók Jóhannesar.
Biblían verður til
Á 5. öld eftir Krist var fyrst
komin heilsteypt biblia fyrir hinn
griskumælandi, kristna heim með
báðum testamentunum. Notast
var við þýðingu Septuaginta á
Gamla testamentinu.
Nokkru fyrr eða laust fyrir áriö
400 var lokið við að þýða bibliuna
á latinu. Sá sem stóð fyrir þeirri
þýðingu var Hieronymus kirkju-
faðir (347—419) sem þýddi Gamla
testamentið úr hebresku og Nýja
testamentið úr grisku. Þetta verk
fékk smám saman nafnið Vuigata
og var siðan mest notað. Vulgata
var eina viðurkennda biblian á
Vesturlöndum og hélt þeirri stöðu
um allar miðaldir. Latina var
aðalmál kirkjunnar og jafnframt
alþjóðamál miðaldanna.
Enn þann dag i dag er Vulgata
— eftir ýmsar endurskoðanir —
hinn eini viðurkenndi bibliutexti
Rómversk-kaþólsku kirkjunnar.
Eftir þvi sem aldir liðu var
biblian þýdd á ýmis tungumál og
er t.d. til þýöing á gotnesku frá 4.
öld en það tungumál er löngu út-
dautt og þessi bibliuþýðing
reyndar nær eina heimildin um
þetta mál.
Það er þó ekki fyrr en um siða-
skiptin að farið er að þýða bibli-
una fyrir alvöru á hinar ýmsu
þjóðtungur. Þýðing Marteins
Luthers á þýsku á þriðja og fjórða
áratug 16. aldar var brautryðj-
andaverk I þessum efnum. Sú
þýðing var álitin liður I siða-
skiptabaráttunni af báðum deilu-
aðilum.
Margbrotið
og umdeilt verk
Ef það sem á undan er sagt er
dregið saman má segja að biblían
samanstandi að fjölda rita og
bóka, þeim elstu u.þ.b. 3000 ára
gömlum en þeim yngstu um 1600
ára gömlum. Núverandi textar
hafa þótt nægilega gildir til að
mega standa i hinni helgu bók,en
verið þó i harðri samkeppni við
aðra sem vinsaöir hafa verið út.
Guðspjöllin eru t.d. fleiri til held-
ur en þau fjögur sem við getum
lesið i Nýja testamentinu.
En hvers vegna eru þá þessar
66 bækur og rit, sem eftir standa,
talin heilög þó að margt geti tæp-
ast kallast guölegt sem I þeim
stendur, sérstaklega ýmislegt i
Gamla testamentinu? Svarið við
þessu liggur hjá þeim fjölmörgu
þekktu og óþekktu biblíuritstjór-
um sem ákveðið hafa i timans rás
að þessi orð séu Guðs orð og ekk-
ert annað. Hitt er svo annað mál
að biblian er túlkuð á óteljandi
vegu og eiga hinir margvislegu
trúarflokkar viðs vegar um heim
tilvist sina að þakka þessum mis-
munandi túlkunum. Sumir segja
að höfundar bibliunnar hafi i einu
og öllu verið innblásnir Guðs
anda er þeir skrifuðu han^ en
aðrir segja að gera verði mun á
ýmsum sannindum bibliunnar
sem séu eilif og þeim frásögnum
sem standast ekki timans rás.
Sumir viðurkenna að biblían hafi
rangt fyrir sér i ýmsum náttúru-
fræðilegum og sagnfræðilegum
fróðleik en sé óskeikul i þvi sem
varðar Guð og frelsun mannsins.
Svona má halda endalaust áfram.
En eitt er vist að biblian er ákaf-
lega margbrotið og heillandi verk
og það hefur kannski fyrst og
fremst haldiö lifi I henni svo lengi.
! Matteus í þrem þýðingum
~1
Hér undir eru þrjár þýðingar
á sama textanum úr Matteusar-
guðspjalli (7.24) og sést vel með
þvi að bera þær saman hversu
mikill munur getur verið á:
Þýöing Odds Gottskálks-
sonar frá árinu 1540
„Fyrir þvi, hver hann heyrir
þessi min orð og gjörir þau,
þann mun ég likja þeim vitrum
manni, sem byggði hús sitt yfir
J hellustein. Og er hriðviðri gjörði
I og vatnsflóðið kom og vindar
blésu og dundu að húsinu, og
húsið fell eigi að heldur, þvi að
það var grundvallað yfir hell-
una.”
Þýding á næstnýjustu ís-
lensku bibliunni
„Hver sem þvi heyrir þessi
orð min og breytir eftir þeim,
honum má likja við hygginn
mann, er byggði hús sitt á
bjargi; og steypiregn kom ofan,
og beljandi lækir komu og
stormar blésu og skullu á þvi
húsi, en það féll ekki, þvi að það
var grundvallaö á bjargi”
Þýðing frá því herrans
ári 1981
„Hver sem heyrir þessi orð
min og breytir eftir þeim, sá er
likurhyggnum manni, er byggöi
hús sitt á bjargi. Nú skall á
steypiregn, vatnið flæddi,
stormar blésu og buldu á þvi
húsi, en þaö féll eigi, þvi það var
grundvallað á bjargi.”