Þjóðviljinn - 13.02.1982, Blaðsíða 11

Helgin 13 — 14. febrúar 1982. ÞJÓÐVILJINN — StÐA 11
Pólitísk list
Til aö forðast mistúlkun á orð-
um minum um daginn i sambandi
við menningarlegan lágkúrufar-
aldur á Norðurlöndum i nafni só-
sialrealisma sýnist mér rétt að
bæta nokkrum orðum við til að
trufla afflytjendur. Vitanlega á
pólitisk list rétt á sér. Pólitisk er-
indi ilist. Nema hvað. Fyrir utan
margháttaða upplýsingarstarf-
semi áróður fræðslu sem þarf
ekki að flokka undir list, þó sumir
hafi farið til þess, hvað þá að láta
slikt koma i staðinn fyrir list sem
er böl og bölvað. Kulturarbete,
sögðu þeir, og vildu hætta aö tala
um list sem er ókei ef þeir létu þá
list i friði* það gerðu þeir ekki en
heimtuðu aö hún væri ekki lengur
Thor Vilhjálmsson skrifar:
nokkru sinni hefðu verið nokkur,
nema Arni Bergmann minnti i
blaðinu um daginn á að Jan Sobi-
evski (sem átti hina merku
drottningu Marushku ef ég man
rétt), vann það þurftarverk að
stöðva stórflóð grenjandi Tyrkja
og bjarga Evrópu við hlið Vinar-
borgar. Annars hefðum við
kannski ekki fengiö neinn Mozart.
Og þá ekki fengið sýninguna góöu
i Þjóðleikhúsinu: Amadeus.
Segja má að mátulega hafi
komið Calvo Sotelo forsætisráö-
herra frá Spáni þvi þeir eru ný-
búnir þar að skipta um i herfor-
ingjaráðinu og reka hina frjáls-
lyndari þaðan undir yfirskini
ódugnaðar og linkindar, og skipa i
þeirra stað hugmyndasnauð
Veggspjald fyrir kvikmyndina Járnmanninn.
HELGARSYRPA
til, hitt kæmi i staðinn. Vi ar kult-
urarbetare. List er timaskekkja.
Hroki. Svik við alþýðuna. Hug-
myndaflug, það eru svik við al-
þýðuna. Það sem ekki er einfalt,
það eru svik við alþýðuna. Auð-
skiliö, allt á að vera auðskilið.
Jafnvel jaöraði við smekkleysi að
tala um það sem fólk þekkir ekki
fyrir. Slikt á ekki að standa i bók-
um. Er höfundurinn þá ekki að
hefja sig upp yfir aðra. Stæra sig.
Allt átti þá samkvæmt þvi, þessu
félagi, að vera einfalt og auðskil-
ið; engin fyrirstaða. Eins og al-
þýöan væri einföld. Helzt átti að
tala við svokallaða alþýðu eins og
hún væri vangefin.
Það er nú bara eins og hnefa-
högg i andlit alþýðunnar, sagði
skáldkona þegar ég var að lýsa
þessari stefnuskrá.
Ég trúi á fjölbreytni. Plúral-
ismann. Hundraö blómin sem
Maó kvað hafa talað um: Látið
hundrað blóm blómstra.
Pólitisk list verður að hafa
formið i lagi til að von sé að koma
erindum sinum fram. Munið
Brecht. Verður að vera slungin,
jafnvel ismeygileg þegar þvi er
að skipta, altént forvitnileg.
Sama hve erindin eru þörf,
hversu einlægur ásetningur býr
að baki, hve brýnn áróðurinn er,
málið verður aö flytja meö tilþrif-
um, hugkvæmni til að vekja hug-
ina.
Now the journey
is over
Detta mér ekki allar dauðar lýs
úr höfði, hugsar maður þegar
maður hefur séð sjónvarpsþátt
þeirra stallbræðra frá Hollywood
og Las Vegas sem sýndur var all-
ur i sjónvarpinu okkar á mánu-
daginn var. Fágætt er að sjá
slika sjálfumgleði lágkúru og
hræsni og andlega örbirgð i öllu
rikidæminu. Maður verður að
fara til Tass fréttastofunnar til að
finna samjöfnuð um fullkominn
misskilning á þvi hvernig á að
orka á hugi manna i áróðurs-
skyni.svoekki snúistgjörsamega
gegn tilgangi sinum.
Hertæknin i þessum þætti
minnti á þá daga þegar byrjað
var aö blása eiturgasi framan i
óvininn á vigvöllunum en þá hljóp
i almættið að snúa vindáttinni svo
eiturfreturinn fór yfir sina upp-
hafsmenn og blindaði þá og
skemmdi og deyddi. Þarna kom
fram svo alger misskilningur á
þeim sem áttu að taka viö áróðr-
inum að maður fyllist skelfingu
yfir þvi hvað svona voldugir
menn i veröldinni vita litið um
annað fólk og hvernig það hugsar.
t hvers konar tómarúmi lifa
menn sem búa til svona þátt?
Ekki háir kostnaðurinn þeim.
Það var átakanlegt að sjá gáf-
aða þjóðarleiðtoga láta hafa sig
að ginningarfiflum og lokka sig i
þessa hringekju heimskunnar,
the merryless-go-round. Menn
eins og Mitterrand og Schmidt, já
og Gunnar okkar Thoroddsen sem
töluðu að visu vel en allt hvarf
það i þennan voðalega svelg yfir-
drepsskapar.
Margt getur gerzt á leiksviðinu,
og þaö getur allt i einu gerzt aö
litlir statistar steli senunni, sá
sem enginn átti aö taka eftir, og
getur stundum verið lunkið leik-
bragð hjá slóttugum höfundi, og
sá taki að mæla þau sannleiksorð
sem varpi ljósi á allan leikinn.
Stundum hefur höfundinum láöst
að sjá fyrir þvi aö hafa á taktein-
um einn slikan á sviðinu til að
bera fram lykilboðskapinn og er
þá kvaddur til að utan (deus ex
machina); og nútimahöfundar
gætu jafnvel látiö hann birtast á
svölum eða i stúku leikhússtjór-
ans. Það var ekki gert hér þó nóg
væri plássiö við skrifborð Reag-
ans, og hefði jafnvel verið hægt aö
haga þvi svo til aö hinn ólikinda-
legi senuþjófur leyndist bak við
ameriska fánann, og glennti sig
svo fram með goösvörin á ögur-
stundu.
Hver gat búizt viö þvi að for-
sætisráðherra Belgiu gegndi
þessu hlutverki að segja þau orð
leiktextans sem allt hitt byggðist
á? Enda lék hann svo vel að það
sáust engin svipbrigði á honum
þegar hann sagði þessi orð, og
höfðaði þannig til næmleika
áhorfandans að skynja að þetta
var hápunkturinn. Það var ekki
einu sinni ýjað að þessu með und-
irspili (background music), ekki
einu sinni músikumlandi eins og
tiökast i lyftum, né kauphvata-
músík úr stórmagasinum svo að
hinum islenzka sjónvarpsáhorf-
anda sem er vanur fyrirgreiðslu
við skilningarvitin úr Dallas og
öðrum stórvirkjum andans er
ekki hjálpaö til aö vita að hér er
runnin upp stundin mikla þegar
hulunni er svipt af.
Hlutverk sitt lék hann einn og
óstuddur samkvæmt finustu for-
múlum um Verfremdungseffekt
úr skóla Brechts. Þegar hann
sagði orðin sem þannig orkuðu:
unjust opprcssion.við mótmælum
óréttmætri kúgun.
A réttmæta kúgun var ekki
minnzt i þættinum. Enda var
klippt burt framlag hljómsveitar-
innar Abba til frelsisins þar sem
vikið var að E1 Salvador og Chile.
Varla færu jafn hagsýnir menn og
Bandarikjamenn að leggja til
hergögn fjármagn siðferðisstyrk
og tæknikennslu i pyntingum ef
þar væri ekki komið dæmi um
just oppression, réttmæta kúgun.
Þótt allir sem komu fram i þætt-
inum töluðu um frelsi og þar með
innifalið málfrelsi og tjáningar-
frelsi leiðst Abba ekki að abbast
upp á málstaðinn, og segja það
sem ekki máttij fyrsta sinn á ævi
sinni sem Abba ætlaði að fara að
tala af viti.
Allir töluðu um frelsið nema
litli myglaði boösgesturinn á
frelsissamkomunni frá Tyrklandi
Reagan: A réttmæta kúgun var
ekki minnzt I þættinum.
Sinatra: Gætti mjög tilfinninga-
semi og saknaöar frá gullöld lág-
kúrunnar I Holtywood.
Mitterrand: Þaö var átakanlegt
aö sjá gáfaöa þjóöarleiötoga láta
hafa sig aö ginningarffflum og
lokka sig i þessa hringekju
heimskunnar.
með bylgjandi valmúaekrurnar á
bak við sig. Hann einn talaöi um
hefðbundin tengsl Póllands og
Tyrklands sem fæstir vissu að
hörkutól, og hinn nýi sterki mað-
ur herforingjaráðsins hlaut sitt
andlega uppeldi hjá falangistum,
og var á slnum tima sjálfboðaliði
i fólasveit Franco, og gleöur
væntanlega þá félaga Frank Sin-
atra og Reagan að tekiö sé á mál-
um af festu, og stefnt að þvi að
menn misnoti ekki frelsið með þvi
að segja það sem þeim dettur i
hug, og ástunduð sé réttmæt kúg-
un i þágu frelsisins.
Kirk Douglas varpaði
skemmtilegu ljósi á leiðarstef
þáttarins let Polland be Polland
þegar hann birtist til aö vitna um
söknuðinn viknandi útaf þvi að
kanar geta ekki vaöiö um Pólland
til að kenna ameriska kúreka-
mennt, kyssa stelpur og kenna
mönnum að boxa hver annan nið-
ur. og bera þeim aðra blessun am-
eriskra siöa meö yfirborðsganti
og kankvisum glennumrog sagði
svo angurvær old boy að nú væru
stelpurnar liklega giftar- og i
krafti sins mikilvæga framlags til
heimsmenningarinnar úr hinum
frjálslegu verkbólum Hollywood-
iönaðarins krafðist hann listræns
frelsis,- enda sjálfum kunnugast
um hin óþrotlegu tækifæri sem
bjóöast þar i borg til að skapa
frjálsa og háleita list i þágu
mannsandans.
1 þvi sambandi var þörf hug-
vekja að fá að sjá Orson Welles
koma fram undir kyndli frelsis-
gyðjunnar, þennan snilling kvik-
myndalistar sem Hollywood taldi
réttdræpan vegna snillinnar-, höf-
und Citizen Cane sem íjallar
um hvernig fjármunir veröa nýtt-
ir til að einoka málfrelsið; um
sorpblaðakónginn Hearst, hinn
ameriska Springer, sins tima.
Fallega fór hann með ljóðiö eftir
John Donne sem endar á oröun-
um: For whom the bell tolls/ it
tolls for thee (hverjum klukkan
glymur/ hún glymur þér).
Hver um annað þveran voru
þeir aö hrópa let Polland be Pol-
land. Betur heföi fariö á þvi að
þeir heföu, eftir atvikum, sagt við
sjálfa sig: let Polland be.
Látið Pólland i friöi.
Ahrifarikast heföi verið að láta
viö það sitja að leiöa inn I stofurn-
ar okkar Orson Welles og skáldið
Cestlav Milosz. Ekki gátu þeir
einu sinni látið hann i friði þegar
hann var að fara með ljóð sitt,
heldur var hann látinn birtast I iö-
andi kringlubjarma eins konar
sólseturs; en þá mátti sólin ekki
vera rauð eins og tiðkast i náttúr-
unni, eða japanska fánanum,og
þarf ekki að minna á bolsévism-
ann né sólaruppkomu, heldur var
hún höfö bleik eins og drykkur i
keppni barþjóna, eöa brjóstahöld.
Það setti mark á þennan þátt
hve þar gætti mjög tilfinninga-
semi Reagans og saknaðar frá
gullöld lágkúrunnar i Hollywood
þegar sá iönaður var heimsveldi,
og þessir gömlu menn voru leidd-
ir fram sem eitt sinn voru ungir
'þjónar Mammons þar. Á meðal
þessara uppvakninga var hinn
roskni Frank Sinatra sem eitt
sinn lét skvisur pissa á sig sem
kjökursöngvari,og righélt sér i
hljóönemastöngina þá eins og
fótalaust gamalmenni i göngustaf
meðan hann úðaði vellu sinni yfir
söfnuðinn, og er i almannavitund
núna eitt viðkunnasta frelsistákn
mafiunnar i Bandaríkjunum; og
ferðast viða um lönd til að
skemmta meö söng sinum og hef-
ur með sér sveit manna sem lem-
ur niður alla þá sem láta i ljós að
þeim sé ekki skemmt. Var eftir
álitum vel viö hæfi að hann skyldi
syngja rammfalskur og raddlaus
táknsöng þáttarins: The
journey’s over. Ferðin er á enda.
Kemur þá i hugann þetta vers
sem væntanlega verður húsgang-
ur eins og visur skáldbróður mins
Flosa:
Flærðarnet eru og lláttskapar
riðin viða
fólska sig læsir i þræðina
háiu svikul
mærðin fetar gljá fasismans
liðna biöur
fúlmennskan blæs i glæðurnar
bálsins kvikar.
Those are pearls
that were his eyes
(Shakespeare:
The Tempest)
Það var að mörgu leyti vel veitt
i veizlunni i Regnboganum,
margar athyglisverðar myndir
og vel þegið tækifærið til að svala
nokkuð þorsta sinum eftir list á
þessu sviði. Nú er kvikmyndahá-
tiö lokið. Ekki er úti færi á að
minnast á fleiri kvikmyndir siöar
en gert hefur verið hér. Ýmsir
höfundar voru gamlir kunningjar
af fyrri hátiðum svo sem Wim
Wenders sem kom hingaö á fyrstu
hátiðina með fjórar myndir i
pússi sinu,ljúfur og litillátur boðs-
gestur og sérlega kærkominn.
Einhver var nú að skamma hann
samt i Timanum og botnaði sýni-
lega ekki i kvikmyndinni sem var
sýnd eftir Wim Wenders núna og
hann gerði til að hylla vin sinn
Nicholas Ray, kvikmyndahöfund-
inn ameriska sem var að deyja i
rauninni, gerö af kærleika og
lotningu, jafnframt heiðarlegri
spyrjandi gagnrýni á sjálfan sig
og sinar hvatir. Hún sýnir hvað
Ray var stór á grafarbarminum.
Aö þessari einstæðu mynd verður
kannski vikið siðar.
A næstu hátið eftir, þeirri ann-
arri, voru kynntar þrjár myndir
eftir hvorn þeirra filmaranna
miklu og óliku Carlos Saura og
Wajda. Ekki þótti mér
Saura myndin vera á borð við
snjöllustu myndir hans sem hér
hafa verið sýndar. En tengist
fremur upphafi hans. Ætli hafi
kannski einhverjir legið i honum
og sagt að hann mætti til með að
breyta til.
Járnmaðurinn er heldur ekki á
borð við Marmaramanninn eftir
Wajda. Þó var mikill fengur aö fá
aösjáhana vegna þeirrar fræðslu
sem við fáum um það sem hefur
verið aö gerast 1 Póllandi, and-
rúmsloftið þar; mikil hugvekja
gerð við erfiðar aðstæður i flýti
að koma brýnum erindum á
framfæri. Enda haft eftir Wajda
að hann hafi skrifað handritið á
viku. Um allan heim er spurt:
Hvar er Wajda? Hvað verður um
Wajda? Þennan mikla listamann
og' sannleiksvitni?
í undirbúningsnefndinni sátu að
þessu sinni Þórhallur Sigurðsson
leikari, og kvikmyndamennirnir
Friðrik Þór Friðriksson, Viðar
Vikingsson, Sigurður Jón Ólafs-
son, og Jón Björgvinsson, og
unnu kauplaust eins og endranær,
og höfðu vanda af hátiöinni og
vonandi veg lika; og þakka ég
þeim fyrir mina parta. Enda eiga
ekki I þessari nefnd að sitja aðrir
menn en þeir sem hafa áhuga og
þekkingu á list kvikmynda.