Þjóðviljinn - 06.03.1982, Blaðsíða 14
14 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 6.-7. mars 1982.
Svavar Sigmundsson 1
skrifar málþátt
Af
samheitum
Það hefur talast svo til að ég skrifi dulitinn þátt um islenskt
mál hér i blaðið um helgar. Þar verða tekin fyrir ýmis efni sem
snerta málog málnotkun, en þaðskal tekið fram aö þetta er ekki
málvöndunarþáttur sérstaklega. Verður ekki sist lögð áhersla á
félagslega hlið málsins. I þessum upphafsþætti ætla ég aö segja
frá samheitaoröabókinni, sem ég hef verið aö vinna að undan-
farin ár, en nú fer að siga á seinni hluta þess verks.
Forsaga þess máls er sú, að hjónin Þórbergur Þórðarson og
Margrét Jónsdóttir stofnuöu sjóð og gáfu Háskólanum árið 1970.
Sjóðurinn bar nafn þeirra hjóna, Styrktarsjóður Þórbergs
Þórðarsonar og Margrétar Jónsdóttur, og er honum ætlað ,,að
styrkja samningu og Utgáfu islenskrar samheitaorðabókar, rim-
orðabókar og islenskrar stilfræði, svo og að styrkja endursamn-
ingu og endurútgáíu nefndra bóka meðan sjóðurinn endist. Við
úthlutun úr sjóðnum skal samheitaorðabók sitja i fyrirrúmi.”
Þessi rausnarlega gjöf, þar sem höfuðstóllinn var 3 ibúöir i
Reykjavik, varð til þess að hafisl var handa um undirbúning að
sameiningu samheitaorðabókarinnar 1974. Ég var beðinn að
taka það að mér, og hef ég siðan unnið að þvi verki. Fyrstu árin
var þetta aukastarí, eöa til ársloka 1979, en eftir það i fullu starfi.
Af samstarfsfólki hefur lengst unnið Þorbjörg Helgadóttir B.A.,
en hún vann við söfnun samheita úr orðabók Freysteins
Gunnarssonar, á meöan unnið var að verkinu i Kaupmannahöfn.
Frá miðju ári 1980 heí ég unnið við verkið hér heima, og hófst þá
úrvinnsla úr seðlasafninu, sem samheitin eru skráð á.
Þannig var slaöiö að söfnuninni, aö Orðabók Menningarsjóðs
var lögð til grundvallar, og tekin upp samheiti úr henni, en þar
næst var farið yfir Orðabók Freysteins Gunnarssonar, dansk-is-
lenska, en hún er mikil náma af samheitum. Auk þess var farið
yfir viðauka Björns Franssonar kennara, sem hann hafði skrifað
inn i eintök af orðabók Freysteins. Viö þá yfirferð bættist mikið
við það safn sem íyrir var.
Ég giska á að i seölasaíninu séu um 35.000 uppsláttarorð, og
hefur nú á háflu ööru ári verið gengið frá tæpum helmingi þessa
safns, en eftir er að fara yíir stafina M—O. Ef vel gengur ætti
frágangur seðlasafnsins að komast langt á þessu ári. Unnið er að
athugunum á þvi að setja samheitasafnið siðan i tölvu til að
auðvelda frágang, þ.e.aðallega gátun (tékkun) á millivisunum,
og auk þess standa vonir til að hægt verði að setja texta i prent-
smiðju beint eftir tölvugögnum. En þetta er á athugunarstigi og
ekki hægt að segja nánar um hvenær vænta megi þess að bókin
komi út.
Samheitin verða i stafrófsröð, og þannig á að vera hægt aö
finna i henni öll þau orð sem i bókinni standa. Visaö er til aðal-
greina frá einstökum samheitum, eins og sjá má á þessu sýnis-
horni:
vinnuaðferðir —*vinnubrögð.
vinnuafl vinnukraftur —* starfslið.
vinnubjart verkljóst.
vinnubrögðstarísaðferðir, starfshættir, vinnuaðferðir, vinnu-
hættir, vinnulag.
vinnudeila —*verkfall.
vinnudýr -* brúkunarhestur.
vinnufatnaður vinnugalli.
vinnufélagi embættisbróðir, kolleki, samstarfsmaður, sam-
verkanlaður, starísbróðir, starfsfélagi.
vinnuflokkur gengi.
Af þessu má sjá að samheiti eru orð sömu merkingar eða
nálega sömu merkingar. 1 bókinni verða lika andheiti, orð and-
stæðrar merkingar.
Ekkierviðþviaðbúastaðsamheitabókin verði gallalaus bók i
fyrstu gerð, og verður stefnt að þvi að gefa hana út fljótlega aft-
ur, þegar reynsla er komin á hana og athugasemdir hafa borist.
Ég ætla i þessum þáttum m.a. að taka fyrir glefsur úr samheita-
safninuogleggja undirdóm lesenda,og vona ég að þeir bregðist
vel við, með athugasemdir og viöbætur, þegar eftir þvi verður
leitað.
Tilgangurinn með samheitaorðabókinni er aö bæta úr orða-
fáækt og hjálpa notendum til að muna eftir rétta orðinu þegar á
þarf að halda. Lengi hefur verið vöntun á bók af þessu tagi, og
aðrar þjóðir hafa fyrir iöngu eignast bækur i þessum tilgangi.
Meistari Þórbergur vissi manna best hver þörf var á samheita-
orðabók um islensku, og hann vikur stundum að orðfæðinni í
skrifum sinum. M.a. segir hann i dómi sinum um bók Theódórs
Friðrikssonar, íverum: ,,I þriðja lagi hættir höfundinum svo við
að endurtaka með stuttu millibili sömu orð og orðasambönd....
að teljast verður til mikillar spillingar á stil hans. Það er engu
likara en hann hafi ekki til umráöa nægilegan orðaforða. Eða
augu hans hafa ekki opnast fyrir þvi, hvernig beita megi orðum
málsins i þágu fjölbreytninnar.
Þá erhonum gjarntað lýsa sama fyrirbæri með sama orði eöa
sömu orðum. Kröftum manna er t.d. oft lýst með afrendur aö
afli.náttúrukvenna með blóöheit.jafnvægi báta meö pallstööug-
ur.hlýlegum búningi með skjóllegaklæddur.” (Einum kennt —-
öðrum bent, 171 - 2.)
Það er til að bæta úr slikri þörf, sem þau hjón Þórbergur og
Margrét gáfu hina góðu gjöf, og veröur að vona að sú gjöf beri
sem bestan ávöxt.
KOPAVOGUR
29. ARGANGUR 3. TBL. FÖSTUDAGUR 5. MARS 1992
XG
\ StiUum upp
a^ajA sterkum lista
u V* Albýdubaiiíialagsms
... í opnu prófkjöri allra flokka á morgun.
Leynileg atkvœðagreiðsla - og nú er yngri kynslóðin boðin
sérstaklega velkomin með aldurstakmarkinu 18 ára á árinu.
XG
... hjá öllum þeim sem vilja öflugan og sterkan flokk í forystu.
ENGIN NÚMERUN — JAFNRÆÐIER LÝÐRÆÐI!
Við kynnum 18 lýðrœðislega valda fulltrúa — krossum við nöín
3ja kvenna og 3ja karla á prófkjörslista Alþýðubandalagsins.
Ungt fólk velur ferska farvstu
-tökumþátt í prófkjörimi ogvenim med fra tyijun
„Fíflinu skal á foraðið
etja”
Sunnudaginn 28. febr. sl.
opnaði Ragnar
Kjartansson málverkasýn-
ingu á göngum heilsuhælis
NLFí f Hveragerði.
Ragnar sýnir þarna 25
vatnslitamyndir, sem allar
eru til sölu, að einni undan-
skilinni, sem listamaður-
inn hefur ánafnað stofnun-
inni.
Listamaöurinn ræöir viö fréttaritara viö opnun sýningarinnar.
Þetta er fyrsta myndlistarsýn-
ing innan veggja heilsuhælisins,
en vonandi ekki sú siðasta. Að-
spurður um sýningaraöstööu
kvað Ragnar hana allgóða. „Auð-
vitað er maöur svolitið smeykur
aö vera fyrstur til að sýna hér,
en fíflinu skal á foraðið etja,”
sagði Ragnar. Ragnar er kunnari
fyrir höggmyndir sinar, einkum
af hestum I höfuðborginni. Þetta
mun vera fyrsta málverkasýning
hans, en hann málar sér til
afþreyingar að eigin sögn. ,,AÖ
vinna meö blýanti er myndlistar-
manninum jafn nauðsynlegt og
tónlistarmanninum að stilla
hljóöfærið”, sagöi listamaöurinn.
Sýningin er opin almennmgi ki.
14—18 alla virka daga og mun
standa i þrjár vikur.
Frá Laugarvatni.
Ragnar
Kjartansson
sýnir
í Hveragerði