Þjóðviljinn - 23.10.1982, Blaðsíða 23

Helgin 23.-24. október 1982 ÞJóÐVrLJINN — SiÐA 23
Afmœliskveðja
Dr. phil. habil.
Sveinn Bergsveinsson
prófessor í Austur-Berlín 75 ára
Munnmæli úr Steingrímsfirði
herma að þar komi snillingar á
haustin í heiminn, eftir að sólin hafi
horfið á bak við fjöllin og skýja-
bólstrarnir dansi þá á himnum eins
og villtar hirðmeyjar frá miðöld-
um. Svo var haustið 1907. Það
haust hafði verið frábrugðið öllum
öðrum haustum, enda ekki laust
við að eitthvað væri í vændum. Það
var uggur í mönnum, og forsjálir
sveitungar töluðu þá jafnvel í
kristilegum anda um heimsendi
eða þóttust geta lesið úr skýjunum
boð um slæma tíð. Sólin var þá fyrir
löngu horfin á bak við fjöllin og
veðurguðirnir höfðu reyndar fyrir
nokkru ögrað bændum með snerpu
í veðrabrigðum, en þó ekki með
beinum hamagangi.
Það var eitthvað í bígerð og með
hverjum degi litu menn með ang-
urværum svip til himna og reyndu
að lesa úr hinum flöktandi skýjum,
sem ummynduðust í alls kyns nátt-
úrunnar tákn upp frá sjóndeildar-
hringnum, dularfullar merkingar
um það sem í vændum var. Biblían
var æ oftar tekin ofan úr hillunum
og lesin, jafnvel líka passíusálm-
arnir, og sálmar sungnir til að færa
guð almáttugan frá því að láta
bændur og búalið í Steingrímsfirði
taka út gremju drottins yfir óhlýðn-
um og sísyndgandi þegnum og
þjónum. Og víst var eitthvað í
vændum.
En þetta haust leið hjá eins og
svo mörg önnur og þótti lítt merki-
legra en einhvert hinna sem á
undan voru gengin — nema kann-
ski þann 23. október. Það var ein-
mitt þann dag sem menn hrukku
við, sumum reyndar brá heldur
betur. Ekki voru það náttúruham-
farir, heimsendir eða hverfistorm-
ur. Nei, það heyrðist lengst í
fjarska barnsgrátur nýfædds hvít-
voðungs. Hljóðið barst um sveitina
þetta haustkvöld svo skýrt að engu
þótti líkara en náttúran og land-
vættirnar vestfirsku hefðu tekið
undir hljóminn í gleði sinni, því svo
skært heyrðist bergmálið um sveit-
ina. Þegar menn höfðu lagt betur
við hlustirnar var ekki um að villast
hvaðan þessi barnsgrátur kom.
Öllum varð litið í áttina til Ara-
tungu í Staðardal við Steingríms-
fjörð. Það var hann Sveinn Berg-
sveinsson, sem skotist hafði inn í
þennan heim. Um haustið þegar
geigur var í bændum og stórtíðinda
að vænta. En ef til vill var það þetta
ungabarn og fæðing þess, sem
landvættirnir voru að boða með
sínum furðulegu tilbrigðum. Það
hefur nú tíminn reyndar leitt í ljós
svo ekki er um að villast. Það hafði
snillingur fæðst við Steingrímsfjörð
haustið 1907.
í Aratungu gerði Sveinn lítið
annað af sér en að fæðast þar, því
hann var svo til strax eftir fæðingu
fluttur til frændfólks síns, sem bjó á
Kirkjubóli í sömu sveit. Þar ólst
hann upp við þau skilyrði er þá
tíðkuðust og vann þau störf, sem
honum og jafnöldrum hans var í þá
tíð ætlað að leysa af hendi. Ekki
bar mikið á gáfum drengsins á
unglingsaldri og þótti hann
allvenjulegur í uppvexti með gló-
bjart hár og stór augu, sem þó oft
voru sett í samhengi við forvitni
piltsins.
Sveinn varð snemma læs og
skrifandi, og það fannst fólki hans
nægilegt Veganesti, enda gert ráð
fyrir að hann snéri sér að búskap
þegar hann yrði fullvaxta. En það
fór á annan veg. Því 17 ára fór
Sveinn til sjós við Steingrímsfjörð
og vann einnig sem landmaður í
Hnífsdal bæði við beitingar og að-
"gerð. En á 20. aldursári braut hann
allar brýr að baki sér og hélt til
Akureyrar það haustið, eftir að
hafa unnið í vegavinnu um sumarið
og innritaðist í Menntaskólann á
Akureyri. Til að standa straum af
verunni þar vann hann á sumrin við
vegavinnu eða á sfldarplönunum á
Siglufirði. Stúdentsprófi lauk
Sveinn frá Akureyri 1932, en hafði
árið á undan lesið 5. bekk utan-
skóla. Innritaðist í Háskóla íslands
og hóf nám í íslenskum fræðum þá
um haustið. Ekki fara miklar sögur
af veru hans þar, nema kannski að
sósíalisminn heillaði hann eins og
títt er um skynsama menn, sem líta
ekki alltaf á sjálfa sig sem miðdepil
heimsins.
Að loknu prófi frá Háskóla ís-
lands árið 1936 hélt Sveinn til Þýsk-
alands um Hamborg og þaðan til
Berlínar til að leggja stund á setn-
ingarhljóðfræði. 1 miðju kafi náms-
ilns skall stríðið á og lokaðist
Sveinn inni á svæði Þjóðverja.
Áður en ringulreið Þriðja ríkisins
hertók það sem eftir var af þýskum
vísindum, varði Sveinn doktorsrit-
gerð sína, skrifaða á þýsku um ís-
lenska setningarhljóðfræði, við
Kaupmannahafnarháskóla árið
1941. Að því loknu var að bíða og
sjá til uns stríðinu lyki, því starfs-
kraftar háskólanna þýsku voru
annað hvort á vígvellinum í Sovét
eða börðust um París.
Ekki fara margar sögur af kapp-
anum frá þessum árum, enda erfitt
við að lifa og skorts fór snemma að
gæta þegar síga fór á ógæfuhlið
Þjóðverja. Sveinn veiktist snemma
árs 1944 af berklum og lá sjúkur
innan um rústirnar í Berlín, en var
síðan fluttur til Kaupmannahafnar.
Eftir að hafa verið veikur í tvö ár
fékk hann að læknisráði að fara til
íslands í september 1945 og var
lagður inn á Vífilsstaði. Þaðan kom
hann út í júní 1946.
Er Sveinn hafði skilið við Vífils-
staði fór hann á sínar heimaslóðir
með styrk frá ríkissjóði til að rann-
saka umhverfið, sem hafði haft svo
djúp áhrif á skáldskap Stefáns frá
Hvítadal. Að því verki loknu var
Sveinn fenginn til að taka við þýsk-
ukennslu við Menntaskólann í
Reykjavík í forföllum Ingvars G.
Brynjólfssonar, sem farinn var til
Sviss í framhaldsnám.
Eflaust rekur margan nemand-
ann frá þessum tíma rninni til
Sveins sem kennara. Sá skemmti-
legi orðhákur, Sigurður A. Magn-
ússon rithöfundur, sem hitti Svein
fyrir fáeinum árum í Berlín, sagðist
sjaldan hafa lært eins mörg þýsk
ljóð utanbókar og undir hand-
leiðslu hans, og þar að auki komist
vel inn í þýsku málfræðina. Vigdís
Finnbogadóttir, núverandi forseti
íslands, á minningu um skemmti-
legan kennara.
En Sveinn Bergsveinsson ætlaði
sér meira en að kenna hálfstálpuð
um ungmennum byrjendaþýsku
og sótti um stöðu við Háskóla ís-
lands, en var synjað. Nokkru
seinna var honum boðið að taka
við stöðu gistiprófessors við
Humboldt-háskólann í Austur-
Berlín og þangað fór hann 1953 og
hefur alið þar manninn síðan. Fyrst
var Sveinn gistiprófessor og seinna
„Professor Ordinarius" við nor-
rænudeild háskólans.
Frá þessum tíma hefur lítið borið
á Sveini á íslandi, en eflaust muna
margir eftir skrifum hans í Spegil-
inn og þeim stuttljóðum, sem þar
birtust eftir hann. Þessi stuttljóð
komu út í bókarformi í sumar.
1 þau bráðum 30 ár, sem Sveinn
hefur dvalið í Austur-Berlín, hefur
hann verið iðinn við skriftir. Gefið
út íslensk-þýska orðabók og skrif-
að margar fræðigreinar um hljóð-
fræði í erlend tímarit, svo og skáld-
skap, ljóð, sögur, smásögur og
leikrit, sem sumt hefur birst á bæði
þýsku og dönsku.
Islenskir menningarvitar hafa
yfirleitt forðast ritverk Sveins og
varla viljað birta eftir hann sögur
ljóð eða leikrit. Hafa þar bæð.
bókaútgefendur og ríkisútvarpið
oft skellt á hann dyrum. Má jafnvel
vera að skáldskapur hans passi
ekki inn í ramma þess hugarfars,
sem steinsteypumaskína íslenskra
ritsmíða nær ekki að forma. Sveinn
hefur því ákveðið að reyna að gefa
út verk sín á eigin kostnað.
Sveinn hefur komið til íslands
nær árlega og fengið inni á Hótel
Garði. Hin síðari ár hefur honum
vegna lasleika ekki tekist að fara í
fleiri slíkar ferðir, enda á hann erf-
itt um gang og getur ekki ferðast
einn. En þau sterku tengsl, sem
hann á við landið sitt hafa eflaust
aukið þá von hans að geta eytt síð-
ustu dögunum á íslandi. En slíkt ku
vera óframkvæmanlegt, því austur-
þýsk yfirvöld yfirfæra ekki eftir-
laun hans til Islands og á íslandi á
hann víst engan rétt á ellilífeyri,
nema kannski að hluta til, sem eng-
inn getur lifað af, því hann hefur of
lítið starfað á íslandi. En við vinir
hans vonum þó að misvitrir stjórn-
endur lands vors sjái sóma sinn í
því að bjóða þessum manni, sem
útbreitt hefur íslenska menningu
og tungumál vort erlendis, að eyða
síðustu ellidögunum á íslandi við
sömu skilyrði og aðrir eldri þegnar
þeirra. En slíkt væri kannski til of
rnikils mælst, því gamall landi vor í
útlandinu, heilsulaus og upp á guð
og góða menn kominn, getur varla
breytt lagabókstafnum.
Sveinn Bergsveinsson er mikill
húmoristi og lítur ávallt á hinar
spaugilegu hliðar lífsins og lætur
angur og lífsstrit eiga sig. En hann
er engu að síður alvörumaður og
hefur sínar skoðanir á lífinu og til-
verunni. Hann tekur afstöðu til
hlutanna á sína eigin vísu og er
ávallt fastur á sínar skoðanir, hvað
varðar sósíalisma og raunsæja lífs-
speki, enda þekkir hann vel veröld-
ina í kringum sig.
En nú, Sveinn okkar góður, þá
ertu orðinn 75 ára gamall og við
vinir þínir hér í Berlín, sem höfum
átt með þér svo margar góðar
stundir, viljum taka undir með
landvættum Steingrímsfjarðar,
sem eflaust minnast góðs drengs
með göfugt hjarta og fagra hugsun.
Og í lokin eins og ávallt:
Lengi lifi Sveinn Berg-
sveinsson!!
Marg blessaður!
Jón Bernódusson
Fósturskóli íslands:
Kökubasar
og kaffisala
Kökubasar og kaffisala verður í
Fóstruskóla íslands í dag, 23. októ-
berkl. 14.00—18.00. Áeóðirennur
í ferðasjóð 3. bekkjar. Á boðstól-
um verða kökur af ýmsu tagi,
brauð og fleira góðgæti.
Skrítiö og
skondið
Einu sinni voru tvær kerlingar á
ferð þar nálægt sem lestamenn áðu
hestum sínum. Svo stóð á, að þeir
höfðu í lestinni meri álægja og
graðhest. En þegar kerlingarnar
fóru frarn hjá hestunum og tjald-
inu, stóðu lestamennirnir úti og
graðfolinn vareinmitt að fylja mer-
ina. Heyra mennirnir þá, að önnur
kerlingin segir: „Álútur ríður hann
núna í söðlinum, blessaður.“ Þá
svarar hin: „Ég held að það sé ekki
tiltökumál unt jafn-háaldraðan
mann, sem blessaður biskupinn
okkar er orðinn.“ Þær ímynduðu
sér að biskupinn væri þar á ferð, en
vissu að hann var orðinn gamall
maður.
Hringleikhúsið í Plowdiw
grafið úr
jörðu eftir
1500 ár
Einn merkasti fornleifafundur,
sem gerður hefur verið í Búlgaríu
um langan aldur er uppgröftur
rómvcrska hringleikahússins í
Plowdiw.
Leikhús þetta var byggt á árun-
um 114—117 e. Kr. en lá um aldir
grafið undir fokjarðvegi og mið
aldabyggingum. Það voru inn-
gangarnir að leikhúsinu sem
komu fornleifafræðingunum á
sporið, en einn þeirra, sem er
með bogahvelfingu, hafði um
langan aldur verið notaður sem
vínkjallari af vínbændum stað-
arins.
Það var fyrir um það bil 2000
árum sem Rómverjar komu til
Plowdiw, eins og borgin heitir
nú. Fornleifarannsóknir hafa
leitt í ljós, að Rómverjar byggðu
á þessum tíma um 20 bæi og borg-
ir á landi því, sem nú tilheyrir
Búlgaríu.
Plowdiw byggðist á þrem hæð-
um og var samkvæmt því gefið
nafnið Julia, Ulpia og Flavia
Trimontium.
Borgin varð gerð að höfuðborg
Þrakíu og þar var byggt þetta
hringleikahús, sem rúmaði 3500
áhorfendur í sæti. Einnig var í
borginni kappleikjavöllur, sem
er að hluta til varðveittur enn í
dag. Á 6. öld féll borgin undir
býsanska ríkið, en Búlgarir sett-
ust þar að á 9. öld og mynduðu
sitt ríki er stóð til 1364, er það féll
undirTyrki. Endurreisn Búlgaríu
hófst svo í byrjun 19. aldar.
Uppgröfturinn við hringleika-
húsið í Plowdiw hófst 1966. Fjar-
lægja þurfti 50 þúsund rúmmetra
af jarðvegi. Árangurinn varð
undraverður: af 28 sætaröðum í
leikhúsinu voru 14 algjörlega
heilar og úr skínandi marmara.
Sviðshúsið var að hluta til endur-
byggt og hásviðið sem er 3.10 m
að hæð og borið uppi af ionískum
súlum.
Þetta fagra og forna leikhús er
nú enn á ný vettvangur tónlistar
og talaðs orðs eftir margra alda
jjögn um leið og það ber sögu
landsins glæsilegt vitni.
ólg/horizont
Laus staða
Byggingarfulltrúinn í Reykjavík óskar eftir aö
ráöa nú þegar tæknifræöing með reynslu á
sviöi byggingartækni.
Laun samkvæmt kjarasamningi Reykjavík-
urborgar.
Umsóknir sendist til skrifstofu byggingarfull-
trúa, Skúlatúni 2, fyrir 1. nóvember n.k.
Æskilegt aö upplýsingar um fyrri störf ásamt
prófskírteini fylgi.
BYGGINGARFULLTRÚINN
í REYKJAVÍK