Þjóðviljinn - 15.01.1983, Blaðsíða 10

1« SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 15. - 16. janúar 1983
Árni
Björnsson
skrifar:
Þjóðleikhúsið sýnir um þess-
ar mundir Jómfrú Ragnheiði
eftir Guðmund Kamban í
ágætri leikgerð Bríetar Héðins-
dóttur og samstarfsmanna
hennar. Hér er ekki ætlunin að
segja fleira um sýninguna sjálfa
og kássast upp á jússu Sigurðar
A. En athugasemd ein í leik-
skránni verður tilefni hug-
leiðingar. Þar segir svo:
„Þess má geta að jarðarfararsálm-
urinn alkunni „Allt eins og blóm-
strið eina“ eftir Hallgrím Pétursson
var í fyrsta sinn sunginn yfir mold-
um þeirrar Ragnheiðar Brynjólfs-
dóttur sem er söguleg fyrirmynd að
skáldsögupersónu Kambans."
Um þessa fullyrðingu hnaut ég,
því ég þóttist fyrir rúmu ári hafa
komist að því mér til mikillar undr-
,unar, að ekki hefði orðið venja að
syngja ljóðið ódauðlega „Um
dauðans óvissan tíma“ yfir mold-
um manna fyrr en seint á 18. öld og
alls ekki almennt fyrr en eftir 1800
eða um hálfri annarri öld eftir and-
lát Ragnheiðar Brynjólfsdóttur.
Þessar upplýsingar er að finna í
aðföngum Jónasar frá Hrafnagili til
íslenskra þjóðhátta, sem geymd
eru í Landsbókasafni, en komust
ekki öll í hina prentuðu bók. Ekki
myndi sú heimild þó nægja ein sér,
Guðbjörg Thoroddsen í hlutverki Ragnheiðar Brynjólfsdóttur í leikriti Kambans. Ragnheiður fékk passíu-
sálma sr. Hallgríms senda frá honum sjálfum, en var „Allt eins og blómstrið eina“ sungið yfir moldum
hennar?
Er sannleikurinn
ætíð sagna bestur?
en hún fær stuðning af þeirri með-
ferð, sem sálmurinn hlýtur í Grall-
aranum, messusöngsbók íslensku
kirkjunnar fram til loka 18. aldar.
Hann er að vísu tekinn með í 6.
útgáfuna árið 1691 (en ekki 5. út-
gáfuna 1679) og heitir þar „Kristi-
leg umþenking dauðans“. Hann er
þar innanum á annan tug „lík-
sálma“ og ekki í neinu virðingar-
sæti, og engin fyrirmæli eru um, við
hvaða tækifæri hann skuli einkum
sunginn, eins og er um suma hinna
eldri. Það er heldur ekki haft svo
mikið við, að hann sé tilgreindur
„með sínu lagi“, heldur er vísað til
sálmsins „Dagur í austri öllum"
sem lagboða, eins og reyndar er
gert í eiginhandriti Hallgríms Pét-
urssonar. Þannig er með hann farið
í Grallaranum alla 18. öld fram í 19.
útgáfu árið 1779. Það er ekki fyrr
'en í sálmabók Magnúsar Stephen-
sens árið 1801, „Leirgerði“, sem
hann er birtur „með sínu lagi“.
Samkvæmt Grallaranum og öðr-
um handbókum presta voru þessir
útfararsáJmar algengastir á 17. og
18. öld: „Af djúpri hryggð ákalla
ég þig“, „Mitt í lífi erum vér/
umvafðir með dauða“, „Vér trúum
allir á einn guð“, „Héðan í burt
með friði ég fer“, „Þá linnir þessi
líkamsvist", „Minn herra, Jesú,
maður og guð“, „Nú látum oss lík-
amann grafa", „Syrgjum ekki sál-
uga bræður", „Um dauðann gef
þú drottinn mér“, og oftast var
endað á þessum versum: „Sofi
hann (hún) nú hér í friði“ og „Þar
til hjálpa oss herra Kriste“. Fram-
an af 19, öld var einna algengast að
syngja 7. versið úr 2. Passíusálmi
Hallgríms, „Jurtagarður er herrans
hér“.
Það er því naumast nema hálf
önnur öld, síðan „Allt eins og
blómstrið eina“ varð almennur út-
fararsálmur. En þá varð hann það
líka svo um munaði, og væru út af
fyrir sig engin undur, þótt sú fal-
lega þjóðsaga hefði myndast, að
þessi dýrlegu og skynsemdarfullu
vers hefðu fyrst verið sungin við
jarðarför Ragnheiðar Brynjólfs-
dóttur árið 1663 og síðan yfir mold-
um flestra Islendinga í þrjár aldir.
Það gerir söguna auðvitað sann-
ferðuglegri, að séra Hallgrímur
sendi Ragnheiði ljóðið árið 1661
ásamt handriti af Passíusálmum.
sínum, sem enn er til. Það er því
ofur eðlilegt, að Guðmundur
Kamban láti syngja þennan sálm
við gröf Ragnheiðar í skáldverki
sínu.
En hverjar líkur eru til, að svo
hafi verið í reynd? Harla litlar. Hér
var um nýjan og óþekktan sálm að
ræða eftir skáld, sem ekki hafði
enn öðlast neina viðurkenningu
kirkjunnar sem heitið gat. Passíu-
sálmarnir voru ekki prentaðir fyrr
en þrem árum síðar á Hólum árið
1666 og þá skeytt inn á milli Píslar-
sálma eftir séra Guðmund Erlends-
son í Felli. Þar er andlátssálmurinn
reyndar prentaður með, enda
Hallgrímur Pétursson: Ekki almennt viðurkenndur ál
dögum Brynjólfs.
Var Guðmundur Kamban upphafsmaður að þjóðsög-
unni?
fylgdi hann löngum Passíusálmun-
um í útgáfum, þ.á.m. í sálmabók-
inni á Hólum 1671 og heitir þar
„Stutt umþenking dauðans". En
einir sér voru Passíusálmarnir ekki
gefnir út fyrr en í 5. prentun í Skál-
holti 1696. Hugmynd Hallgríms
með því að senda Ragnheiði og
fleiri vel ættuðum konum handrit
af Passíusálmunum hefur vafalítið
verið sú, að þær myndu e.t.v. beita
áhrifum sínum við volduga eigin-
menn eða feður til að fá þá
prentaða.
Það hefði verið ólíkt hinum regl-
usama og siðavanda meistara Brynj-
ólfi að breyta út af hefðbundnum
háttum við útför dóttur sinnar, svo
mjög sem hann kappkostaði að
endurreisa hennar æru og breiða
yfir öll gönuhlaup. í ævisögum
Brynjólfs er ekkert getið um sálm-
aval við útför Ragnheiðar, svo að
ekki hefur það a.m.k. þótt í frá-
• sögur færandi. Sr. Torfi Jónsson í
Gaulverjabæ, sá sem Ragnheiður
vinnur eiðinn fyrir og sá sem fyrst-
ur manna kveður vitanlega upp úr
um snilld Hallgríms Péturssonar í
bréfi 1684, hann segir hinsvegar
nákvæmlega frá banalegu Brynj-
ólfs sjálfs, þ.á.m. hvaða iðrunar-
sálma biskup söng þá helst eða lét
syngja fyrir sér. En þeir voru eftir
séra Ólaf Jónsson á Söndum (1560-
1627), „hvers kveðlinga hann mjög
elskaði", og eru þeir taldir\ipp. En
ekkert er minnst á Hallgrímssálma í
því sambandi, enda virðist Brynj-
ólfur ekki hafa verið farinn að meta
þá að verðleikum, enda þótt hann
léti sér jafnan annt um þann
breyska Hallgrím.
Auðvitað er ekki loku fyrir það
skotið, að Ragnheiður hafi sjálf
beðið um þennan sálm á banasæng-
inni og Brynjólfur látið undan
þeirri bón dóttur sinnar á við-
kvæmri stund. Til þess gæti helst
bent sá eðlisþáttur meistara Brynj-
ólfs, sem stöku sinnum skaust upp
á yfirborðið og svo er lýst í ævisögu
hans eftir sr. Jón Halldórsson í Hít-
ardal:
„M. Brynjólfur þótti heldur ný-
næmur eður tilbreytingarsamur í
sumum efnum, sem honum sjálfum
viðkomu, svo sem væri það kyn-
fylgja nokkur af móðurföður hans
Páli bónda á Staðarhóli. Hann
byrjaði mart með mikilli fyrir-
hyggju og stórumumsvifum og
kostnaði, en hætti opt við verkið
hálfunnið, svo ei leiddist til enda-
lyktar eður var til lítillar nyt-
semdar.“
Dæmin um þetta eru að vísu
einkum varðandi skipasmíðar,
húsabyggingar og jarðakaup, en
ekki er fyrir að synja, að þessi
„kynfylgja“ hefði getað brotist
fram á einhvern hátt við jarðarför
Ragnheiðar, þótt um það sé enga
heimild að finna.
Hvað sem því líður er sögnin svo
djúprætt, að Sigurður Nordal full-
yrðir í fslenskri lestrarbók árið
1924, að „sálmurinn „Allt eins og
blómstrið eina“ hefur verið sung-
inn yfir moldum flestra íslendinga
um 250 ár.“ Þá var 261 ár liðið frá
andláti Ragnheiðar. Og hann á-
réttar þessa skoðun í bók sinni um
Hallgrím Pétursson og Passiusaim-
ana árið 1970. Þeim var því ekki í
kot vísað að draga sínar ályktanir,
hvorki Guðmundir Kamban um
1930 né aðstandendum leikskrár-
innar 50 árum síðar.
Hinsvegar segir Sigurður ekki
berum orðum, að sálmurinn hafi
verið sunginn yfir Ragnheiði, og
fyrir því finnst heldur engin heim-
ild, ekki einu sinni í prentuðum
þjóðsögum né í skáldsögu Torf-
hildar Hólm um Brynjólf biskup
frá 1880. M.a.s. Kamban minnist
ekki á sögnina í hinni fræðilegu rit-
gerð sinni um Daða og Ragnheiði í
Skírni árið 1929.
Ályktunin hlýtur því að verða
sú, að hér sé um fallega þjóðsögu
að ræða, sem líkiega sé upp komin
seint á hinu rómantíska skeiði 19.
aldar, ef hún er þá ekki búin til-af
Guðmundi Kamban sjálfum.
Hvað varðar svar við spurning-
unni í fyrirsögn þessarar greinar,
þá hlýtur það oft að teljast álit-
amál, hvort sannleikurinn sé ætíð
sagna bestur. Hann er a.m.k. ekki
alltaf fallegastur eða skemmtileg-
astur.
Arni Björnsson.