Þjóðviljinn - 12.02.1983, Blaðsíða 18

18 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 12. - 13. febrúar 1983_
Frá Dagskrár-árum
Einars Benediktssonar
Eftir Sverri
Kristjánsson
sagnfrœðing
SverrirKristjánsson
sagnfræðingur hefði orðið 75
ára gamall hinn 7. febrúar s.l.
hefði honum enst aldurtil.
Hann var mikill stílsnillingur og
greinar hans, sem birtust m.a. í
Þjóðviljanum um árabil, vöktu
jafnan athygli. í minningu
Sverris verður hér prentuð
ritgerð hans um
þjóðfélagsskoðanir Einars
Benediktssonar skálds er sá
síðarnefndi fékkst við
blaðamennsku í Reykjavík á
árunum 1896-98 en hún birtist
fyrst í Þjóðviljanum 19. febrúar
1947.
f tæp tvö ár, 1896-1898, fékkst
Einar Benediktsson við blaða-
mennsku í Reykjavík. Hann var þá
embættislaus lögfræðingur og hef-
ur ef til vill ætlað að gefa sig allan
að þjóðmálum, að minnsta kosti
voru vonir hans og fyrirætlanir
miklar, er hann vann að útgáfu
„Dagskrár". Árni Pálsson, fyrrum
prófessor, segir svo frá í lítilli minn-
ingargrein, er hann skrifaði í Frá-
sagnir um Einar Benediktsson,
eftir konu skáldsins frú Valgerði
Benediktsson, að hann hafi komið
snemma vetrar 1895 heim til þeirra
bræðra, Einars Benediktssonar og
Ólafs Hauks, og hafi þeir þá verið
að búa boðsbréfið að „Dagskrá" til
pósts. Var þá mikill hugur í Einari
að gera „Dagskrá" að fjöl-
breyttasta og víðlesnasta blaði
landsins. Draumar hans rættust
ekki í þessu efni, en engum dylst,
sem flett hefur íslenzkum blöðum
þessara ár, að „Dagskrá" er með
öðru svipmóti en öll önnur þeirra
tíma blöð. Hún er með meiri
menningarbrag, bæði að efni og
formi. Hin pólitíska ádeila er
hvöss, en aldrei óþvegin, skeytin
hitta, en Einar veltir þeim aldrei í
aur áður en hann varpar þeim. Á
öllu, sem Einar skrifar í „Dag-
skrá“, er fágaður heimsborgara-
legur blær, laus við hinn rustalega
þjösnaskap, sem einkennt hefur ís-
lenzka blaðamennsku bæði fyrr og
síðar.
Venjulegu þjóðmálarifrildi
þeirrar tíðar skammtar Einar Ben-
ediktsson takmarkað rúm í „Dag-
skrá“. Hann skrifar mikið um
skáldskap í blað sitt, af öruggum,
næmum smekk og þekkingu, en við
leirinn er hann óhlífinn. Svo lítur út
fyrir, að Einar Benediktsson hafi
einna fyrstur íslendinga komið
auga á skáldjöfur okkar vestan
hafs, Stephan G. Stephansson.
Kvæði hans voru þá farin að birtast
í vestanblöðuni, og Einar prentar
Sverrir Kristjánsson
þau jafnharðan í „Dagskrá". Þar
kynntust íslendingar fyrst Sigurði
Trölla og Jón-hrak.
Minnistæðastar verða mönnum
þó smágreinar Einars, er hann
skrifaði í „Dagskrá“ undir dulnefn-
inu „Hörður". Það eru svipmyndir
af Reykjavík og umhverfi hennar
frá síðasta áratug 19. aldar, fljóta-
riss af þjóðlífi og náttúru hins unga
höfuðstaðar. Þeir sem vilja kynn-
ast list Einars Benediktssonar í ó-
bundnu máli ættu að lesa þessi
smágerðu hagleiksverk - Heið-
myrkur, Blátreyjur í landi, Hrossa-
sala, Lax á fœri.
Þegar rannsakaðar eru þjóðfé -
lagsskoðanir Einars Benedikts-
sonar svo sem þær birtast bæði í
Ijóðum hans á síðasta áratug 19.
aldar og í blaðagreinum í „Dag-
skrá“, þá verður ljóst, að hann er
um margt alveg einstæður meðal
íslenzkra skálda og rithöfunda á
þessum árum. íslandsljóð hans,
þessi jötunefldi ástaróður til ís-
lands og framtíðar þess, eru með
þeim hætti, að þau verða her-
gönguljóð íslenzkrar alþýðu og
baráttusöngvar íslenzkrar verka-
Iýðshreyfingar. „Sjá, hin ungborna
tíð“ verður ekki sungið með góðri
samvizku nema í hópi alþýðunnar,
á öðrum vettvangi vekur það nú
nánast hneyksli. Þjóðfrelsishug-
sjón íslandsljóða er svo saman-
slungin fjörlausn hinna undirokuðu
alþýðustétta, að engin leið er að
greina þar á miili: hvort tveggja er
aðeins tvær hverfur á sama fati.
Þessi „stéttvísa“ þjóðerniskennd
Einars Benediktssonar gefur ætt-
jarðarljóðum hans frumleik og
reisn, sem marga atvinnuástvini
föðurlandsins skorti bæði þá og
síðar.
Þess sjást greinileg merki, að
Einar Benediktsson hefur hugsað
meira um þjóðfélagsmál, í þeim
skilningi, sem farið var að leggja í
það orð á síðari hluta 19. aldar, en
almennt gerðist á íslandi. Hin fé-
lagslegu viðfangsefni, sem
auðvaldsþróunin hafði vakið upp í
öðrum löndum, voru enn ekki
komin á dagskrá hér á landi. Af
dvöl sinni erlendis hafði Einar
Benediktsson kynnzt þeim svo vel,
að honum þótti ástæða til að vekja
máls á þeim í „Dagskrá" sinni.
Hinn 31. okt. 1896 skrifar hann
grein í blaðið, er heitir: Félags-
skapur verkamanna. Þar segir svo
meðal annars:
„Því meiri sem fátæktin er meðal
verkamanna og því lægra sem
. vinnuafurðir eru metnar til pen-
inga, því nauðsynlegri er þessi fé-
lagsskapur og því meiru góðu getur
hann komið til leiðar.“ En Einar
viðurkennir ekki aðeins nauðsyn
verkalýðsfélagsskapar, heldur er
honum einnig ljóst, hverjar afleið-
ingar hans muni verða. Hann
segir á öðrum stað f sömu grein:
„Ef verkamennirnir færu að halda
saman, mundu auðmennirnir
vanda sig betur og græða það á
dugnaði og fyrirhyggju sem þeir
vinna nú á ódýrleika allra starfs-
manna við framleiðslu og iðnað.
Og því fyrr sem félagsskapur
verkamanna byrjar, því fyrr kemst
hinn starfandi, arðberandi kraftur
þjóðarinnar til þeirra valda, sem
honum ber með réttu, jafnt hér eins
og annars staðar í heimi.“ (Let-
urbr. mín). Með þessum orðum
skipar Einar sér í sveit með verka-
mönnum ekki aðeins í atvinnulegri
baráttu þeirra, heldur einnig í
stjórnmálabaráttu þeirra.
Um það leyti er Einar Bene-
diktsson skrifar grein sína um
verkalýðsfélagsskap, hafði Sjó-
mannafélagið Báran starfað í tvö
ár, þótt lítið bæri á því, um önnur
samtök verkamanna var þá ekki að
ræða. En Einar segir frá því nokkru
síðar í blaðinu, að hann hafi fengið
mörg bréf og góðar undirtektir
varðandi félagsskap verkamanna,
og bætir við þessum orðum:
„Starfsmannalýðurinn hér skrifar
ef til vill ekki eins góða réttritun og
hin efri borgarastétt, en þeir hugsa
rétt eins vel og málstaður þeirra á
eins góða framtíð."
Árið 1897 skrifar Einar þrjár
greinar um sósíalismann, útlistar
stefnu og þjóðfélagshugmynd jafn-
aðarmennskunnar á mjög ljósan og
vinsamlegan hátt og gerir grein
fyrir möguleikum hennar á íslandi.
Ummæli Einars eru svo merkileg,
að ég verð að vitna orðrétt í nokkra
kafla úr þessum blaðagreinum.
Fyrsta grein Einars - Jafnaðar-
mennska - birtist í „Dagskrá“ 20.
febrúar 1897 og er því nú réttrar
hálfrar aldar gömul. Þar segir svo:
„Jafnaðarmennskan er hin full-
komnasta félagsskipun, sem hugs-
anleg er, því þar verða bezt not af
öllum kröftum, sem koma fram í
félaginu."... „Þetta orð (þ.e. jafn-
aðarmennskan) er hér haft um
sjálft það pólitíska fyrirkomulag,
sem jafnaðarmenn vilja stofna, og
munu ýmsir menn hér á landi hafa
líkt álit á þeirri pólitísku stefnu eins
og ríkismennirnir og yfitstéttirnar
ytra hafa eða látast hafa, sem sé, að
hún miði að því að taku ranglega
eignir þeirra, sem betur eru komnir
í félaginu og leggja hinum þær út
sem eyðslufé. En þetta er ekki svo.
Algerð eða fullkomin jafnaðar-
mennska er sú félagsskipun, er
leggur allt það, sem miðar að upp-
fylling lífsþarfanna undir yfirráð
, ríkisins, bæði starfsemi félagsþegn-
anna, ávextina af vinnu þeirra og
hina framleiðandi náttúru sjálfa.
í fullkomnu jafnaðarmannaríki
á hið opinbera allar jarðir og allt
auðmagn og ræður yfir allri
nauðsynjavinnu þegnanna. Ein-
staklingurinn hefur engan annan
húsbónda yfir sér en félagsvaldið
sjálft. Hann þarf ekki að lúta
neinum öðrum herra, og er jafningi
allra samþegna sinna að lögum.
í einu orði að segja miðar jafn-
aðarmannakenningin að því að
stofna fullkomna samvinnu meðal
mannanna á öllu því, sem lýtur að
fullnæging lífsskilyrðanna - í stað
samkeppninnar, sem nú er hinn
knýjandi kraftur í starfsemi þegn-
anna.“
Ég hygg að margur rithöfundur
sósíalismans mætti vera stoltur af
að hafa túlkað eðli og efni stefn-
unnar á svo ljósan og réttan hátt
sem Einar Benediktsson gerir hér.
Ekkert er ofmælt né vansagt. En
ekki er Einar síður glöggskyggn á
andstæðinga sósíalismans og hvatir
þeirra, sem verja auðvaldsskipu-
lagið. í annarri grein um Jafnaðar-
mennskuna. 6. marz 1897, kemst
hann svo að orði:
„Eins og eðlilegt er gerast ýmsir
vísindamenn jafnan til þess að
halda lífvörð um þá félagsskipun,
er þeir lifa undir, hvernig sem hún
er. Stjórnendurnir standa á grund-
velli þessarar skipunar og verða að
réttlæta gjörðir sínar þar eftir, og
þeir geta launað fylgismönnum sín-
um með ýmsu móti. Þessi hvöt er
oft hin sterkasta fyrir Iögfræðinga
og aðra er stunda þau fræði, er lúta
að félagsskipun, til þess að halda
uppi vörn fyrir það fyrirkomulag,
sem er, og hið sama má segja um
fjölda þeirra pólitísku flokks-
manna, er fylgja stjórnendunum
og hinum vísindalegu lífvörðum
þeirra að málum."
Einar kemst loks að þessum al-
mennu niðurstöðum um jafnaðar-
mennskuna:
„En sé litið óhlutdrægt á málstað
jafnaðarmanna án tillits til þess,
hvernig er ástatt í þann og þann
svipinn, þar sem þeir koma fram,
virðist í rauninni ekki erfitt að sam-
eina kenningar þeirra við allsherj-
arlögmál frelsis, jafnréttis og
bróðurkærleika, sem franska bylt-
ingin ritaði á merki sitt, og nú er
viðurkennt að nafninu til í flestum
ríkjum kristinnar menningar, enda
hafa og jafnaðarmenn tekið hin
sömu merkisorð á stefnuákvæði
sitt.“
Af því, sem hér hefur verið tínt
til, er það Ijóst, að Einar Bene-
diktsson telur þjóðfélag jafnaðar-
mennskunnar æskilegt og fram-
kvæmanlegt og í samræmi við fé-
lagslegar siðgæðishugmyndir
frönsku byltingarinnar, sem öll
kristin menningarríki játi í orði
kveðnu að minnsta kosti. En hvaða
hugmyndir gerir Einar sér um
framkvæmd jafnaðarstefnu á ís- .
landi? í þessu efni eru skoðanir ■
hans markaðar sama skýrleik í
hugsun og allt annað, er hann skrif-
ar um þetta mál. Hann getur þess,
að margir íslenzkir Hafnarstúdent-..
ar hafi fylgzt með baráttu danskra
jafnaðarmanna við ríkisstjórnina,
og þar sem íslendingar ættu í mik -
illirimmuvið sömu stjórn fyndist
mörgurn sem þeir væru í eins konar
bandalagi við hina dönsku jafn-
aðarmenn. Einari er þó ljóst, að
slíkt bandalag muni ekki eiga sér
langan aldur. Hann segir: „En að
því leyti sem jafnaðarmennirnir
ráðast á ýms meginákvæði í þeirri
félagsskipun, sem ræður jafnt hér
sem í Danmörku, eru þeir jafnlík-
legir til að mæta mótspyrnu á ís-
landi á sínum tíma, þegar þeir fara
að láta brydda á sér í hinni innlendu
löggjöf eða félagsmálum" („Dag-
skrá“, 6. mars 1897).
Einar Benediktsson telur sem
sagt engan vafa á því, að hin sama
„félagsskipun" ríki hér á landi og í
Danmörku eða öðrum auðvalds-
löndum. En leiðir af því, að jafn-
aðarmennskan eigi nokkra köllun
á íslandi? Þessu svarar Einar svo,
að enn sem komið er vanti hér
Lögfræðiskrifstofa
okkar
er flutt að Höfðabakka 9, 6. hæð., Sími
81211.
Vilhjálmur Árnason hrl.,
Ólafur Axelsson hrl.,
Eiríkur Tómasson hdl..

NOTUM LJÓS ... allan sóla ft. ii, 1 ^íiSiilli'iiiiiiiiiiiiP11"11 rhrínginn 1
Einar Benediktsson
menningarskilyrði til þess að jafn-
aðarmennska verði framkvæmd.
„Samgöngur og allur félagsskapur
milli einstaklinga þarf að vera á
margfalt hærra stigi heldur en hér
þekkist, til þess að stjórnareftirlit
og stjórnarframkvæmdir jafnaðar-
mennskunnar gæti komizt hér á
enn sem komið er“ („Dagskrá",
20. febr. 1897). Hann deilir á þá
„fáu íslendinga, er fylgja kenningu
jafnaðarmanna" því að þeir
„gleyma gersamlega skilyrðinu
fyrir því að sú félagsskipan, geti
þrifizt - en tala aðeins um það, hve
gott fyrirkomulagið væri í sjálfu
sér. - En þegar menningarskilyrðin
vantar, næst enginn annar jöfn-
uður með þeirri skipan en sá, að
enginn eigi neitt, og það er það
síðasta, sem hinir sömu jafnaðar-
menn út um heim óska“. (íslenzk
jafnaðarmennska, „Dagskrá", 4.
nóv. 1897).
Einar reifar þetta málefni nánar í
grein sinni Jafnaðarmennska: „Við
skulum líta á starfsemi þegnanna,
sem er ein af hinum þrem aðal-
greinum alls þess, er lýtur að
framleiðslu lífsnauðsynjanna.
Hvernig ætti landsstjórnin á íslandi
að sjá um, að hver einstakur maður
í landinu, uppi um dali og úti um
strendur ynni skylduvinnu sína í
þjónustu þjóðfélagsins? Til þess
yrði svo að segja hver einasti bóndi
og bátsformaður að vera embætt-
ismaður þjóðfélagsins, og sjá allir
strax, að slíkt er ógerlegt. En öðru
máli vzeri að gegna ef mestur hluti
allra heimajarða á íslandi vœri
rœktað tún, fólksfjöldinn aukinn
þar eftir, og allar verstöðvar full-
setnar, með þilskipastóli og allri út-
gerð eftir nýjustu tízku. “ (Leturbr.
mín).
Hálf öld er liðin síðan þessi orð
voru skrifuð. Þá stóðu íslendingar
bjargarlausir „við frægu fiski-
miðin“ í veglausu, óræktuðu landi.
Stóratvinnurekstur var tæplega til,
auðsuppsprettur okkar til lands og
sjávar voru nýttar á líkan eða sama
hátt og gert hafði verið í þúsund ár,
en innlend stjórn engin í landinu.
ísland var ekkert annað en frum-
stæð nýlenda í atvinnulegum og
pólitískum efnum. í slíkum menn-
ingarskilyrðum gat jafnaðarstefn-
an ekki fest rætur. Hún gat því
aðeins átt sér framtíð á íslandi, að
hér yxi upp fjölbreytt atvinnulíf,
stórbrotin framleiðslutæki og fjöl-
menn stétt verkamanna - að „allar
verstöðvar" yrðu „fullsetnar" og
„útgerð eftir nýjustu tízku“, eins
og Einar Benediktsson komst að
orði. Hið margvísa og langskyggna
skáld barðist alla stund fyrir stór-
rekstri í þessu niðurnídda landi.
Hann vissi, að til þess að varpa oki
aldanna af íslandi þurfti mikið fé -
„stórfé, hér dugar ei rninna!" En
þótt Einar Benediktsson kynni að
meta mátt gullsins varð hann aldrei
gullsins þræll. Þótt hann væri boð-
beri þess atvinnureksturs og þeirra
framleiðsluhátta, er hlutu að skapa
hér á landi sem annars staðar stéttir
öreiga og auðmanna, þá eygði
hann í þessari þróun möguleika
lýðsins til að framkvæma kröfu ís-
landsljóða: Allt skal frjálst, allt
skal jafnt, réttan skerf sinn og
skammt á hvert skaparans barn,
allt frá vöggu að gröf!