Þjóðviljinn - 10.03.1984, Qupperneq 14

14 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 10. - 11. mars 1984
Ólafur Thors; það er svo hentugt að fara með róg og lygi í skáldsögu,
sagði Kristján Albertsson.
Jónas frá Hriflu: ritstjórar voru beðnir um að þegja yfir beinamálfnu.
Samantekt um beinamálið,
dapuriega hrakninga beina
Jónasar skálds Hallgrímssonar
um landið haustið 1946 og
ummyndun þeirra atburða
í Atómstöðinni
eftir Árna Bergmann
Beinamálið í
kvikmyndinni
í Atómstöðinni er verið að „selja land og
grafa bein“ og þessi iðja er samtvinnuð með
ýmsum hætti.
í kvikmyndinni er haldinn miðilsfundur á
heimili Búa Árlands og þar hefur komið
fram að þjóðskáldið vill láta grafa upp bein
sín og flytja til íslands. Forsætisráðherran-
um líst ekki á blikuna, en Búi spyr, hvort
hann viti betra ráð til að sameina þjóðina.
Og áhorfandinn skilur, að hér er sá flátt-
skapur á ferð að það á nota bein Jónasar
Hallgrímssonar til að draga athygli frá
leynimakki við Amríkana um herstöð.
Við sjáum svo í myndinni tvo menn á-
lappalega drösla líkkistu yfir á í Eystridal,
lokið hrekkur af henni og í ljós kemur að
þar er mestan part einhver móleit mylsna
(Danskur Leir í skáldsögunni). í lok mynd-
arinnar er svo stillt til, að um það bil sem
óeirðir verða við Alþingishúsið út af hern-
aðarbandalagi (atburðir áranna 1946 og
1949 eru negldir saman í myndinni) þá eru
bein þjóðskáldsins grafin í Eystridal: ríkis-
stjórnin ber kistuna út úr kirkju Fals bónda
og yfir fljúga herþotur með gný.
Verðskuldaður
aðhlátur
í skáldsögunni er beinamálið ýtarlegar út
fært. Bítar (Tvö Hundruð Þúsund Naglbít-
ar, grasæta, gútemplar og braskari) erþar
sá sem stendur í miðilssambandi við Ást-
mög þjóðarinnar og ætlar sjálfur til Dan-
Fallinn er
Óli fígúra
í lok Atómstöðvarinnar sér Ugla
skrýtna útför frá Dómkirkjunni -
ráðherrar og þingmenn bera úr
kirkju bein Astmagar þjóðarinnar.
Álengdar stendur hópur götulýðs
og gerir hróp að pípuhöttum þess-
um og sönglar þennan atómskáld-
skap:
Fallinn er Óli fígúra
formyrkvun landsins barna
fjandinn sá arna í Keflavík:
land vildi hann selja
bein vildi hann grafa
blautur sem hvelja
atómstríð vildi hann hafa í Keflavík.
Fallinn er Óli fígúra
formyrkvun landsins barna
fjandinn sá arna í Keflavík.
merkur að grafa beinin upp ef ekki vill bet-
ur: „ég skal meira að segja kaupa beinin og
eiga þau sjálfur“. Búi kemst svo að orði við
Uglu um þetta mál:
„Ástmögur Þjóðarinnar vill láta Bítar
grafa sig upp svo við nútímaíslendingar
fáum okkar verðskuldaðan aðhlátur í sög-
unni. Við erum að hugsa um að grafa hann
upp þó það sé löngu sannað af sérfróðum
mönnum að beinin úr honum séu týnd. For-
sætisráðherrann mágur minn er kominn í
spilið“. Síðar í sögunni hefur Ugla það til
marks um að stjórnmálamenn ætli að selja
landið, að þeir sverja við móður sína og
heiður sinn að það skuli aldrei verða og
bæta við hjartnæmum ræðum um Ástmög
Þjóðarinnar. Guðirnir tveir koma norður í
Eystridal með tvo kassa og segja þar komn-
ar jarðneskar leifar skáldsins - en í öðrum
reynast portúgalskar sardínur, í hinum
„danskur leir“. Ekki verður af j arðarför þar
nyrðra - sendimenn ríkisstjórnarinnar
koma í lögreglubílum að sækja kassa þessa.
í síðasta kafla sögunnar sér Ugla svo útför
beinanna frá Dómkirkjunni, kistuna bera
m.a. forsætisráðherra og Búi Árland. Og
strákar syngja álengdar um Óla fígúru,
fjandann þann arna í Keflavík
land vildi hann selja
bein vildi hann grafa.
Ögmundur biskup
Peter Hallberg segir frá því í grein um
handrit Atómstöðvarinnar, að fyrst haf>
Halldór Laxness ætlað að setja annan mann
í stað Jónasar Hallgrímssonar í beinamálið.
Hann ætlar að láta Bítar grafa upp bein
Ögmundar biskups og jarða í Skálholti. En
hann hverfur aftur til Jónasar Hallgríms-
sonar, og Hallberg segir, að það sé ekki gert
til að vera sem mest á eftir þeim „veruleika“
sem hér verður rakinn á eftir, heldur af
listrænum ástæðum. Hallberg segir:
„f Atómstöðinni táknar Ástmögur þjóð-
arinnar hið dýpsta íslenska eðli, samgróið
landinu, sögu þess og náttúru, táknar allt
það sem gerir Islending að íslendingi. Með
því að láta einmitt anda Jónasar Hallgríms-
sonar svífa yfir dal norðanstúlkunnar, hefur
höfundur dýpkað merkingu hennar sem
fulltrúa íslenskrar alþýðu. Milli hans „sem
byggir hnúkafjöllin“ og hennar er leynt og
órjúfanlegt samband“.
Samtöl við anda
Hitt er svo ekki nema satt og rétt, að saga
sú af beinum Jónasar Hallgrímssonar sem
gerðist haustið 1946, einmitt um sama leyti
og deilt var hart um Keflavíkursamninginn
við Bandaríkin, erekki síður „ótrúleg" (orð
Peters Hallbergs) en sú beinasaga sem rak-
in er í skáldsögu - og nú í kvikmynd.
Hér er þess ekki kostur að rekja aðdrag-
anda að því, að Matthías Þórðarson þjóð-
minjavörður fór til Danmerkur og lét grafa
béin Jónasar Hallgrímssonar upp úr fá-
tækrakirkjugarðinum þar sem þau höfðu
hvílt í rúma öld. Þingvallanefnd var þar að
verki og ríkisstjórnin og ekki síst Jónas frá
Hriflu, sem hafði margt skrifað um nauðsyn
þess að hafa heiðursgrafreit á Þingvöllum,
einskonar Westminster Abbey undir ber-
um himni fyrir stórmenni íslensk - og réði
hann miklu um að Einar Benediktsson var
jarðsettur þar. Nú átti að bæta Jónasi Hall-
grímssyni við. Annar mikill áhugamaður
um beinagröft var Sigurjón Pétursson iðn-
rekandi á Álafossi, sem var þá allfrægur
fyrir að standa í nær daglegum samtölum
við anda Skarphéðins Njálssonar, Jónasar
Hallgrímssonar og fleiri góðra manna. Sig-
urjón sem „lét samtöl sín við andana ráða
gerðum sínum á ýmsan hátt“ (Jónas frá
Hriflu í Ófeigi), taldi sig hafa fjallgrimma
vissu fyrir því að Jónas ætti að jarða í Öxna-
dal og hvergi annarsstaðar.
Þytur stálfugla
Beinamálið tengdist snemma við Kefla-
víkursamninginn í hugum þeirra sem voru
lítið hrifnir af hvorutveggja. Þannig má til
dæmis finna hér í Þjóðviljanum þann 22.
september - eftir að drögin að Keflavíkur-
samningnum hafa verið lögð fram, en áður
en bein Jónasar koma heim með Brúarfossi
nokkuð svo spádómslega grein eftir Sigurð
Þórarinsson jarðfræðing. En þar segir Sig-
urður eftir að hafa minnst á ágreining um
það, hvar bein Jónasar skuli grafa:
„En fari svo að sá samningur, sem forsæt-
isráðherra íslenska lýðveldisins nú býður
þjóð sinni upp á, nái samþykki hins háa
Alþingis, hygg ég að Fjölnismaðurinn sem
eitt- sinn kvað sjálfstæðishugsjónina inn í
hjarta þjóðar sinnar, myndi helst kjósa að
komast aftur undir þá torfu í Kaupmanna-
hafnarkirkjugarðinum, sem fyrst kyssti
hann „einan sér og dáinn". Yrði honum
holað niður hér syðra, get ég, að grafarró
hans myndi nokkuð truflast af annarlegum
þyt erlendra stálfugla. Sá þytur líkist lítt
vængjaþyt þess vorboða sem eitt sinn fór
„með fjaðrabliki háa vegaleysu" og heilsaði
stúlkunni hans“.
Meðan ég man: það var einmitt áhrifa-
sterkt í kvikmyndinni um Atómstöðina að
láta „annarlegan þyt erlendra stálfugla"
fara yfir útför beinanna í Eystridal.
Atburðarásin í beinamálinu varð annars
á þessa leið:
Beinum rænt
Föstudaginn 4. október 1946, daginn
áður en atkvæðagreiðsla fór fram á Alþingi
um Keflavíkursamninginn, kom Brúarfoss
til Reykjavíkur með bein sem Matthías
Þórðarson þjóðminjavörður „hafði úr-
skurðað að væru bein Jónasar Hallgríms-
sonar“. Sigurjóns á Álafossi var mættur á
bryggjunni með líkvagn. Var hann hinn
ljúfasti við Matthías, lét sem hann væri af-
huga því að Jónas yrði grafinn í heimabyggð
hans í Öxnadal og bauðst til að geyma
beinin þar til Þingvallanefnd hefði lokið
sínum undirbúningi, og tók þjóðminja-
vörður boðinu „þótt undarlegt megi virð-
ast“ (ummæli Hriflu-Jónasar). Þeir félagar
fóru með sendinguna upp á Laufásveg „þar
sem við skiptum um umbúðir og létum þau
(beinin) í kistuna“ (frásögn Matthíasar
Þórðarsonar í Tímanum). Þetta var í „yfir-
byggðu anddyri og járhurð fyrir“, var henni
svo læst og hafði Sigurjón á Álafossi lykil-
inn.
En ekki var þjóðminjavörður fyrr kom-
inn í hvarf en Sigurjón lukti upp dyrum,
setti kistuna á vörubíl og ók dagfari og nátt-
fari norður í land. Barði hann upp hjá séra
Sigurði Stefánssyni á Möðruvöllum klukk-
an tíu laugardagskvöldið fimmta október -
en einmitt þann sama dag höfðu 32 þing-
menn samþykkt landsölu Atómstöðvarinn-
ar, samning þann sem hér í blaði var kallað-
ur „dulbúinn herstöðvasamningur“ og
reyndist réttnefni. Sigurjón kveðst hafa
Jónas Hallgrímsson með í farangrinum og
biður prest að jarða hann samkvæmt sinni
fyrirsögn á Bakka í Öxnadal.
Ég á beinin
Presti leist ekki sem best á þessi tilmæli
og hafði samband við yfirvaldið og þar með
Finn Jónsson kirkjumálaráðherra. Biskup.