Þjóðviljinn - 06.09.1987, Síða 12

Gullin nótt, 1987.
Helgi Þorgils Friðjónsson
heimsóttur ó vinnustofu sína í
tilefni sýninga hans ó
Kjarvalsstöðum og í Gallerí Svart
ó hvítu
STEFNUMOT V® KENTARINN
Vorvindar, 1987.
Það er undarlegur heimur sem
birtist okkur í myndum Helga
Þorgils Friðjónssonar: kynjaver-
ur hvers konar, kentárar og
finngálkn, naktar konur með
hundshaus og karlar með rísandi
tippi og bæklaða útlimi, tvíhöfða
menn og tvítóla, menn með
hestshaus og dýr með manns-
haus: hugmyndafluginu eru fáar
skorður settar og þetta undar-
lega persónugallerí á sér hin
stórfurðulegustu stefnumót sem
gjarnan eru sviðsett úti í guðs-
grænni náttúrinni eins og hún
birtist okkur í íslenskum heiðar-
dal með fallandi vötnum og
freyðandi fossum. Inn í þessi sér-
kennilegu mannamót stefnir
hann síðan ýmsum eftirsóttum
guðsgjöfum náttúrunnarsvo
sem vínberjum, gúrkum og ban-
önum og síðan ýmsum sérkenni-
legum ávöxtum siðmenningar-
innar, keröldum og bikurum sem
mynda sérstæða andstæðu við
villt og ósnortið landslagið.
Er von að spu rt sé: hvert er
maðurinn eiginlega að fara?
Það var meðal annars erindi þess
stefnumóts sem ég átti við Helga á
vinnustofu hans fyrir skömmu að fá
svar við þeirri spurningu. Sem í raun-
inni er fávísleg tilætlun, því til þess er
ekki ætlast að listamaður pensilsins
túlki fyrir okkur yfir á mælt mál það
sem hann hefur lagt sál sína í að segja
í mynd. En eftir að hafa setið drykk-
langa stund á vinnustofunni við
Hagamel með þessar kynjamyndir í
kringum sig fór ég smám saman að
sjá í þeim dýrlegar sögur úr heimi
hversdagsleiks mannlegra sam-
skipta: ýkjumar og afbrigðílegt vaxt-
arlag á persónum leiksins verða til
þess að undirstrika óbætanlega ein-
semd sálarinnar andspænis þrá
mannsins eftir samkennd og sam-
runa. Sú kynferðislega ófullnægja
sem birtist okkur í reistum lim kent-
ársins andspænis spyrjandi augna-
ráði finngálknsins með bamshöfuðið
eða andspænis öndinni með manns-
höfuðið undirstrikar ekki bara von-
leysi þessa ástarfundar heldur einnig
vonina sem staðfest er í þessu stefnu-
móti: örlögin hafa leitt þessar verur
saman og þrátt fyrir allt eiga þær ým-
islegt sameiginlegt fyrir utan stað og
stund. Þar sem hið dýrlega og hið
dýrslega mætist skapast vettvangur
þess goðsögulega drama sem maður-
inn hefur endurspeglað líf sitt í frá
upphafi vega. Og guðsgjafarávextir
náttúmnnar og tilbúin keröld sið-
menningarinnar verða til þess að
undirstrika þetta mannlega drama í
faðmi íslenskra fjalla og freyðandi
fossa þar sem maðurinn stendur einn
og nakinn með hold sitt og keröld
andspænis þrotlausri uppsprettulind
náttúrunnar.
Ilmur af málverki
Það lagði sætan olíuilm af óþom-
uðu málverki um vinnustofuna, þar
sem málverk vom á rúi og stúi og
fylltu alla rekka. óþomaða málverk-
ið sem hékk á veggnum fyrir framan
okkur var sjálfsmynd af málaranum
þar sem hann liggur nakinn á upp-
búnu fleti á vatnsbakka, sem gæti
verið á Arnarvatnsheiði. í spegil-
sléttum vatnsfletinum við hlið hans
fljóta vínþrúgur og niðursneidd
gúrka, sem speglast í vatnsfletinum.
Handan vatnsins speglast heiða-
landslagið í tæmm fletinum og yfir
allri senunni ríkir sú tæra birta sem
við þekkjum frá heiðbjörtum og
lyngum vormorgni við íslenskt fjalla-
vatn. Stellingar málarans minna
óneitanlega á Venus frá Urbino eftir
Tizian, en birtan og umgjörðin öll
vekur með okkur allt annan fögnuð
en þann sem finna má í iðandi kven-
holdinu í Venusarmynd Tizians: hér
er leikið á þá sömu ljúfsám tilfinn-
ingastrengi framandleika og fögnuð-
ar sem finna má í öðmm myndum
Helga, þar sem einsemdin er undir-
strikuð með aðfluttum föngum sið-
menningarinnar í sannkallaðan un-
aðsreit ósnortinnar náttúru.
Landslag og málverk
Landslagið hefur orðið æ meira
áberandi ísíðustu myndum Helga, og
eitt af því fyrsta sem ég spurði hann
þar sem við sátum andspœnis þessari
splunkunýju mynd var, hvaða þýð-
ingu landslagið hefði í myndum
hans:
£g vil að landslagið undirstriki
ákveðið sálarástand í myndinni, til
dæmis ákveðna trúarlega eða guð-
dómlega reynslu, sem maður getur
upplifað upp til heiða. Ég leitast í
þessum myndum við að nota lands-
lagið til þess að magna upp ákveðna
spennu á milli mannsins og náttúr-
unnar sem á að undirstrika það sál-
arástand sem manneskjan er i. Fyrir
mér er myndin í sjálfri sér ekki það
mikilvægasta, heldur það ástand sem
hún nær að miðla og magna upp
innra með manni.
Hér áður fyrr hafði ég ekkert
landslag, heldur bara fígúrur í mynd-
um mínum. En smám saman hef ég
uppgötvað möguleika landslagsins
um leið og ég hef leitast við að gera
myndirnar fyllri og hreinsa þær af
„malerískum“ stælum og grodda-
skap. Það er í rauninni löng þróun
sem liggur á bak við þetta, sem hófst
fyrir um það bil 10 árum. Þá fór ég
vísvitandi að einfalda myndir mínar,
vegna þess að mér fannst það
ískyggilegt hvað myndlistin var farin
að snúast mikið um hagleik og tækni
í ímynduðu málverki. I stað þess að
hafa ákveðið viðfangsefni var mál-
verkið farið í æ ríkara mæli að fjalla
um sjálft sig- aðferðina við að mála,
áferðina, pensilstrikin o.s.frv. Égfór
smám saman að má út úr myndum
mínum allt sem minnti á svokallað
„gott málverk“ og byggðist oft á ein-
hverjum brellum, sem hægt er að
læra á mislöngum tíma hj á misvitrum
prófessorum. Þetta eru brellur sem
kannski hafa gengið í arf frá manni til
manns og menn eru hættir að skilja
hvers vegna þeir nota þær. Ég vildi
hreinsa myndimar mínar til þess að
fólk færi ekki að binda sig við
ákveðna punkta í myndinni, ákveðn-
ar pensilstrokur eða áferð. Ég vildi
að myndin yrði ein órofa heild,
þannig að hún gæti magnað upp
ákveðið andrúmsloft, sem við finn-
um ekki í klisj ukenndu málverki. Að
myndin verði svipuð náttúruupp-
lifun á hálendinu, þar sem heildar-
áhrifin skipta máli en ekki hin tækni-
legu atriði. Það má segja að í þessum
efnum sé að finna vissa hliðstæðu í
myndum mínum við klassíska mynd-
list, ekki hvað síst frá endurreisnart-
ímanum, þar sem heildaráhrifin
skipta meginmáli og allir hlutar
myndflatarins eru jafn mikilvægir
fyrir heildina. Ég geng óspart í listas-
öguna og notfæri mér það sem ég get
úr henni eins og þú kannski sérð.
Nýtt málverk
og gamalt
Pú varst á timabili orðaður við nýja
grófa málverkið sem einkennst hefur
af endurvakningu expressíonismans.
Pú virðist nú vera að fjarlœgjast þá
hreyfingu œ meir?
Ég var aldrei grófur „malerískur“
málari á tímabili nýja málverksins
svokallaða. Það sem tengdi mig
„nýja málverkinu“ var kannski fyrst
og fremst dálítið groddaleg og ein-
föld teikning.
Pú segist leita mikið til listasögunn-
ar, hvaða málara getur þú nefnt mér
sem hafa haft áhrifá þigfráfyrri tíð?
Það er ekki auðvelt að nefna nöfn í
því sambandi, það eru víða hápunkt-
ar í listasögunni sem hafa verkað á
mann. En frá eldri tíma get ég nefnt
Tizian og Giorgione af ítalska skól-
anum, Holbein og Brughel af hol-
lenska skólanum, impressíonistana
og svo líka ýmsa af nýklassísku mál-
urunum á síðustu öld, sem kannski
hafa ekki verið svo mikið í tísku fram
til þessa.
Kynjaverur
þjóðsögunnar
Pað er mikið af kynjaverum ogfrá-
sögn í myndum þínum. Geturþú sagt.
mér hvað þessar kynjaverur eiga að
tákna. Eru tilvísanir í þekktar goð-
sögur í myndum þínum?
Ég beiti oft ýkjum í myndum mín-
um, og ég geri það til þess að gefa
annað í skyn. Ég held að þetta sé það
sama og við getum fundið í íslenskri
fyndni. Ýkjumar eru mér tæki til
þess að skapa ákveðið sálarástand og
um leið og þær skapa vissa óvissu og
spennu. Kynjaverurnar í myndum
mínum nálgast það að vera guðdóm-;
legar eða dýrslegar og spanna biliði
þar á milli. Menn gera sér kannski
ekki grein fyrir því hvort þetta er
algjör yfirhafning eða hrein vitleysa,
en þetta er í raun og veru hliðstæða
við það sem við finnum í trúar-
brögðum og goðsögnum. En þessar
kynjavemr eiga sér ekki ákveðnar
fyrirmyndir nema að þessu leyti. Ég
er ekki að myndskreyta einhverja
goðafræði, heldur frekar að endur-
segja hana eða þá tilfinningu sem við
getum fundið í henni.
Frásögnin skiptir þig máli í mál-
verkinu?
Já, og mér finnst það fullkomlega
eðlilegt. Það er búið að ala svo
marga upp í því að það megi ekki
vera frásögn í málverki, og þeir eiga
því erfitt með að sætta sig við þessar
myndir mínar. En frásögnin hefur
lengst af verið megniviðfangsefni
myndlistarinnar og þetta sýnir bara
hvernig uppeldið getur farið með
fólk.
Stundum finnst mér myndir þínar
bera keim af íslenskum þjóðsögum,
kynjasögum af nykrum, tilberum og
öðrum furðuverum úr íslenskum
sagnaheimi. Hafa slíkar sögur haft
mótandi áhrif á þig sem málara?
Ég er alinn upp í Dölunum og
kynntist þar í bernsku fólki sem tal-
aði um dulræn fyrirbæri og kynjaver-
ur á hversdagslegan hátt sem eðli-
legan hluta af daglega lífinu. Ég lifði
mig inn í þetta sjálfur sem barn og
þóttist jafnvel sjá ýmislegt sjálfur.
Ég lít auðvitað á þessa hluti með
gagnrýnum augum nú, en ég leitast
hins vegar við að myndir mínar virki
á sama hátt og furðusögurnar voru
fyrir fólkinu í Dölunum. Ég mynd-
skreyti hins vegar ekki slíkar sögur,
en ég hef stundum skrifað smásögur í
þjóðsagnastíl, og þá reyni ég líka að
hafa þær sem trúverðugastar.
Þegar konseptlistin var vinsælust
var í tísku að leita til þjóðsagnanna.
Margir tóku þjóðsögur og stílfærðu
þær yfir í nútímann. Ég er kannski
meira að vinna í anda þeirra. En þótt
það megi finna skyldleika við þjóð-
sögur í myndum mínum, þá tel ég
sjálfan mig engu að síður vera raun-
sæismann - realista. Raunsæi er fyrir
mér það að ná ákveðinni tilfinningu
sem er í tíðarandanum en ekki það
að líkja eftir ytra útliti samtímans.
Tilfinningamar nálgast raunveru-
leikann betur en vísindi eða
heimspekin. Sagan sýnir okkur
hvemig heimspekikerfin hafa falli
um sjálf sig þannig að ekkert stendur
eftir nema fyrirlitningin.
Uppgjörið við
modernismann
/ myndum þínum og margra ann-
arra yngri listamanna í dag má sjá
visst uppgjör við modernismann, sem
kom hingað til íslands með ab-
straktmálverkinu eftir stríð. Hvaða
augum líturþú modernismann í dag?
Brautryðjendur modernismans
vom í botnlausri rannsókn og höfðu
gífurlega þýðingu. Þeirra verk eru
jafn spennandi enn í dag. En eftir
nokkrar kynslóðir hefur módernism-
inn þynnst út í það að verða útþynnt
form og innantómar pensilstrokur.
Modemisminn hefur hins vegar
kennt okkur margt og veitt o'kkur
Veröld vlð fossinn, 1987.
Helgi Þorglls á vinnustað sínum.

‘Mslm ■Æf
mikið frelsi, sem væri óhugsandi án
hans, þannig að nú má nánast gera
hvað sem er. Modernisminn á það
þannig sammerkt með mörgum
bestu skeiðunum í myndlistarsög-
unni að hann hefur opnað myndlist-
inni nýjar leiðir. En tími hans er nú
liðinn, sýnist mér.
Hvað tekur við?
Ég á kannski erfitt með að segja til
um það fyrir aðra, en í mínum huga
hefur það verið að gerjast að ég hef
leitað aftur til aldamótanna um leið
og ég færi mig fram sem nemur mod-
ernismanum. Og ég tel þetta mál-
verk mitt vera algjört nútímamál-
verk, einmitt vegna þessa samruna.
Endurmat
postmodernismans
Postmodernisminn, sem svo er
kallaður, felur þá í sér endurmat á
fortíðinni, ekki satt?
Jú, það held ég að hljóti að vera.
Sagan kennir okkur einfaldlega að
straumar og stefnur verða gamaldags
um stund en koma svo til endurmats.
Hins vegar er okkar myndlistarhefð
það fábreytileg að slíkt endurmat
tekur kannski frekar til erlendra
strauma en innlendra. Þó má segja
að menn eins og Þórarinn B. Þor-
láksson og Einar Jónsson hafi komið
fram í nokkuð nýju ljósi á síðari
árum, en þá ber að hafa það í huga að
þeir hafa alltaf verið mikils metnir
meðal almennings hér á landi þótt
myndlistarmenn líti þá kannski
nokkuð öðru auga nú en áður. En
erlendis getum við fundið marga
listamenn sem áður hlutu litla eða
enga athygli vegna þess að þeir unnu
í öðru en tískan bauð. Af málurum
þessarar aldar, sem þannig hafa ver-
ið endurmetnir má til dæmis nefna
ítalska málarann De Chirico, sem
ekki naut tilskilinnar athygli og allra
síst á síðasta skeiði sínu sem málari.
Nú hefur það allt verið tekið til end-
urmats. Sama má segja um málarann
Picabia, sem var ekki sérlega áber-
andi hér áður fyrr en er er nú allt í
einu orðin stjama. Og þá held ég að
menn fari nú að dusta rykið af ýms-
um málurum rómantíska skeiðsins
og nýklassíkurinnar á síðustu öld, -
sem ekki voru í hávegum hafðir af
módernistunum. Það er manninum
nauðsynlegt að taka sögu sína til
endurskoðunar, jafnt í myndlistinni
sem öðru, og í rauninni er ekkert
eðlilegra.
Samtal okkar á vinnustofunni við
Hagamel varð ekki miklu lengra.
Vonandi hefur það orðið til þess að
vekja einhverja til forvitni um þá
óvæntu mynd sem Helgi vill sýna
okkur af samtímanum og sjálfum
sér. Því myndlist hans á sér fáar hlið-
stæður og sýningar hans sem nú eru á
Kjarvalsstöðum og í Gallerí Svart á
hvítu ættu að vera listunnendum og
öðrum kærkomið tækifæri til óvænts
stefnumóts við kentárinn.
-ólg