Þjóðviljinn - 23.03.1989, Blaðsíða 18

„Við erum ekki merkile
annað en tunguna sem við
Rætt við Vigdísi Finnbogadóttur forseta um skáldskap og tungu
Nú í vikunni kom út hjá Máli
og menningu bók sem ber
heitið íslensk kvæði. Vigdís
Finnbogadóttir valdi Ijóðin og
tileinkar bókina íslensku
æskufólki áöllum aldri. Þetta
er væn bók, 226 blaðsíðurað
stærð, og geymirtæplegaeitt
hundrað Ijóð 37 skálda auk
nokkurra gamalla viðlaga.
Verk þessara skálda er að
finna í ýmiss konar eldri safn-
ritum og skólaljóðum því
þarna eru þekktustu skáld 19.
og 20. aldar, þó kemur valið sí
og æ á óvart þegar bókinni er
flett. Það er óvænt og nýtt,
öðruvísi hugsað en lesandi á
von á. Vigdís Finnbogadóttir
var heimsótt og spurð í þaula
um vinnubrögð sín og hugs-
unina á bak við bókina.
„Ætli þaö flokkist ekki undir
hugsanafléttu,“ svaraði Vigdís.
„Mig langaði til að koma til skila
til æskufólks á íslandi hugmynd-
um mínum um ljóð og hve mikils
virði þau eru fyrir sjálfsvitund
okkar sem þjóðar. Við valið á
hverju einasta ljóði setti ég mig í
spor þess sem er ungur og skynjar
ekki tímann öðruvísi en eitthvað
sem er framundan, reyndi að
muna hvernig ég var sjálf, hvern-
ig ég brást við þegar ég Ias ljóðin
fyrst. Ég setti mig í spor þess sem
er ungur og með viðkvæma iund.
Við rígfullorðið fólk höfum þessa
lund auðvitað ennþá en hún er
öðruvísi viðkvæm. Ég setti mig í
spor unglings sem kann að hrífast
af því myndræna sem hann les.
Ég rifjaði upp þann tíma þegar
maður gekk um með djúpa van-
metakennd, var reiður út í allt og
alla. Ég setti mig í spor þess sem
er að velta fyrir sér „hver er ég?“
og ég setti mig í spor þess sem vill
hrífast af náttúrunni í kringum
sig. Oft þarf einhver að benda
okkur á það sem fagurt er í nátt-
úrunni þegar við erum ung, og
það gera einmitt skáldin. Þetta
eru sporin sem ég setti mig í með-
an ég fór í gegnum ljóðagerð allra
skálda sem ég mundi eftir að
væru til.
En ég tók fljótlega þá stefnu að
byrja ekki mjög framarlega í
ljóðasögu íslands. Það hefði ver-
ið til að æra óstöðugan að fara
alla leið aftur í miðaldir. Ég setti
mér að byrja um siðaskipti - er
ekki Jón Arason elstur í bókinni?
Þar byrja ég og stika greitt fram-
an af, svo styttast skrefin þegar
nær dregur okkar tíma.
Strax tók ég líka þá ákvörðun
að hafa engin ljóð eftir núlifandi
skáld í bókinni nema eftir Hall-
dór Laxness. Hann hefur haft svo
djúp áhrif á mig, þjóðarvitund
mína og smekk á íslenskar bók-
menntir. Ég á honum svo stóra
þökk að gjalda að ég gat ekki
hugsað mér að sleppa honum.
Þess vegna gerði ég hann að full-
trúa núlifandi skálda.“
Hvers vegna tókstu þá ákvörð-
un að sleppa öðrum lifandi
skáldum?
„Vegna þess að það er svo erf-
ítt að velja úr nýjum skáldskap,
hann er til allrar guðs lukku svo
mikill að vöxtum. Ég hefði orðið
að taka ljóð eftir öll skáld sem ég
hef mætur á - og ég les allan nú-
tímaskáldskap sem ég kemst yfir,
safna ljóðum í ljóðaskápinn góða
og vonandi fræga á Bessastöðum.
Það hefðu orðið mörg bindi ef ég
hefði orðið að gera þeim öllum
skil. Ég hefði ekki getað hugsað
mér að taka einn og sleppa öðr-
um sem væri mér álíka kær. Ég
held að þetta hafi verið ágæt
lausn.“
Ljóö benda
á önnur Ijóð
Hvernig sérðu fyrir þér að
svona bók verði notuð?
„Það er búið að gefa út nokkuð
af ljóðasöfnum á íslandi og ég
nota þau mikið sem ég á, íslands
þúsund ár, ljóðasafn Almenna
bókafélagsins, íslenska lýrik...
Ég vildi forðast að endurtaka það
sem þar er, en allan tímann sem
ég var að vinna að valinu,
skemmta mér við að lesa og velja
- ég skemmti mér svo vel meðan
ég var að þessu! - þá vildi ég að
ljóðin í bókinni vísuðu á þessi
eldri ljóðasöfn og sérútgáfur
skáldanna sjálfra auðvitað. Þetta
ljóðakver á að vekja löngun til að
lesa meira.
En það er erfitt að velja úr ljóð-
um sumra skálda án þess að taka
það sem hefur birst í öðrum söfn-
um. Til dæmis er ekki hægt að
komast hjá því með Jónas Hall-
grímsson, ekki heldur Snorra
Hjartarson eða Jón Helgason.
Þessi kvæði þeirra eru perlur
tungunnar, þjóðargersemi sem
ekki er hægt að líta framhjá.“
En svo velurðu allt önnur Ijóð
eftir önnur skáld en lesandi á von
á...
„Já, þá komum við kannski að
því hvernig ljóðasmekkur minn
hefur þróast. Ég hef lesið ijóð
síðan ég var barn, og þegar ég var
unglingur þá var ég afskaplega
hrifin af ljóðum með miklum til-
finningum. Eftir því sem ég
þroskaðist - eða eftir því sem ég
eltist, skulum við segja - þá fór ég
að vinsa meira úr og hafna því
sem mér fannst of mjúkt. Yfir-
mjúkt. Eða of mælskt.
Ég leita í ljóðum að því sem
heiðríkja tungunnar getur túlkað
og gerir hvergi eins og í ljóðum;
því sem snertir viðkvæma strengi
í manni sjálfum. En það er mikill
munur á viðkvæmni og væmni.
Strengirnir sem ljóðin snerta eru
einatt það skásta í manni sjálfum,
sem er samkennd með öðrum og
umheiminum. Maður reiðist
sjaldan yfir ljóði. Maður skilur
kannski reiði í ljóði, og beiskju,
en maður reiðist ekki sjálfur.
Maður upplifir skilning. Ljóðið
opnar manni gáttina til að skiija
eitthvað í dýpt og vídd.
Á þessa strengi leika skáldin,
en öguð skáld gera þá kröfu til
sjálfra sín að ekki fari neinn
hljómur inn í ljóðið sem skýtur
skökku við og ekki er hreinn og
tær.
Mörgum íslendingi hefur verið
það gefið að vera „lullandi hag-
mæltur“ eins og Böðvar Guð-
mundsson orðaði það, skínandi
hagmæltur mætti líka segja. En
þeir hafa ekki alltaf gefið sér tíma
til að fága gáfu sína heldur Iátið
sitthvað gossa í hita geðhrifanna.
Það gerir ekki Snorri Hjartarson,
ekki Ólafur Jóhann heldur, ekki
Guðmundur Böðvarsson eða
Halldóra B. Björnsson. Þetta
fólk hefur legið yfir verki sínu og
skrifað það upp aftur og aftur.
Því miður tekur hagmælskan
stundum völdin af skáldum; þeim
er svo létt að yrkja að ljóðin
verða rennandi flaumur orða og
þá stundum yfirborðskennd.
Þetta kemur fyrir dýrleg skáld
eins og Matthías Jochumsson og
Davíð Stefánsson þó að það megi
auðvitað ekki segja frá því!
Svo finnur maður ljóð eins og
Leiksýningu eftir Davíð sem
segir svo hnitmiðað og skemmti-
lega frá raunveruleika sem hver
einasti unglingur skilur.
Ég hef orðið gagnrýnni með
aldrinum. Til dæmis hélt ég að ég
hefði miklar mætur á Fákum eftir
Einar Benediktsson en svo upp-
götvaði ég að það var bara síðasta
versið sem mer iannst gott, „tt
inni er þröngt tak hnakk þinn og
hest“. Ég varð oftar hissa þegar
ég kom að ljóðum sem ég hélt að
væru hrífandi en reyndust ekki
vera það nema að hluta til, og ég
varaðist að velja ljóð sem ekkj
héldu spennu frá upphafi til
enda.“
Lföð
eru smitandi
„Ég dreg ekki í efa að meðal
æskunnar í landinu blundar mikil
skáldagáfa eins og á öllum tím-
um, en mergurinn málsins er að
kunna orð og tungu til að yrkja á.
Þessi bók er líka til að vekja þann
sem dormar til áhuga á málinu.
Ég vildi óska að þegar ungur pilt-
ur eða ung stúlka les eitthvert af
þessum ljóðum þá uppgötvi hann
eða hún innra með sér að mikið
sé snjallt að setja þetta tiltekna
efni fram í ljóðformi og fari að
reyna við það sjálf. Um leið og
fólk fer að fást við ljóðagerð
styrkir það tungumálið almennt.
Upprunalega held ég að Mál
og menning hafi beðið mig að
taka saman þetta safn vegna þess
að ég hef Iátið þau orð falla hér og
þar að ég sé þess fullviss að það
væri íslenskri tungu mikill styrkur
ef við færum að syngja aftur
gömlu ættjarðarljóðin í skólum.
Með því að syngja lærir ungt fólk
versin og við það varðveitast orð
og orðatiltæki í málinu. Ég hef
haldið þessa predikun víða um
land af því að ég er baráttumaður
fyrir íslenskri tungu. Ég berst
fyrir gróðri og ég berst fyrir þess-
ari tungu. Og um leið er ég að
berjast fyrir þjóðerni og þjóðar-
sæmd. Mér verður stundum
mikið niðri fyrir þegar ég fjalla
um þessi mál, og það er svo
merkilegt að mér finnst fólk er-
lendis oft skilja þetta betur en
fólk hér heima.
Ef við náum gömlu ljóðunum
inn í daglegt tungutak okkar þá
erum við komin á greiðfæran veg.
Þá eykst okkur orka við að smíða
nýyrði vegna þess að það verður
sjálfsögð krafa. Og þá myndast
sterkir þrýstihópar um að fá öll
hugtök þýdd á íslensku. Við sem
búum í þessu landi erum ósköp
venjulegt fólk, ekkert skemmti-
ilegri, greindari, fallegri eða
|merkilegri en annað fólk í
iheiminum nema að því eina leyti
að við tölum þetta tungumál. En
við erum líka algerlega sér á blaði
fyrir það. Við tölum. gsum og
'sköpum á þessu tungumáli, við
éigum minningar á þessu tungu-
máli, munum upphaf okkar,
jnunum allt um okkur sjálf á þess-
ari tungu, engri annarri.
i Og við skulum vera raunsæ:
tungumálið er á undanhaldi.
Þetta sérstæða mál okkar gæti
verið statt á þeim krossgötum þar
sem önnur tungumál tóku þeim
breytingum að þau urðu óþekkj-
anleg frá upphafi sínu. Erum við
kannski stödd á þeim tímamótum
þegar norðurlandamálin þróuð-
ust frá fornnorrænu máli með rík-
um beygingablæbrigðum yfir í að
vera endingalaus mál, málfræði-
snauð mál, beygingalaus mál?
Tungumálið á í vök að verjast.
í ö'nn dagsins gleyma menn ef til
vill þeim auði sem í því er fólginn.
Hugsaðu þér - með hverju orði
sem glatast í tungumálinu týnum
við skilningi á heilu blaðsíðunum
í frásögnum fyrri alda og bók-
menntum tungunnar. Við verð-
um að taka eitthvað til bragðs."
Ljóð
eru vinir
Þú last Ijóð margra skáldanna i
safninu þínu þegar þú varst ung -
hvernig var að koma að þeim aft-
ur?
„Ég hef alltaf öðru hverju lesið
þessi skáld, munað þau og leitað
fanga hjá þeim. Ég er þannig
innréttuð að ég hef aldrei lært
neitt sérstaklega utanbókar. Ég
er ekki ein af þeim sem ganga
fram og fara með langa bálka eins
og margir sem ég þekki og dáist
afskaplega mikið að. Ég man
ekki ljóð frá orði til orðs nema
þau sem ég lærði með runuminni
sem barn og unglingur. En ég
man að ég man sitthvað sem ég
veit hvar ég á að leita að. Eins og
tölva. Ég hef ákveðið efnisyfirlit í
kollinum og ég hef stundum allt
að því lygilegt sjónminni. Þegar
mig vantar eitthvert efni get ég
gengið að bókahillunum og
stöðvast við bók sem ég veit að ég
get notað.
Þegar ég kom aftur að þessum
ljóðum var ég að hitta gamla
kunningja. Það þótti mér
skemmtilegast við verkið. Ég sat
á löngum einkafundum með
þessum gömlu vinum mínum og
las fram og aftur, fyrst eins og ég
lít á heiminn núna og síðan rifjaði
ég upp hvernig var að hitta þá
fyrst. Ég lét minninguna um það
oft ráða vali, til dæmis þegar ég
tók öfugmælavísurnar hans
Bjarna Jónssonar með. En þá
uppgötvaði ég líka að þær ganga
ekki allar lengur. Lifnaðarhættir
og lífskjör fólks eru svo breytt að
mikið í skáldskapnum nær ekki til
manna. Hver hugsar um hvað
það þýðir upphaflega að fara í
grafgötur með eitthvað eða að
eitthvað fari fyrir ofan garð og
neðan? Þetta er gamalt bænda-
mál. Það er verið að tala um tún-
garðinn og heimreiðina. Ljóðin
sem ég valdi þurftu að vera nú-
tímafólki ljós.
En nokkur skáld urðu þjóðar-
sómans vegna að vera með þó að
þau séu torskilin, af því að þau
höfðu svo mikil áhrif á sína
samtíð. Nú vitum við til dæmis að
Einar Benediktsson er erfiður og
18 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Fimmtudagur 23. mar* 1989