Þjóðviljinn - 11.08.1989, Blaðsíða 6

Hvarf og dauði
Ame Munch-Petersen
Sumarið 1937 hvarf Arne Munch-Petersen, einn af
helstu leiðtogum danskra kommúnista, í Moskvu.
Marga grunaði að hann hefði orðið leyniþjónustu
Stalíns að bráð í „hreinsununum“ sem þá stóðu sem
hæst, en ekkert hefur verið með vissu vitað um örlög
hans þangað til nú fyrir skemmstu
Amiðju ári 1937 hvarf Arne
Munch-Petersen, einn af leið-
togum Kommúnistaflokks Dan-
merkur, sporlaust í Moskvu.
Ekkert var algengara í þeirri höf-
uðborg um þær mundir, er
,4ireinsanir“ Stalínstímans stóðu
sem hæst. Og margir erlendir
kommúnistar voru ekki öruggari
fyrir þeim örlögum en innlendir,
væru þeir á annað borð staddir í
„verkamannaríkin u. “
Hættan sem yfir erlendum
kommúnistum í Sovétríkjunum
vofði þessi árin var þó mismikil
eftir því hvaðan þeir voru. í
bráðri hættu voru kommúnistar,
sem áttu ekki í önnur hús að
venda, þ.e.a.s. voru frá ríkjum
undir harð- og einræðisstjórnum
af ýmsu tagi og áttu yfir höfði sér
fangelsanir, pyndingar og dauða
ef þeir sneru heim. Öðru máli
gegndi með kommúnista frá lýð-
ræðisríkjum. Þeir sluppu yfirleitt
við að lenda í kvörninni, því að
sovéskir valdhafar, sem helst
vildu koma sér vel við föðurlönd
þeirra, óttuðust að slíkar aðfarir
gegn ríkisborgurum þaðan kynnu
að spilla samskiptum við hlutað-
eigandi ríki og orðstfr Sovétnkj-
anna yfirleitt út á við. Ekki var
heldur hægt að útiloka að komm-
únistar lýðræðisnkjanna myndu
þykkjast við og láta af hollustu
við Sovétríkin, ef ferðir og dvalir
þarlendis færu að gerast áberandi
lífshættulegar forustumönnum
þeirra.
Á framabraut
hjá Komintern
Þessvegna þótti hvarf Munch-
Petersens nokkrum tíðindum
sæta. Að því best er vitað var
hann eini háttsetti skandinavíski
kommúnistinn, sem varð Stalín
að bráð. Þó verður ekki sagt að
hvarf þessa Dana og spurningar
um örlög hans hafi mikið verið í
sviðsljósi fjölmiðla og opinberrar
umræðu, á því rúmlega hálfrar
aldar tímabili, er liðið er frá því
að síðast fréttist af honum fyrir
hvarfið. En hann hefur aldrei
gleymst alveg og nýlega réði
Kaupmannahafnardeild sovésku
fréttastofunnar APN sovéskan
sagnfræðing, Mansúr Múkhame-
dsjanov, til að grafast fyrir um
örlög hans. Það virðist Múkham-
edsjanov hafa gert í besta glasn-
ostsanda og birtust niðurstöður
hans fyrir skömmu í danska blað-
inu Information.
Ame Munch-Petersen fæddist
árið 1904. Faðir hans var prófess-
or í lögum og háskólakennari.
Ame gekk tvítugur að aldri í.
æskulýðssamband danskra
kommúnista og í Kommúnista-
flokk Danmerkur 1925. Hann var
vel menntaður, duglegur og
bráðgáfaður og varð fljóílega
einn helstu ráðamanna flokksins.
1929 fór hann til Moskvu til náms
í Alþjóðlega Lenínskólanum,
sem heyrði undir Komintern, al-
þjóðasamband kommúnista. í
dönsku þingkosningunum 1932,
er danski kommúnistaflokkurinn
kom í fyrsta sinn mönnum á þing,
varð Munch-Petersen annar af
tveimur þingmönnum hans.
Meðan á skólavistinni í Moskvu
AÐ UTAN
stóð höfðu ýmsir háttsettir menn
hjá Komintern veitt þessum unga
og bráðefnilega Dana athygli.
Það leiddi til þess að hann í febrú-
ar 1936, er hann var 32 ára, varð
fulltrúi Kommúnistaflokks Dan-
merkur í framkvæmdanefnd
Komintern. Miklu um þann
frama hans réði Wilhelm Knorín,
þá ritari í framkvæmdanefndinni.
Tók „hreinsanir“
góðar og gildar
Um þær mundir var mesta
hryðjan í „hreinsunum“ Stalíns
að komast í ganginn. í janúar
1937 var Munch-Petersen við-
staddur réttarhöldin yfir Karli
Radek, Grígoríj Sokolnikov,
Júríj Pjatakov og fleirum, en
flestir þeirra voru dæmdir til
dauða. Munch-Petersen virðist
hafa tekið það háttalag gott og
gilt, eða þá að hann lét hollustuna
við Sovétríkin ganga fyrir, ef að
honum hafa læðst einhverjar efa-
semdir. Komintern sendi hann til
Kaupmannahafnar þeirra erinda
að sannfæra danska kommúnista
um, að allt hefði verið í sómanum
viðvíkjandi réttarhöldunum. Og
það gerði Munch-Petersen af
sannfæringarkrafti. Fjöldafund-
ur danskra kommúnista, sem
hann ávarpaði, lýsti í einu hljóði
yfir fögnuði sínum yfir því að
„þetta gengi hryðjuverkamanna,
skaðvalda og njósnara" hefði
verið afhjúpað.
Eftir að Munch-Petersen tók
sæti í framkvæmdanefnd Kom-
intern dvaldist hann lengst af í
Moskvu og bjó á Hótel Lúx, líkt
og aðrir fulltrúar erlendra komm-
únistaflokka sem störfuðu hjá
Komintern. Þar voru fáir með
miklu gleðibragði um þessar
mundir. Varla leið svo nótt að
ekki hyrfu fleiri eða færri fyrir-
varalaust og sporlaust og enginn
vissi að hverjum röðin kæmi
næst.
Einangrun
og dauði
Haustið 1957 höfðu dönsk blöð
eftir Finnum, sem starfað höfðu
hjá Komintern, að sumarið 1937
hafi Munch-Petersen verið farinn
að óttast um sig. Hann hefði
heyrt að orðrómur væri kominn á
kreik um að hann hefði ein-
hverntíma haft sambönd við
trotskista, og ekkert gat verið
lífshættulegra í Moskvu um þær
mundir. Hvað sem til er í þessu,
þá Iét Munch-Petersen sína nán-
ustu í Danmörku ekkert af því
vita. í júnílok barst kommúnista-
flokknum danska bréf frá honum
þess efnis, að hann kæmi fljótlega
til föðurlandsins á vegum Kom-
intern, og hann lét einnig konu
sína og móður vita af þessu. En
eftir það spurðist ekkert til hans.
Að sögn Múkhamedsjanovs
handtók NKVD (fyrirrennari
KGB) Munch-Petersen 27. júlí
1937. Var hann sakaður um aðild
að „gagnbyltingarsinnuðum1
trotskistasamtökum, sem stjórn-
að hefði verið að alþýðuóvinun-
um Pjatnítskíj, Knorín og öðr-
um.“ Hann var síðan hafður í
haldi í algerri einangrun í Bútýrk-
afangelsi í Moskvu. Hann var
þrásinnis yfirheyrður, en aldrei
leiddur fyrir rétt og dæmdur, að
því best er vitað. í fangelsinu
fékk hann lungnaberkla og lést úr
þeim í fangelsissjúkrahúsinu 12.
nóv. 1940.
Stóðst hann
pyndingarnar?
f Danmörku efast menn ekki
um að upplýsingar þær er Múk-
hamedsjanov leggur fram séu í
stórum dráttum réttar, en þar
þykir sumum sem ýmsum spurn-
ingum viðvíkjandi málinu sé enn
ósvarað. Múkhamedsjanov gefur
t.d. í skyn, að ástæðan til þess hve
lengi Munch-Petersen hafi verið
hafður í haldi án þess að vera
leiddur fyrir rétt hafi verið sú, að
erfitt hafi reynst að fá fram
„sannanir" fyrir „sekt“ hans.
NKVD gerði sér á þessari tíð ekki
mikla fyrirhöfn við slíkt. Aðferð-
ir þeirrar stofnunar við „yfir-
heyrslur" voru þesskonar, að
flestir fangar gáfust upp fyrir
þeim áður en langt um leið og
játuðu á sig hvaðeina, sem þeir
voru sakaðir um, sama hverskon-
ar uppspuni það var. Einstaka
menn stóðust þó pyndingarnar og
játuðu aldrei neitt á sig, og hugs-
anlegt er að Munch-Petersen hafi
verið einn þeirra. Hugsanlegt er
líka talið, að sovésk yfirvöld hafi
verið eitthvað hikandi við að
DAGUR
ÞORLEIFSSON
dæma hann, af ótta við að það
hefði slæmar afleiðingar fyrir
stjórnvöld þeirra í Danmörku og
á Vesturlöndum yfirleitt.
Eitt af því, sem leiddi til þess að
NKVD læsti klónum í Munch-
Petersen hefur að líkindum verið
að hann var skjólstæðingur Knor-
íns, sem áður ' hafði lent í
„hreinsununum.“ Undir þeim
kringumstæðum ofsóknarbrjál-
æðis hefur ekki verið erfitt fyrir
sovésku leyniþjónustuna að finna
Dananum allt mögulegt í viðbót
til foráttu, eftir að hún einu sinni
hafði fengið þá hugmynd að hann
væri „óvinur alþýðunnar." Eitt af
því, sem þá gat orðið Munch-
Petersen til áfellis var að hann var
af háborgaralegri fjölskyldu.
Múkhamedsjanov nefnir í viðbót
í þessu sambandi að Munch-
Petersen hafi 1922 starfað í stúd-
entasamtökum jafnaðarmanna,
um hríð verið stuðningsmaður
Thögersens nokkurs, sem átti í
deilum við aðra forustumenn
danskra kommúnista 1929 og
Komintern dæmdi að færi með
villu og að hann hefði lesið
trotskísk rit.
Nákunnugur
pólskum komm-
únistum
Erik Nörgaard, danskur blaða-
maður og rithöfundur, sem mikið
hefur rannsakað feril Munch-
Petersens, hefur komið fram með
þá tilgátu, að aðalástæðan til þess
að NKVD fékk illan bifur á hon-
um hafi verið náin samvinna hans
við Adolf Schelley, aðalritara Al-
þjóðasambands sjómanna og
hafnarverkamanna. Schelley
hafði verið „afhjúpaður“ sem
„njósnari og moldvarpa"
skömmu áður en Munch-
Petersen var handtekinn. Schell-
ey var f pólska kommúnista-
flokknum, en forustulið hans, út-
lægt í föðurlandi sínu og hafði
leitað hælis í Sovétríkjunum,
varð sérlega illa úti í „hreinsun-
unum.“ Var því að mestu útrýmt í
þeim. Ekki er ólíklegt að Munch-
Petersen hafi fengið gagngera
vitneskju um þær aðfarir frá
Scheliey og að handlangarar Stal-
íns hafi metið málin svo, að Dan-
inn „vissi of mikið“ um þetta til
þess að þorandi væri að láta hann
ganga lausan.
1982 lét Gert Petersen, leiðtogi
Sósíalíska þjóðarflokksins
danska, í ljós að hann teldi að
þessi hefði verið ástæðan til þess
að Munch-Petersen hefði verið
handtekinn. Petersen sagði þá
einnig, að hann efaðist ekki um
að Aksel Larsen, þáverandi leið-
toga danskra kommúnista, og
öðrum forustumönnum þeirra
hafí verið tilkynnt um handtök-
una. Petersen segir Larsen hafa
gefið þetta í skyn í sinni áheyrn,
jafnframt því sem hann hafí tekið
fram, að hann væri sannfærður
um að ákærurnar á hendur
Munch-Petersen hafi haft við rök
að styðjast. Opinberlega hafa
forustumenn danskra kommún-
ista alltaf þvertekið fyrir að þeir
hafi vitað neitt um örlög félaga
síns, eftir að hann hvarf. Ole
Sohn, núverandi formaður
Kommúnistaflokks Danmerkur,
segir í viðtali við Information að
það sé „langt í frá fullvíst“ að So-
vétmenn hafí látið Aksel Larsen
vita um fangelsun og fangelsisvist
flokksbróður hans.