Þjóðviljinn - 11.08.1989, Blaðsíða 17

Samtímaskopmynd um fjárhagskreppuna rétt fyrir byltinguna: „Hvað er eiginlega orðið af peningunum?"
Lok ógnarstjórnarinnar: Robespierre handtekinn.
hugmyndir þess höfðu fengið öfl-
ugan hljómgrunn meðal þeirra
Parísarbúa af alþýðustétt sem
settist um þetta forna virki og
hataða tákn „lénskipulagsins“ og
enginn var lengur fús til að verja
konungsstj órnina.
Er þá hér loksins fundin end-
anleg skýring á frönsku stjórnar-
byltingunni, sem sé samspil
þriggja þátta: efnahagskreppu,
skipbrots einveldisins sem hafði
losnað úr tengslum við þjóðlífið
með því að bola burt „milliliðun-
um“ og gerjun nýrra hugmynda
meðal heimspekinga og hugsuða
upplýsingastefnunnar? Þótt þessi
skýring atburðanna virki mjög
sannfærandi, er svar Francois
Furet samt ekki jákvætt. Hann
hafnar þeirri hugmynd, að „fræ-
korn“ frönsku stjórnarbyltingar-
innar hafi falist í þessum aðdrag-
anda hennar, þannig að hún hafi
verið bein afleiðing af honum.
Hann álítur að þótt við þekktum
orsakir byltingarinnar miklu bet-
ur en við gerum, gætum við samt
sem áður ekki komið með neina
endanlega skýringu: um leið og
byltingin skall á, hófst að hans
dómi eitthvað sem var algerlega
nýtt og ákvarðaðist ekki af orsök-
um atburðanna, sem sé nýtt
hegðunarmynstur byltingar-
mannanna, ný aðferð til að
breyta gangi sögunnar.
Var byltingin
óþörf?
Reyndar beitir Francois Furet
þessum skýringum á aðdraganda
stjórnarbyltingarinnar síðar,
þegar hann reynir að rekja ýmsar
ástæður fyrir því hvaða stefnu
hún tók á tíma „Ógnarstjórnar-
innar“, og verður drepið á þær
bollaleggingar hér á eftir. En
áður en lengra er haldið, er rétt
að staldra við og líta á þá spurn-
ingu, sem er sennilega ofarlega í
hugum margra á afmælinu, sem
sé hvaða áhrif þessi nýja túlkun
getur haft á viðhorf manna nú á
dögum til þessara tveggja alda
gömlu atburða. Nú heyrast þær
raddir alloft, að franska byltingin
hafi í rauninni verið „óþörf": þær
umbætur sem byltingarmennirnir
hafi verið að berjast fyrir hafi
komist í framkvæmd annacs stað-
ar án þess að til þess þyrfti nokkra
byltingu með þeim blóðsúthell-
ingum sem slíkum atburðum
fylgja, en franska byltingin hafi
hins vegar leitt út í hina hrikaleg-
ustu ógnarstjórn og síðan til
keisaradæmis Napóleons og
landvinningastefnu hans.
Slík spurning hlýtur að verða
áleitnari, þegar ekki er lengur
unnt að líta svo á, að í frönsku
byltingunni hafi einhver „söguleg
lögmál“ verið að verki, og hún
hafi þannig verið liður í nauðsyn-
legri þróun: ef það var einhver
tilviljanakenndur árekstur ólíkra
og óskyldra þátta við einhverjar
sérfranskar aðstæður sem ýtti
byltingunni af stað, var hún þá
nokkuð annað en „sögulegt slys“,
sem Frakkar hefðu getað sloppið
við, t.d. ef konungur landsins
hefði gert nauðsynlegar ráðstaf-
anir á réttum tíma eða almenn-
ingur hefði ekki látið einhverja
heimspekinga rugla sig í ríminu?
Hefðu þeir þá ekki líka losnað við
fallöxina, Rússlandsferð Napó-
leons og annað slíkt, en samt náð
sama árangri að lokum? Þannig
virðist liggja beint við að spyrja
hvort Frakkar hefðu ekki getað
farið sömu leið til lýðræðis og t.d.
Norðmenn eða Danir.
Erfitt að semja
söguna aftur
Hér er rétt að hafa í huga, að
það er býsna erfitt að ætla sér að
skrifa söguna upp á nýtt: menn
verða að taka tillit til fjölda-
margra þátta og forðast alls kyns
villur, t.d. þá að einn þáttur hafi
getað verið allt öðru vísi en hann
var en allir aðrir óbreyttir. Nú er
fráleitt að halda því fram, að árið
1789 hafi sá kostur yfirleitt verið
fyrir hendi, sem íhaldssamir
menn virðist telja ákjósanlegast-
an, að þjóðfélagið þróaðist áfram
hægt og rólega og í djúpri virð-
ingu fyrir yfirvöldunum biði al-
menningur eftir því að þeim
þóknaðist að mylgra í hann ein-
hverjum umbótum. Þeirri leið
hafði verið lokað löngu áður, og
þegar árið 1787 var skipbrot kon-
ungsstjórnarinnar slíkt að mikil
ólga og upplausn af einhverju
tagi var yfirvofandi og sennilega
óumflýjanleg: enginn aðili var til
sem gæti bjargað málunum innan
ríkjandi stjórnkerfis og hvergi
virðist nokkur kostur hafa verið á
nokkurri perestroiku í ríki Lúð-
víks konungs 16. Hann - eða
hershöfðingjar hans - hefðu
kannske getað reynt að kæfa upp-
reisn alþýðunnar Bastilludaginn í
blóði, en það hefði leitt til enn
meiri harmleiks og vafalaust ein-
hverra annarra umskipta síðar.
Nýstárlegar
hugsjónir
Af þessu verður að hafa hlið-
sjón þegar reynt er að leggja ein-
hvern sögulegan dóm á byltingar-
mennina frönsku og svara þeirri
spurningu hvort uppreisn þeirra
gegn sérfrönsku ófremdarástandi
hafi verið stundlegt franskt
innanríkismál eða haft einhverja
víðtækari þýðingu. Þrátt fyrir það
sem sagnfræðingar nútímans hafa
sagt, má segja að forsprakkar
byltingarinnar hafi í vissum skiln-
ingi verið að berjast gegn „léns-
skipulagi", því það var orðið sem
þeir notuðu um þjóðskipulagið
sem þeir vildu brjóta niður. Eftir
þá hugmyndaþróun sem orðið
hafði fyrir tilstilli heimspekinga
upplýsingarstefnunnar og ann-
arra hugsuða innan hins „nýja
pólitíska samfélags" höfðu menn
farið að nota þetta orð um þjóð-
skipulag þar sem menn fæddust
misjafnir eftir stéttum, menn
höfðu því misjafnlega mikil rétt-
indi og gátu ekki unnið sig áfram
með hæfileikunum einum,
stjórnendur fengu vald sitt „af
guðs náð“ og engin ástaða var til
að spyrja þegnana álits nema
þegar stjórnendunum þóknaðist
svo. Fyrir bragðið voru byltingar-
mennirnir að berjast fyrir miklu
stærri málefnum en einhverjum
staðbundnum og stundlegum
frönskum innanlandsmálum:
þeir voru að berjast fyrir hug-
sjónum sem voru nýstárlegar í
Evrópu, fyrir því að menn fædd-
ust jafnir og rætur
stjórnmálavalds væru hjá al-
menningi. Eftir tvær aldir - og
skipbrot þeirra kenninga sem
tengja hugmyndir byltingar-
mannanna við „borgarastéttina“
eina- er augljóst að þetta eru þær
hugsjónir sem reynst hafa Vest-
urlandabúum haldbestar.
Þá er röðin komin að þeirri
spumingu, hvort nokkur þörf
hafi verið á frönsku byltingunni
til að vinna þessum hugsjónum
brautargengi: þær sigraðu að lok-
um í öðrum löndum Evrópu án
byltingar. En hér er þess að gæta,
að Vesturlönd mynda eina heild,
og fráleitt er að ímynda sér að
unnt sé að nema burt lykilatburð
úr sögu þeirra þannig að ekki
verði breytingar á öðrum sviðum
hennar. Þær hugsjónir sem bylt-
ingarmennirnir börðust fyrir
voru ekki bundnar við Frakkland
heldur voru þær sprottnar upp úr
hugmyndagrósku Vesturlanda og
breiddust út um alla álfuna. En
þær rákust á harða mótspyrnu
allra þeirra sem með völdin fóru,
og þegar búið er að hafna kenn-
ingum um „sögulega nauðsyrí',
er ekki lengur hægt að ganga út
frá því að í einhverri óskilgreindri
lýðræðisþróun hafi þær hlotið að
sigra: þróunin gat allt eins farið
inn á einhverjar allt aðrar
brautir. Þegar hugmyndir af
þessu tagi skutu upp kollinum í
Genf og Hollandi sameinuðust
margar stjórnir Evrópuríkja um
að berja þær miskunnarlaust nið-
ur með hervaldi. í Norður-
Ameríku þurfti margra ára styrj-
öld til að hugsjónin um jafnrétti
og lýðræði sigraði. Auk þess voru
Bandaríkin, sem urðu til í þeirri
styrjöld, á vissan hátt staðsett á
jaðri Vesturlanda og alls óvíst
hvaða áhrif þau gætu haft á gang
mála annars staðar. En í frönsku
stjórnarbyltingunni voru forvíg-
ismenn hugsjónanna skyndilega
búnir að sigrast á einu elsta og -
að því er menn höfðu talið -
sterkasta einvaldskonungsdæmi
Evrópu, - einni sterkustu stoð-
inni í fornri skipun álfunnar.
Hvað sem síðan gerðist hafði
þessi sigur afdrifarík áhrif á þró-
unina síðan: í byltingunum 1830
og 1848 voru Frakkar að berjast
fyrirsömu hugsjónunum, uns svo
fór að þær sigruðu endanlega þar
í landi. Án þessara atburða og
síðar málalykta er allsendis óvíst
að þróunin í öðrum löndum álf-
unnar hefði orðið eins og raun
ber vitni.
Ógnarstjórnin
Að þessu leyti lifum við á arfi
frönsku byltingarinnar. En svo er
líka annar arfur sem orkar öllu
meira tvímælis, en það er „Ógn-
arstjórnin" ogstyrjöldin íEvrópu
og síðan valdataka Napóleons og
landvinningastefna hans: var
þetta „eðlileg" afleiðing bylting-
arinnar eða e.k. afvegaleiðsla
hennar? Francois Furet hefur
reynt að skýra þá stefnu sem bylt-
ingin tók út frá forsendum henn-
ar. Álítur hann, að þar sem bylt-
ingarmennirnir voru að rísa gegn
„einveldi af guðs náð“ hafi krinfr-
umstæðurnar leitt þá til þess að
snúa þeirri kenningu einfaldlega
við, byggja upp kenningu um
vald sem ætti upptökin hjá al-
menningi, en væri þá jafnframt í
eðli sínu alræði. Samkvæmt hug-
myndum þeirra hefði almenning-
ur rétt fyrir sér og ætti minnihlut-
inn að lúta fyrir meirihlutanum
eða fulltrúum hans, en þeir sem
vildu það ekki væru þá andstæð-
ingar lýðræðisins eða jafnvel
svikarar. Innbyrðis deilur bylt-
ingarmanna hefðu ekki verið
hagsmuna- eða stéttaátök heldur
hefðu þær snúist um það hver
væri réttur fulltrúi eða túlkandi
almenningsviljans. Hefði þessi
staða dæmt forsprakka bylting-
arstjórnarinnar til að ganga sífellt
lengra, í stöðugri samkeppni hver
við annan. Þannig hefðu „Ógn-
arstjórnin" og stríðið verið stöð-
ugur flótti fram á við.
Samkvæmt þessari kenningu
má því líta á „Ógnarstjórnina“ og
valdatöku Napóleons síðar sem
rökrétt framhald af byltingunni
og þeim kringumstæðum sem
hún spratt upp af. Liggur þá nærri
að bera þessa atburði saman við
rússnesku byltinguna og örlög
hennar, enda hefur það óspart
verið gert - og frá tveimur and-
stæðum sjónarhólum. Stuðnings-
menn Sovétríkjanna hafa
gjarnan notað frönsku bylting-
una til að réttlæta rússnesku bylt-
inguna í heild og það sem af henni
leiddi, og þá kannske sagt að
„Ógnarstjórrí* á báðum stöðun-
um hafi verið eðlileg afleiðing að-
stæðnanna og bellibragða and -
stæðinganna. En fransktr hægri-
menn hafa hins vegar stundum
hneigst til þess að fordæma
frönsku byltinguna í ljósi þeirra
atburða sem gerðust í Sovétríkj-
unum á 20. öld: Robespierre var
eins konar Stalín, segja þeir þá.
Þetta er flókið mál, og þyrfti
ítarlega rannsókn. En athyglis-
vert er, að þrátt fyrir þessar kenn-
ingar sínar hefur Francois Furet
hafnað þessum túlkunum, sem
hér hafa verið nefndar. Hann
bendir á, að þegar árið 1790 hafi
byltingarmenn í rauninni verið
búnir að ná öllum þeim markmið-
um sem þeir náðu á annað borð,
þannig að ekki varð aftur snúið:
sé það hin raunverulega „upp-
skera“ þessa tíma, sú sem við
búum enn að. Með „Ógnar-
stjórninni“ hafi byltingin hins
vegar leiðst afvega, þar sem bylt-
ingarmönnunum hafi ekki tekist
að finna jafnvægi og skapa stöðu-
ga stjórn. Jafnframt hefur Fra-
ncois Furet hafnað öllum hlið-
stæðum milli byltinganna í Rúss-
landi og Frakklandi og haldið því
fram að á „ógnarstjórnunurrí' á
þessum tveimur stöðum hafi ver-
ið eðlismunur: í útvarpsum-
ræðum í vor benti hann t.d. á, að
jafnvel þegar ógnarstjórnin var
sem verst í Frakklandi hefðu um-
ræður þar verið nokkuð frjálsar.
Hvað sem þessum kenningum
Francois Furet líður, er það
reyndar ljóst, að rússnesku bylt-
ingarmennirnir gerðu sér far um
að líkjast hinum frönsku og láta
líta svo út að þeir væru að vinna
hliðstætt starf, og þessa samlík-
ingu notuðu þeir markvisst sem
áróðursbragð, þegar framferði
þeirra var í rauninni með allt öðr-
um hætti. Sumir hafa jafnvel
haldið því fram að „bylting bolsé-
víkka“ hafi verið valdarán dulbú-
ið sem bylting í frönskum stfl.
Þegar menn eru að leita að hlið-
stæðum milli frönsku og
rússnesku byltingarinnar og
reyna að skýra eða réttlæta - eða
þá fordæma - atburði á einum
staðnum með tilvísun til hins sýni
það þegar öllu er á botninn hvolft
fyrst og fremst góðan árangur
sovésku áróðursmaskínunnar.
En umræðurnar um tengslin milli
byltinganna á 19. og 20. öld leiða
beint að merkilegu vandamáli,
sem sé „endurtekningurrí* í sög-
unni. Og það er allt önnur saga.
e.m.j.
Föstudagur 11. ágúst 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 17