Þjóðviljinn - 22.09.1989, Blaðsíða 20

SIGURÐUR A. _
MAGNÚSSON
Að forðast fyrirhöfn
Ingrid Jónsdóttir, ein af gellunum frá Huli.
Gellur frá Hull
„Það er dapurleg staðreynd um
fátækt okkar og allsleysi, mitt í
öllum fínheitunum, að íslenskum
börnum skuli í tugþúsunda tali
plantað á helgidögum fyrir fram-
an skrípóið á Stöð 2 og þau sett í
samband við tóma froðu.” Þessi
orð lét ungur prestur falla í blaða-
viðtali nýlega og beindi athygli að
tvennu í senn: skeytingarleysi
foreldra um andlega velferð
barna sina og eðli og inntaki þess
fjölmiðils sem virðist vera ætlað
að ala upp ungviði landsins,
mennta það og manna.
Skeytingarleysi foreldra á sér
vitaskyld fyrst og fremst félags-
legar orsakir: ómanneskjulegt
vinnuálag til að láta enda ná sam-
an og hraksmánarlega frammi-
stöðu yfirvalda í dagvistar- og
skólamálum. Satt að segja verður
naumast önnur ályktun dregin af
ríkjandi ástandi en að hérlendir
ráðamenn, og þá ekki síst ráða-
menn Reykjavíkur, hatist við
ungviðið sem er að vaxa úr grasi.
Sú klikkaða hugmynd að ætla
rándýrum einkaskólum að ráða
bót á ófremdinni vitnar um svo
brenglað veruleikaskyn og bjag-
aða réttlætiskennd, að vekja
hlýtur til umhugsunar um þau
fornu sannindi, að valdhöfn sé
ekki einungis skaðvæn siðgæði
manna, heldur einnig andlegu
heilbrigði.
Þær misfellur sem eru á skóla-
kerfinu og hafa áratugum saman
hrópað á úrbætur (vanmetin og
vangoldin störf uppeldisstétt-
anna, tví- eða margsetnir skólar,
lyklabörn og geigvænlegur hörg-
ull á dagvistarplássum, svo
eitthvað sé nefnt) eiga ugglaust
eftir að skila sér þegar fram líða
stundir í óánægju og agaleysi
þjóðfélagsþegnanna, aðlögunar-
vandamálum og eyðileggingar-
fýsn. Mér hefur stundum boöið í
grun að landlægt skemmdaræði
Islendinga (br. símaklefa og
sumarbústaði) kynni að vera af-
leiðing rangrar umgengni við
börn á viðkvæmasta mótunar-
skeiði þeirra, og kannski má
rekja ýmsa aðra kvilla samfélags-
ins til sömu róta. Og ekki efast ég
eitt andartak um, að vaxandi of-
beldi í þjóðfélaginu sé nátengt
þeim ókræsilega kosti hverskyns
ofbeldis sem báðar sjónvarps-
stöðvar og þorri kvikmyndahúsa
bjóða uppá hvert kvöld vikunn-
ar. Þetta ofbeldisframboð er
hreint ekkert náttúrulögmál,
heldur meðvitað val manna sem
veita nefndum stofnunum for-
stöðu og telja ofbeldi vænlegasta
og greiðfærasta gróðaveginn.
Hinum þættinum, eðli og inn-
taki sjónvarps, er ekki síður
ástæða til að gefa gaum, þótt
ýmsum góðum mönnum þyki
goðgá að gera greinarmun á sjón-
varpi og prentuðu máli. Þannig
hefur virtur rifhöfundur haldið
því fram, að ekki sé neinn eðlis-
munur á bók og sjónvarpi (eða
kvikmynd); í báðum tilvikum sé
um að ræða hlutlaus tæki til að
koma boðum milli manna. í því
efni held ég kollega minn fari
mjög villur vegar.
Svo tekið sé einfalt dæmi um
verulegan skilsmun bókar og
sjónvarps, þá útheimtir lestur
vissa undirstöðukunnáttu og
þjálfun. Sjónvarpið þekkir hins-
vegar engin aldurstakmörk. Það
er í senn vinsælasta barnfóstran
og hollasti vinur þeirra sem
komnir eru að fótum fram.
(Stundum er einsog sjónvarpið sé
eina ljósglætan í biðsal dauðans).
Sjónvarp er hvarvetna að-
gengilegt afþví það höfðar milli-
liðalaust til sjónskynjunar. Tung-
an (hið talaða eða ritaða orð) út-
heimtir innri viðbrögð, frum-
kvæði, sköpun, en sjónvarpið
(eða kvikmyndin) ekki. Að þessu
leyti er sjónvarpið handhægt og
aðlaðandi, en jafnframt háska-
legt afþví það gerir áhorfandann
að óvirkumsjónarvotti. Það erað
sönnu ástand sem menn hefur
lengi dreymt um - von trúarinnar
var einmitt í því fólgin að hún
forðaði manninum frá sálrænum
áföllum. Það er einmitt þetta sem
sjónvarpið gerir. Það sannar að
maður getur ævinlega staðið
álengdar og verið sjónarvottur að
harmsögum annarra. í því sam-
hengi skiptir ekki máli, að sjálfur
á maður að líkindum eftir að
deyja fyrir framan sjónvarps-
skerminn, afþví maður er ekki
minntur á það fremuren veður-
lagið fyrir utan upptökusalinn.
Sjónvarpið segir aídrei: „Opnið
glugga og gáið til veðurs.” Það
segir: „Veðrið í dag er...“ og svo
framvegis. Veðurfræðingurinn
bætir aldrei við: „Ef þið trúið mér
ekki, farið þá og aðgætið sjálf.”
Frá örófi alda hefur það verið
helsta keppikefli mannsins að
komast hjá að horfast í augu við
óþægindi eigin tilveru, ljótleika,
slys, ofbeldi, dauða. Frá sjónar-
miði þeirrar viðleitni er sjónvarp-
ið heppilegt og eftirsóknarvert
tæki: Það útilokar þátttöku og
gerir alla að sjónarvottum.
Óþægindin eru ævinlega ætluð
hinum, og jafnvel því er rift, þar-
eð næsti dagskrárliður ónýtir
þann sem á undan fór!
Bókmenntir hafa ekki þennan
hæfileika til að sefa og hug-
hreysta. Lesandinn verðursjálfur
að kalla fram persónur og
atburðarás og skapa þeim vett-
vang í eigin hugarfylgsnum. Þeg-
ar lesið er um deyjandi mann, þá
deyr hluti af manni sjálfum með
honum, afþví dauði hans er
endurskapaður í eigin höfði. En
maðurinn sem deyr á sjónvarps-
skerminum, hann er þar, og mað-
ur getur hvenær sem er snúið
takka og skipt um stöð. Það er
ekki hægt að skapa þennan mann
innra með sér afþví hann er ljós-
lifandi á skerminum, nánast hlut-
gerður þar.
Af þessum sökum er sjónvarp-
ið í innsta eðli sínu svarinn óvinur
skapandi bókmennta og á senni-
lega með tíð og tíma eftir að gera
þær að viðfangsefni sérvitringa
og manna sem leita sér óvenju-
legrar reynslu - og kannski þeirra
sem haldnir eru sjálfspíslahvöt-
um.
Það er íhugunarvert að hvenær
sem við horfum á kvikmynd
gerða eftir skáldsögu, þá er það
ekki sjálf söguhetjan sem við vei-
tum athygli eða upplifum, heldur
leikarinn sem fer með hlutverk
söguhetjunnar, Baldvin Hall-
dórsson í gervi séra Jóns prímus-
ar, Sigurður Sigurjónsson i hlut-
verki Einars á Gilsbakka, svo tvö
dæmi séu nefnd. Það skrýtna er,
að því betri sem kvikmynd er,
þeim mun sennilegra er að áhorf-
andinn segi við sjálfan sig þegar
skelfingin á hvíta tjaldinu nær há-
marki: „Heyrðu nú, kall minn,
þetta er bara bíómynd.” í skáld-
sögu kemst lesandinn ekki hjá að
lifa skelfinguna, afþví tjaldið er
innra með honum; fyrir bragðið
verður hann fyrir raunverulegri
og sársaukafullri reynslu.
Fráleitt væri að ætla bók-
menntunum að etja kappi við
kvikmyndir eða sjónvarp, enda
vill þorri fólks bara fá sefjun og
huggun. En bókmenntirnar
gegna eftir sem áður því mikils-
verða hlutverki að leiða mannin-
um fyrir sjónir hver hann er, og
láta hann ganga gegnum eld-
skírslu tilfinninganna. í bók-
menntunum (þarmeð taldar leik-
bókmenntir) eru tilfinningar
manneskjurnar skírðar, en í sjón-
varpi eru þær einungis sýndar. Á
þessu tvennu er himinvíður mun-
ur, og þyrfti marga pistla til að
fjalla nánar um hann, en hér læt
ég staðar numið með minn síð-
asta pistil og þakka lesendum sex
vikna samfylgd.
Alþýðuleikhúsið sýnir í Iðnó:
Isaðar gellur
eftir Frederich Harrison.
Þýðandi: Guðrún Bachman.
Leikstjóri: Hávar Sigurjónsson.
Leikmynd og búningar: Gerla.
Lýsing: Sveinn Benediktsson.
Leikendur: Ása Hlín Svavarsdóttir,
Ingrid Jónsdóttir, Ólaiia Hrönn Jóns-
dóttir, Halldór Björnsson.
Fyrir rétt átta árum þegar Hull
Truck - flokkurinn var loksins
farinn að njóta virðingar, var
orðspor hans fyrst og fremst
sprottið af leiksýningum sem
voru unnar með spuna; leikstjóri
og leikarar unnu mánuðum sam-
an við að skapa leiksýningar úr
eigin efni, eigin reynslu og lífi.
Einkenni þeirra var öðru fremur
þröngur heimur lítils hóps, ein-
angrun þar sem tekist var á um
vald, kringumstæður, persónur
oft grunnar og óskýrðar.
Leikritið sem Alþýðuleikhúsið
frumsýndi á föstudag í síðustu-
viku dregur dám af The Hull
Truck þótt það sé eins mannshöf-
undarverk.
Höfundurinn var ráðinn til að
skrifa um enska farandverka-
menn frá Hull sem flýja til íslands
í fiskvinnu frá atvinnuleysinu
heima. Hann kom hingað og dró
efni sitt saman hér. Það er
reyndar hlálegt og slakur vitnis-
burður um leikskáld okkar að þá
og þegar við sjáum leikrit um ís-
lenskt verbúðalíf skuli það koma
frá Englandi, frá Hull. Enda sýn-
ist manni í skjótu bragði að efni-
viðurinn einn ráði því að leikur-
118 málverk
eflir Jón
Sýning sem spannar
feriljóns Stefáns-
sonar verður opnuð í
Listasafninu á morg-
un
Yfirlitssýning á verkum Jóns
Stefánssonar (1881-1962) verð-
ur opnuð í Listasafni íslands á
morgun. Er þetta fyrsta sýningin,
sem spannar allan hans feril, en
yfirlitssýning á verkum hans var
síðast haldin hér á landi árið
1952, eða fyrir 37 árum.
Jón stundaði myndlistarnám í
Kaupmannahöfn og við skóla
Matisse í París. Hann dvaldi
langdvölum í Kaupmannahöfn
inn er sýndur, ágæti hans sem
skáldskapar er ekki beinlínis til-
efni til sviðsetningar, hann errýrí
roðinu og grunnsækinn í allri
gerð en fyndinn á köflum, þótt
sjá megi íyrir flesta þætti hans.
Sviðsetning Hávars leggur líka
áherslu á skemmtigildið og gerir
úr leiknum þægilega kvöld-
n
fc 3 *

UJ m.
PÁLL BALDVIN
BALDVINSSON
skemmtun, annað ekki. Persónu-
sköpun leikaranna er hressileg,
kannski um of í byrjun, en leikur
þeirra allra er skynsamlegur og
hófstilltur er á líður.
Hlutverkin gefa vissulega mis-
mikið tilefni til leiks: Ása Hlín er
feimna yfirstéttarstúlkan sem
þrátt fyrir allt hættir ekki að líta á
sig sem skör hærra setta en aðra.
Ingrid er glanspían sem vill helst
vera heima og halda í gæjann
sinn, Ólöf Hrönn er þessi hressa
sem lætur allt vaða, skvetta sem
verður alla tíð aflgjafi, veitull fé-
lagi í blíðu og stríðu.
Velgengni sýningarinnar
en reisti sér árið 1929 heimili og
vinnustofu í Reykjavík.
Allir salir Listasafnsins eru
lagðir undir sýninguna, en á
stendur þannig og fellur með
eiginleikum leiksins eins og
leikararnir vinna úr þeim. Takist
Alþýðuleikhúsinu að gera úr sýn-
ingunni gangstykki er það ein-
vörðungu leikurum og leikstjóra
að þakka. Og vissulega er rík
ástæða til að ætla að svo geti far-
ið, ég tala nú ekki um ef farið er
með þessa sýningu á leikför.
Áhorfendur á frumsýningu
skemmtu sér prýðisvel. Textinn
er hispurslaus og mátulega
grófur. Þýðing Guðrúnar sprell-
lifandi og fersk eins og fiskur.
Það var líka hátíðarsvipur á Al-
þýðuleikhúsfólki, enda komið
með sýningu á fjalirnar í Iðnó og
hefur nú hátt um nauðsyn þess að
sú gamla spennitreyja verði
keypt fyrir frjálsa leikhópa svona
rétt í þann mund sem Leikfélag
Reykjavíkur er laust úr henni.
Þangað leitar klárinn.
Með þessari sýningu er Al-
þýðuleikhúsið komið öllu nær
upprunalegum takmörkum sín-
um. Vissulega hefði verið
ánægjulegra að sjá svipað efni
höndlað af íslenskum höfundi,
jafnvel á keimlíkan máta og Hull
Truck hefur unnið sínar sýningar
til skamms tíma. Sú ósk rætist ef
til vill síðar. En þó þykir mér
ánægjulegast að sjá næmt og
skynsamlegt handbragð Hávars
Sigurjónssonar á ísuðum gellum
þá hann ioksins fær tækifæri til að
koma atvinnusýningu á svið
mörgum árum eftir að hann kom
frá námi í þeim tilgangi að vinna í
leikhúsi.
henni verða 118 verk. Er það
elsta talið vera frá námsárum
Jóns í París en þau yngstu eru
máluð um 1960. LG
Dóttir Jóns og Bera Nordal við eitt af verkunum á sýningunni.
Mynd - Jim Smart.
20 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 22. september 1989