Þjóðviljinn - 03.11.1989, Blaðsíða 22

Að
jarðsyngja
lofsönginn
Það verður ekki sagt um
þessa öld, að á henni hafi
sprottið fram miklar og
merkilegar hugmyndir. Hún
hefur aftur á móti verið dug-
leg við það, að afbaka hug-
myndir 19. aldarinnar og gera
þær að heldur kynlegum og
kaldranalegum veruleika.
Tuttugasta öldin hefur verið
tími trúarofstækis í ýmsum
myndum. Einn ríkasti þáttur
trúarinnar er þörfin fyrir að
dýrka og upphefja, en einnig
það að jarðsyngja í lokin með
heldur lúalegum aðferðum
það sem áður var lofsungið.
Fáar þjóðir hafa jafn ríka
þörf og sú íslenska fyrir að
verða miklar. Hana langar til
að gera eitthvað stórkostlegt,
að tekið verði eftir henni og
að hún sé að einhverju leyti
leiðandi. Samfara mikil-
mennskuþrá sinni er samt í
henni ennþá meiri leti. Hún
vill helst ekki leggja neitt á sig
til að gera draum sinn að veru-
leika.
Með því að við íslendingar
erum ekki á neinu sérstöku
menningarsvæði, sökum legu
landsins, stöndum við enda-
laust á kjaftavaðalsstiginu, á
menningarsvæði munn-
ræpunnar. Um stund er ham-
ast með afar stórum orðum.
Síðan koma gífuryrði og heit-
strengingar. Að lokum er
ruðst fram til afreka í mold-
viðri vaðalsins. En - æ! - þeg-
ar á hólminn er komið kafnar
allt í eðlisbundnu kotakveini,
rógi og smámunasemi.
Það virðist ekki skipta máli,
hvað húsin verða stór, í þeim
ríkja sömu umræður og ást-
ríður og voru í kotunum.
Þetta á jafnt við um sveitir og
borg, eins og Reykjavík.
Kannski er ekki að undra. Það
má segja með sanni, að höfuð-
borgin sé, á vissan hátt eins
konar útlagabæli. Bændur
sem þustu úr heiðardalnum til
að efnast á hernum í Heims-
styrjöldinni síðari og svo á
Beisnum, komust aldrei alla
leið aftur heim, þegar her-
framkvæmdum lauk að mestu
og vinnan minnkaði. Heim-
ferðinni lauk í Reykjavík.
Nú virðist þetta rótlausa
fólk hafa eignast nýja hug-
sjón, með aðstoð blaða- og
menntamanna sinna. Það ætl-
ar að gera splunkunýtt
„átak”, sem er hvorki meira
né minna en það að taka þátt í
því að jarðsyngja kommún-
ismann.
Dag eftir dag er hægt að
lesa í Reykjavíkurblöðunum,
að stjórnmálamenn „fyrir
austan tjald”, og fyrrverandi
eigendur og atvinnurekendur
kommúnismans, séu að ganga
frá stefnu hans dauðri. Að því
er virðist standa þeir í mold-
inni upp fyrir haus, við að rota
sum lík fortíðarinnar svo ræki-
lega, að þau gangi aldrei aft-
ur, eða vekja önnur til lífs.
Það er eins og þeir geri sér
ekki Ijósa grein fyrir, að þegar
andinn er genginn út úr munn-
inum er líkaminn honum
einskis virði. Og andskotinn
má vita hverju andinn kann að
áorka eftir það. Þess vegna
gildir einu hvernig hamast er á
líkum, ef hugsun þeirra er
komin í eyra annarra eða á
bók hérna megin grafar, verð-
ur hún ekki aftur tekin. Af
þeim sökum er tilgangslaust
að ganga í skrokk á líkum.
Nema menn vilji gera sig hlá-
lega hjá „minnisgæddum ver-
um”. Annars er umburðar-
lyndi gleymskunnar orðið því-
líkt hjá þessari þjóð, að þeim
sem héldu áður uppi kotalofi
um kommúnisma og Stalín,
en beina nú bareflum sínum
úr blaðri gegn hvorutveggja,
líðst slíkt án ömunar og háðs.
Þeir njóta sömu miskunnar og
venjulegir fávitar eða þroska-
heftir: aðgát skal höfð í nær-
veru flautaþyrla og bjána.
Ég held að engum nema
kjánum og vindhönum detti í
hug að hægt sé að kveða niður
kommúnismann, sem er orð-
inn svo samgróinn menningu
heimsins, að hann verður ekki
skilinn frá henni. Enginn veit
lengur hvar hann hefst og hvar
hann endar.
Því gæti farið nú eins og oft-
ar í sögu mannkynsins, að þótt
hrópað sé „Lengi lifi
kommúnisminn dauður!”
verði hann skollinn yfir heim-
inn, í efldri mynd, áður en
sameinuðum fagnaðarlátum
falskra talsmanna og fjand-
manna við jarðarför hans hef-
ur linnt. Menntuðu glóparnir
munu þá ekki vita, enn einu
sinni, hvaðan veðrið stendur á
þá. En þeir átta sig brátt og
hugsa:
Hvernig get ég hagnast á
nýrri hugmyndastöðu?
Höll sumarlandsins
Leikfélag Reykjavíkur sýnir
í Borgarleikhúsi:
HÖLL SUMARLANDSINS
eftir Halldór Laxness
Leikgerð: Kjartan Ragnarsson
Leikstjóri: Stefán Baldursson
Leikmynd: Steinþór Sigurðsson
Lýsing: Lárus Björnsson
Búningar: Cuðrún Sigríður
Haraldsdóttir
Sönglög: Jón Ásgeirsson
Tónlist og tónlistarstjórn:
Jóhann G. Jóhannsson
Sýningin á Höll sumarlandsins
hefst í myrkri: Þórunn á Kömb-
um fer höndum yfir Ólaf Kárason
Ljósvíking, sveitarlim og
aumingja, og hann læknast af
öllum meinum.
Samstundis sækja að honum
illar vættir heldur hann: gamall
maður lemur hann með stafpriki,
nakinn vanviti æpir að honum,
uppúr gólfinu sprettur krypp-
lingur, um allt leikur reykur. Það
birtir, sýnirnar sem voru að
hverfa og gömul kona vill fá ung-
linginn til að leggjast en hann vill
á ról, ferð hans er rétt hafin, út í
ljósið, bjartan daginn.
Hann stendur undir berum
himni og þá hefst næsti áfangi,
nýr heimur opnast honum: svið-
insvík, Eignin. Og í nær þrjár
stundir fylgjum við Ólafi og
amstri hans þar til höll hans er
brunnin, ljóðin týnd, stúlkan
hans horfin og yfirvaldið orðið
honum andsnúið.
Leikur og saga
Það er ekki nema von að Kjart-
an Ragnarsson kæmist fljótt að
þeirri niðurstöðu að fyrsta og
önnur bók Heimsljóss væri efni-
viður í tvær gerólíkar sýningar.
Hann hefur fylgt þeirri uppgötv-
un eftir með tveim ólíkum leikri-
tum, trúr tilgangi og tækni skáld-
sins, en þó ágætlega uppáfynd-
ingasamur í aðlögun þeirra að
leiksviðinu. Höll sumarlandsins
er áleitinn leikskáldskapur á svið-
inu, mörg smá brot sem raðast
saman í heila mynd rétt eins og
sagan er við lestur.
Sýning og svið
Sýning Stefáns Baldurssonar
sem frumsýnd var almenningi
fyrir rúmri viku rís hægt, hún er
lifandi en hana skortir samfellda
spennu, rétt eins og höfundurinn,
leikstjórinn, hafi ætlað áhorfend-
um að taka heim Ólafs inn í
skömmtum, eins og hann gerir
reyndar sjálfur. En það er saga,
sýning fyrir hugskoti lesandans
þar sem andartakið getur numið
staðar, það má lesa það aftur eða
þjóta fram eftir sögunni með
þeim örskotshraða sem læsum
manni er fær þegar skáldið kann
sitt verk.
Gakktu hægt
Það er líka margt sem glepur
leikstjóra í nýju leikhúsi. Margt
sem verður að skoða vandlega.
Til dæmis leikmyndin. Steinþór
Sigurðsson hlítir hugmyndum og
samráðum leikstjóra síns þegar
hann skapar leiknum umhverfi:
autt rými, híbýli gefin til kynna
með hlut fyrir heild, helst þannig
að þau verði eins manns burður.
Stærri stykki látin síga niður á
rám eða keyrð inn: dráttarvél
með vagni, sícutur á strandferða-
skipi. Baksviðið er notað spar-
lega, hringsviðið mikið, sviðs-
brúnin talsvert og hornin framan
við turnana, rétt eins og í gamla
Iðnó. Skiptingar verða að vera
hraðar, látlausar, sviðin eru mörg
og breytast í sífellu. Þau kalla á
mikla hreyfingu leikaranna og
eru sundurgerðarleg. Leikmynd-
in verður fyrir bragðið ósamstæð
og heldur ekki utan um leikinn.
Þetta er veikleiki á sýningunni en
skaðar hana ekki.
Hér er samt í hnotskurn sá
vandi sem menn verða að glíma
við í stórum epískum sýningum af
þessari stærð og velji sér menn
þennan stfl - hluta fyrir heild:
Skáp fyrir eldhús, þrjátíu steina
fyrir grjótnám, orgel og stóla
fyrir stofu, þá má umstangið ekki
bera sýningu ofurliði, snúningur
á hringsviði tefja atburðarás,
skapa hlaup úr einum enda í ann-
an. Því svo mjög sem leikstjóri
þráir rýmið, dýpt, breidd - pláss,
þá eykst vandi hans við hvert fet í
flatarmáli. Og ef á skortir hugsýn
til að fylla rýmið og nýta það fra-
mgangi leikefnisins til góða,
snjallar einfaldar lausnir sem eru
hagkvæmar við sviðsetninguna
þá fara menn að einblína á fiff
sem eru út í hött, sjónhverfingar,
sem eru blekkjandi: dráttarvél og
PÁLL BALDVIN
BALDVINSSON
vagn með matborði, kristal og
krásum, konu, karli og krökkum,
eða skipsskut með einum farþega
og líkkistu undir bein.
Hálf sagan sögð
Ekki má samt skilja orð mín
svo að sýningin fari forgörðum
vegna leikmyndar Steinþórs,
leiklausnir og niðurskipan á svið-
ið séu óhæfar fyrir þær sakir. Ég
endurtek: sýningin bíður ekki
skaða af. Hér er safnað saman
prýðisgóðum leikflokki sem er
Isamstilltur vel. Sýningin er nota-
leg, þýð og klár í persónusköpun.
í stöku tilfelium ýkt um of en þá
hafa aðstandendur sér til réttlæt-
ingar texta skáldsins sjálfs. Hug-
um að frammistöðu nokkurra úr
þessum stóra hópi.
Þór Tulinius er skáldið unga,
þungamiðja sögunnar sem allt
snýst um. Örgeðja, einfaldur,
saklaus opinn hugur sem væntir
skjóls í veröldinni. Þór hefur allt
til að bera sem þetta erfiða hlut-
verk útheimtir. Hann er skynug-
ur á tilfinningu, deilir við-
brögðum sínum af viti, á erfitt
með að gefa sig geðshræringu á
vald en er innilegur í fögnuði sín-
um, sannur í sorg sinni. Hann
uppfyllir nú þær vonir sem við
hann voru bundnar og uppsker
það lof sem hann á skilið fyrir
frábæran leik.
Ólafur og Vegmey eru þær
tvær persónur í verkinu sem eru
óspilltar í náttúru sinni og glata
báðar sakleysinu. Edda Heiðrún
kann að virðast auðsær kostur í
hlutverk Vegmeyjar, hispurs-
laus, hláturmild og hress. Leik-
stjórn á Eddu fer úr böndum,
hláturinn verður trekktur, eðlis-
læg kátína hennar breytist í gassa-
gang. Edda er farin að venja sig á
sviðsstíl sem sæmir henni ekki,
ofleik og grófa drætti. Hún er
flink leikkona en verður að gæta
þess að vera „sotto“, ekki
„buffo“, allrasíst í hlutverki sem
þessu umkringd af hlutverkum
sem eru stílfærð meira og minna í
upprunalegri gerð og hljóta að
leita í það far í holdgervingu
sviðsins. Leikurum í sýningunni
tekst þó undravel að sveigja hjá
því: Þorsteinn Gunnarsson held-
ur ljómandi vel um Pétur þrí-
hross, Sigrún Edda keyrir á tveim
hjólum í hlutverki Þórunnar og
kemst aldrei almennilega á jörð-
ina en hún hefur kraft sem fáum
er gefinn þótt leikstjóri hefði
mátt tempra leik hennar betur.
Pétur Einarsson og Theódór Jú-
líusson léku hlutverk sín af mikilli
prýði. Eldri leikarar í flokknum
voru í daufara lagi.
Víst gætir þess í nokkrum mæli
í sýningunni að leikhópurinn er
að stilla krafta sína í þessu rými.
Raddbeiting er með ágætum en
geislun sinni hafa þau ekki öll
fundið stillingu á. Guðrún Ás-
mundsdóttir leikur ögn of dau-
flega miðað við staðsetningu aft-
arlega og utarlega, Kristján Fra-
nklín skortir nærveru í persónu-
sköpun sína.
Þá er sagan öll
Sýningin er þannig ágæt, en
ekki sú sigurstund sem margir
áttu von á. Enda til mikils mælst.
Ný verkfæri, erfitt verkefni, nýtt
svið. Ekki þótti mér sýningin of
löng, en bráðir áhorfendur kunna
að finna henni það til foráttu.
Gamansemi hennar er geðþekk
þótt ýkt sé á köflum og dragi þá úr
því dulmagni sem textinn býr
yfir. Innileiki sögunnar er bund-
inn leik Þórs pg skilar sér vel um
þann miðil. Ádeila sögunnar er
enn hvik og kátleg. Á frumsýn-
ingu sátu arfar Péturs þríhross á
fimmta hverjum stól, nýkomnir í
hóp frumsýningargesta og klöpp-
uðu kátir. Kominn í leikhús, kalli
minn. Déskoti gott hjá honum
Dabba okkar. Og þegar sýning-
unni var lokið og heimamir sem
höfðu mæst vom sundur var
komin hríð og vetur.
22 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 3. nóvember 1989