Þjóðviljinn - 15.06.1990, Blaðsíða 9

„Þjóðin þarfað gera upp við sig hvort halda eigi áfram að rokka
með gengið í takt við afkomu í sjávarútvegi, og gera þannig útflutn-
ings- og samkeppnisatvinnuvegunum erfitt fyrir, eða hvort taka eigi
kúfinn afarðinum með veiðigjaldi afeinhverju tagi," segir dr.
Snjólfur Ólafsson meðal annars í þessari grein.
Grein þessi er byggð á erindi sem ég
flutti á aðalfundi Birtingar 5. maí sl. Til-
gangurinn með henni er að gefa heildar-
mynd af þeim atriðum sem skipta hvað
mestu máli við áframhaldandi mótun fisk-
veiðistefnunnar. Meðal annars kem ég inn
á byggðasjónarmið og hin sterku áhrif
sjávarútvegs á efnahagslíf þjóðarinnar.
Markmiðin með stjóm fiskveiða em
mörg og margflókin. Ég ætla hér að ræða
þrjú markmið, sem flestir munu vera sam-
mála um að séu meðal þeirra mikilvæg-
ustu, en það em hagkvæmni, réttlæti og
það að sveiflur í sjávarútvegi hafi ekki
slæm áhrif á aðra atvinnuvegi.
Hagkvæmnis-
sjónarmið
Það er Ijóst að fiskiskipaflotinn er allt
of stór og því gæti nýting tækja og mann-
afla verið mun betri en nú er. Flestir munu
vera sammála um að flotinn ætti að minnka
um a.m.k. 20%. Hið sama má reyndar
til að afhenda einstökum skipum kvóta á
niðursettu verði. Með þessu verður kerfið
ekki eins heilsteypt og ella og mun það án
alls efa tefja og takmarka hagræðingu í
sjávarútvegi. Hve mikil og slæm áhrifin
verða er mest undir sjávarútvegsráðherra
hvers tíma komið. I ræðum Halldórs As-
grímssonar hefúr hann gert landslýð ljóst
að hann vill áð áhrifin verði sem minnst.
Til að ná hagræðingarmarkmiðinu er nauð-
synlegt að undantekningar og sérreglur séu
sem fæstar, helst engar.
Réttlætissjónarmið
Hér eru tvö höfúðatriði, annars vegar er
það spumingin um hvað átt sé við með því
að þjóðin eigi fiskimiðin og hins vegar í
hvaða mæli byggðir eigi rétt á afla.
Lögin kveða skýrt á um að þjóðin eigi
fiskimiðin. Kvótalögin gætu þó óbeint leitt
til þess að útgerðarmenn eignuðust kvót-
ann. Ég er þó sannfærður um að þjóðin
mun á einhvem hátt halda áfram að taka
stærsta hluta arðsins af útgerðinni eins og
skráningarstaðurinn minnstu máli, en til-
lögur Alþýðubandalagsins snúast einmitt
um skráningarstaðinn.
Tillögur Kvennalistans eru birtar sem
„heilsteypt lagafrumvarp” en í raun eru
þær frekar „heilsteypt viljayfirlýsing” því
flestum gmndvallarspumingum um kvóta-
kerfið er þar ósvarað. Ég sé ekki ástæðu til
að ræða hér um einhveijar af þeim fjöl-
mörgu útfærslum á tillögum þeirra sem til
greina koma.
Hvemig á þá að taka tillit til byggða-
mála við mótun flskveiðistefnunnar?
Ég tel að það eigi að gerast á þann hátt
að hugsanlegur styrkur til byggðarlaga sem
em háð fiskveiðum meira en önnur byggð-
arlög, eigi eingöngu að renna þangað sem
fjármagn eða almennar framkvæmdir (svo
sem samgöngubætur), en alls ekki með þvi
að stjómvöld færi til kvóta eða skip. Það er
oft eins og stjómvöld geri sér ekki grein
fyrir því að þegar einni byggð er gefinn
kvóti þá er verið að taka hann frá öðmm
byggðum!
ar á siðustu áratugum. í öðm lagi er sá
skattur sem lagður er á sjávarútveginn með
háu raungengi samtimis lagður á aðra út-
flutningsatvinnuvegi og samkeppnisiðnað.
Þannig rýrir hún starfsskilyrði annarra fyr-
irtækja í landinu, dregur úr hagvexti og ýtir
undir einhæfni i útflutningi.
Nú er til önnur leið til að taka arðinn úr
sjávarútvegi, en hún er sú að nota kvóta-
gjald í einhverju formi. Það skiptir ekki
höfuðmáli í hvaða formi þetta gjald er, oft-
ast er talað um leigugjald, t.d. í tillögum
Verkamannasambandsins, eða um uppboð
á einhveijum hluta kvótans. Kvótagjaldið
er þannig hagstjórnartæki. Kvótagjaldið
á þá að vera hátt þegar vel árar hjá útgerð-
inni en lægra á öðmm tímum. Einnig tel ég
nauðsynlegt að fyrirtæki jafni sjálf sveiflur
með eigin verðjöfnunarsjóði. Þeim er auð-
veldað það með lögunum sem síðasta þing
samþykkti um Verðjöfnunarsjóð.
Með Hagræðingarsjóðnum er kominn
vísir að kvótagjaldi, en þar sem margt er
óljóst í sambandi við viðkomandi ákvæði
Meginatriöi
varöandi
stjóm
fískveiöa
segja um fiskvinnsluna, en hún er ekki til
umfjöllunar hér.
Undanfarin ár hefur verið stefnt að
minnkun flotans, en hann hefur samt sem
áður stækkað og stækkað. Astæður flota-
stækkunarinnar em í gmndvallaratriðum
tvær:
□ Fyrri ástæðan er að ný skip, sem em
viðbót við flotann en ekki endumýjun, hafa
fengið leyfi til fiskveiða. Dregið hefur úr
þessu síðustu árin og í nýja frumvarpinu er
nær alveg tekið fyrir þennan möguleika.
□ Seinni ástæðan er að með því að vera
á sóknarmarki eitt eða fleiri ár hefúr verið
mögulegt að stækka kvóta skips. Þetta hef-
ur verið hvati til að auka veiðigetu skipa
annað hvort með því að breyta þeim eða
með því að kaupa öflugra skip en það sem
úrelt er á móti. Þessi orsök flotastækkunar
hverfúr við það að sóknarmarkið er nú fellt
niður. Ovissa um framtíðina getur haft
svipuð áhrif; útgerðarmenn gætu talið það
vera sterkan leik að eiga öflugt skip þegar
fiskveiðistjómuninni verður breytt næst.
Af framansögðu er ljóst að ólíklegt er
að flotinn muni stækka áfram á næstu
ámm, en óbreytt stærð hans getur ekki
talist viðunandi árangur. Nú er almennur
vilji fyrir því að minnka flotann og gera
rekstur hans þannig hagkvæmari. Flestir
þeirra sem hafa skoðað þessi mál em sam-
mála um að til að svo megi verða þurfi
kvótakerfíð að vera þannig úr garði gert að
kvótar séu framseljanlegir og, orðað á
minn hátt, að kerfið sé varanlegt og heil-
steypt. Skipum mun ekki fækka að ráði
nema unnt sé að færa kvóta á milli skipa. I
nýju lögunum er framsal nokkuð frjálst og
gefur það ástæðu til að ætla að flotinn muni
minnka og afkoman batna umtalsvert.
Flestar hugmyndir um byggðakvóta fela í
sér takmarkanir á framsalsrétti og hindra
þannig samdrátt flotans og aukna hag-
kvæmni. Nýju lögin um svokallaðan Hag-
ræðingarsjóð sjávarútvegsins, sem taka á
við af Ureldingarsjóði fiskiskipa, fela í sér
tverjpt, I fýrsta lagi er um uppboð á kvót-
um að ræða, þótt í litlum mæli sé. Um það
er ekkerl ncma gott að segja. I öðru lagi
. fela reglumar í sér að stjómvöld (Hagræð-
ingarsjóðurinn og sveitarstjómir) hafa vald
verið hefur, ef ekki eftir nýjum leiðum, þá
á hinn hefðbundna hátt með því að hækka
gengið. Það gæti því komið sér illa fyrir
einstaka útgerðarmenn ef þeir teldu sig
vera að eignast kvótann og arðinn sem hon-
um mun fylgja. Þær endurbætur sem gerð-
ar vom á lögunum á síðustu dögum þings-
ins ættu að koma í veg fyrir þennan mis-
skilning, en þá var þessari málsgrein bætt
inn í fyrstu grein þeirra: „Uthlutun veiði-
heimilda samkvæmt lögum þessum mynd-
ar ekki eignarrétt eða óaíiturkallanlegt for-
ræði einstakra aðila yfir veiðiheimildum.”
Síðara atriðið er spumingin um
byggðasjónarmið og tel ég það vera erfið-
asta hnútinn að leysa í tengslum við stjóm
fiskveiða. Deilt er um það hvort kvótakerf-
ið eigi að taka tillit til byggðastefnunnar,
eða réttara sagt, hvort í mótun fiskveiði-
stefnunnar felist mótun eins af þáttum
byggðastefnunnar.
I þessu sambandi vil ég leggja áherslu á
að ekki hefur verið mörkuð nein byggða-
stefna sem hægt er að miða við. Ég tel að
næsta þing ætti að gera mótun heilsteyptrar
byggðastefnu að stórmáli, og ef vel væri
staðið að því verki held ég að niðurstaðan
yrði m.a. sú að ekki ætti að klúðra fisk-
veiðistefnunni með tilraunum til að bjarga
einstökum byggðarlögum með tilfærslu
kvóta.
Ég hef skoðað mjög vandleg fram
komnar hugmyndir um byggðakvóta, fyrst
og fremst tillögur Alþýðubandalagsins og
Kvennalistans, og í stuttu máli kemur í ljós
að þær standast engan veginn gagnrýna
skoðun.
Lítum fyrst á tillögur Alþýðubanda-
lagsins. Þær snúast um hvað verði um
kvótann þegar skip er selt úr sveitarfélagi.
Þá eiga 2/3 hlutar kvótans að verða eftir í
sveitarfélaginu. En það skiptir í reynd nán-
ast engu máli hvort skip er selt úr sveitarfé-
lagi eða ekki. Það sem skiptir máli er hvar
aflanum er landað og hvert tekjur útgerðar
og sjómannanna fara, bæði sá hluti sem fer
í skatta og sá hluti sem fer í annað. Skip
tengist byggðum á þrjá vegu, þ.e.a.s. hvar
það er skráð, hvaðan það er gert út og hvar
það landar afla sínum. Það er algengt að
þessir staðir séu ekki þeir sömu, og skiptir
Ég stend einnig fast á þeirri skoðun að
byggða- og atvinnuþróun sé nauðsynleg og
æskileg. Byggð hefúr verið að þróast í
landinu og mun halda áfram að þróast. Það
væru því alvarleg mistök að reyna að festa
núverandi byggðamynstur um of í sessi.
Ég vil einnig benda á það að skip hafa
alltaf gengið kaupum og sölum og kvóta-
kerfið sem slíkt hefúr ekki valdið því að
byggðir misstu afla.
Annað atriði sem hefur oft verið nefnt í
sambandi við réttlætissjónarmið er réttur
sjómanna til hárra launa og að allir sjó-
menn standi jafnt að vígi. Það ætti að vera
ljóst að einhverjar breytingar á kjarasamn-
ingum sjómanna þurfa að eiga sér stað, og
þessar breytingar hafa verið að eiga sér
stað, en það á alls ekki að fóma hag-
kvæmni kvótakerfisins í tilraun til að jafna
kjör sjómanna með því. Við skulum einnig
hafa það í huga að þegar flotinn minnkar þá
mun sjómönnum einnig fækka, að vísu
sennilega ekki jafn mikið og flotinn mun
minnka. Tekjur þeirra munu aukast veru-
lega og ef til vill of mikið til að almenning-
ur geti sætt sig við það.
Sveiflur í sjávar-
útvegi hafi ekki
slæm áhrif á aðra
atvinnuvegi
Nýlega kom út rit Sjávarútvegsstofn-
unar Háskólans og Háskólaútgáfunnar,
Hagsæld í húfi, sem er safn greina háskóla-
manna um stjóm fiskveiða. Þar er að finna
rökstuðning og nánari útskýringar á ýmsu
sem sagt er í þessari grein. I ritinu sýnir
Friðrik Már Baldursson hjá Þjóðhagsstofn-
un vel hvemig genginu hefur verið stýrt á
undanfomum áratugum þannig að afkoma í
sjávarútvegi sé nálægt núlli. Gengisbreyt-
ingar hafa verið notaðar sem tæki til að
færa kúfinn af arðinum í sjávarútvegi til
þjóðarinnar. Á þessari leið em ýmsir
gallar. í fyrsta lagi verður þetta tii þess að
þeim sveiflum sem óhjákvæmilega hljóta
að verða í sjávarútvegi er veitt beint út í
verðlagið. Þetta er höfúðorsök þess að
sveifiur i lífskjörum hafa verið mjög mikl-
laganna og áhrif þeirra, er erfitt að sjá fyr-
ir að hve miklu leyti hann muni virka sem
hagstjómartæki í þessum skilningi.
Lokaorð
Hvemig og hvenær ætti endurskoðun
fiskveiðistefnunnar að fara fram ?
Lögin byggja á aflakvótum sem em
framseljanlegir og er það góð niðurstaða
sem flestir em sáttir við.
Umdeilt er hvort útgerðin eigi að
greiða fyrir afnot af auðlindinni með
kvótagjaldi eða veiðigjaldi af einhveiju
tagi. Þjóðin þarf að gera upp við sig hvort
halda eigi áffarn að rokka með gengið í takt
við afkomu í sjávarútvegi, og gera þannig
útflutnings- og samkeppnisatvinnuvegun-
um erfitt fyrir, eða hvort taka eigi kúfinn af
arðinum með veiðigjaldi af einhveiju tagi.
í augnablikinu er sjávarútvegurinn ekki í
stakk búinn til að greiða umtalsvert veiði-
gjald, en það ástand mun sennilega og von-
andi breytast nokkuð hratt á næstu misser-
um. Því er brýnt að halda áfram að ræða
um veiðigjald á næstu mánuðum. Ég skora
því á þá sem telja sig málið varða að gera
upp við sig hvort þeir vilji áffamhaldandi
gengissveiflur eða veiðigjald. Nú, eftil vill
þekkja þeir einhvem þriðja valkost.
Hitt meginviðfangsefnið er mótun
byggðastefnunnar. Er ekki tímabært að
þjóðin reyni að sættast á byggðastefnu,
sem bæði er skýr og almennt viðurkennd?
Eg skora á alþingismenn að gera mótun
byggðastefnunnar að stórmáli á næsta
löggjsifarþingi. Þeir sem telja sér málið
skylt ættu einnig að hefjast strax handa um
að leggja drög að sinni byggðastefnu. Þeg-
ar byggðastefnan hefúr verið mótuð ætti að
fara fram umræða um hvort byggðakvótar
séu æskilegir, og þá í hvaða formi. Einnig
væri þá ástæða til að ræða landbúnaðar-
málin og önnur mál með hliðsjón af skýrri
byggðastefnu.
Dr. Snjólfur Ólafsson er
sérfræðingur í aðgerða-
rannsóknum og vinnur
við þær hjá Raunvís-
indastofnun Háskóians
Föstudagur 15. júní 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 9