Þjóðviljinn - 15.06.1990, Blaðsíða 21

Margar eru
syndir
sjónvarpsins
Mönnum ber náttúrlega ekki
saman um það hvaða áhrif sjón-
varpið hefur á okkur eða þá böm
okkar.
Margir eru til dæmis sann-
færðir um að böm læri ofbeldi af
sjónvarpi: þar sé svo mikið um
barsmíðar, skyttirí og slagsmál að
ekki fari hjá því að niður brotni
vamir ómótaðra einstaklinga
gegn ofbeldisfreistingum.
Aðrir segja það af og frá að
hægt sé að sanna með ótvíræðum
hætti slík áhrif og reyna að sýna
fram á það jafnvel, að ofbeldi í
sjónvarpi geti verið eins konar ör-
yggisventill sem hleypi út inni
byrgðri árásargimi: með öðmm
orðum - að böm láti sér nægja að
horfa á barsmíðar og djöfulgang
og nenni þeim mun síður að
standa í slíku sjálf.
Gott efni
Margir gera sig umburðar-
lynda í framan þegar talið berst að
sjónvarpi og segja sem svo: Sjón-
varp er hvorki gott né illt í sjálfú
sér. Það er hægt að nota með ýms-
um hætti. Til dæmis getur það
miðlað giska miklum fróðleik til
þeirra sem annars lesa fátt.
Og svo sannarlega em til
prýðilegir sjónvarpsþættir. Til að
mynda kanadíski flokkurinn um
lýðræðið, sem nú er verið að
sýna. Hann er bæði fræðandi og
ögrandi í þeim skilningi, að þar er
ekki barasta farið með ómerkileg-
ar klifanir um að lýðræði sé gott
og einræði vont heldur bmgðið
upp spumingum sem fara fram
hjá flestum.
Það er líka gott og um margt
vel heppnað framtak hjá sjón-
varpinu íslenska að gera þáttaröð-
ina um hemámsárin á íslandi.
En vel á minnst: í DV var ein-
hver fjölmiðlarýnir að kvarta yfir
því, að sagnfræðingum væri
hleypt í þessa þætti með útskýr-
ingar sínar og fannst honum þeir
leiðinlegir.
eða riQa upp það sem maður áður
vissi. Af bók.
Og hitt efast heldur enginn
um, að sjónvarp getur gegnt ágæt-
lega því hlutverki að stytta mönn-
um stundir, einkum ef svo á
stendur að þeir hafa ekki annað
betra við tímann að gjöra.
Magnið skiptir
mestu
Enn er sá skóli til í sjónvarps-
fræðum sem segir, að áhrif sjón-
varps fari sáralítið eftir því hvort
boðið er upp á vandað efni eða lé-
legt. Það sem skipti höfuðmáli sé
blátt áfram magnið: hve lengi
hver og einn venur sig á að sitja
fyrir framan sjónvarp. Og þeir
ir að ólæsum íjölgi stöðugt i
Bandaríkjunum (Spiegel var með
svipaðar upplýsingar um daginn).
En ólæs er sá maður samkvæmt
skilgreiningu hans, sem getur
ekki lesið það sem stendur á með-
alaglasi. Þar við bætast þeir ólæsu
sem geta ekkert lesið umfram
skilaboð á borð við þau sem eru á
lyfjaglösum.
Mikið sjónvarpsgláp, segir
Postman, brýtur kerfisbundið nið-
ur sjálfan hæfileikann til að lesa,
og um leið hæfileikann til að
hugsa rökvíst og óhlutbundið. Til
að skilja og ná tökum á flóknu
samhengi hlutanna. Sömu leið fer
hæfileiki fólks til að ná yfir höfuð
tökum á langvinnum hugsana-
ferli.
Hvað verður um
fróðleikinn?
Kvörtunin er óþörf og
heimskuleg - en hún minnir á
annað það sem margir benda á:
kannski er sjónvarp ekki jafn vel
fallið til að fræða og menn héldu.
Eg segi fyrir sjálfan mig: fátt
finnst mér skemmtilegra í sjón-
varpi en myndaflokkar af því tagi
sem nú voru nefndir. En ef maður
nú heldur áfram og spyr sjálfan
sig að því, hvemig það væri að
koma að einhverju efni (lýðræði,
heimsstyrjöldin) FYRST í sjón-
varpi, án þess að hafa lesið áður
margskonar efni um sömu hlut-
ina. Eg er ekki frá því að svarið
yrði heldur neikvætt. Eg tel lík-
legt að fróðleikurinn sem góðir
þættir geyma glutrist fljótt niður á
hlaupum skynfæranna á milli tal-
aðs orðs og svíhvikulla mynda.
Þótt myndir og talað orð geti vel
gert sitt til þess að festa í minni
sömu hafa miklar áhyggjur af
þeim kynslóðum sem alast upp
við mjög mikla sjónvarpsneyslu
frá blautu bamsbeini. Þeir telja að
þetta mikla gláp hafi mjög af-
drifaríkar afleiðingar fyrir hæfi-
leika bama til að einbeita sér og
til að lesa texta sem reynir eitt-
hvað meira á hugann en einföld-
ustu skilaboð.
Einn þekktasti sjónvarpsfræð-
ingur af þessum skóla er Neil
Postman, sem er vel þekktur fyrir
bók sína um „Banvæna skemmt-
un”, sem svo mætti þýða. Hann
segir fullum fetum að sjónvarpið
skapi ólæsi.
Sjónvarp skapar
ólæsi
Postman var nýlega á fyrir-
lestraferðalagi í Danmörku og
ræddi um efnið „böm og sjón-
v a r p ”
Vegna þess að sjónvarpið er í
sjálfu sér ekki rökvís miðill, en er
tætingslegur, sem krefst tilfinn-
ingaviðbragða og hvetur hvorki
né gefur svigrúm fyrir umhugsun
og íhugun.
Afbrot mörg
og stór
Postman gefur engin grið með
sína grimmu kenningu. Hann
byrjar á að færa líkur að því að
sjónvarp eyðileggi hæfileikann til
að lesa og heldur áfram og leitar í
sjónvarpi að veigamikilli ástæðu
fyrir sjálfsmorðum og eiturlyfja-
neyslu unglinga. Unglingar hafa
lakari tök á tungumálinu en áður,
þeir eiga erfiðara með að mæta á-
lagi og setja hlutina í rétt sam-
hengi. Auglýsingafarganið í sjón-
varpinu freistar fólks til að trúa á
skjótar og auðveldar lausnir, að
öll mál megi leysa með tiltölulega
auðveldum hætti og að ráðið til
lausnar sé eitthvert tiltekið efni
eða tæknibrella einhver.
_ Þegar allt kemur
Arni til alls, segir Post-
_ man, er auglýsingin
Bergmann skopstæiing á því
Neil Postman: Sjónvarpið brýtur niður hæfileikana til að lesa og til að sjá hlut-
ina I samhengi.
hvað það þýðir að lifa.
Eins og við munum er enginn
skortur á mönnum sem dásama
sjónvarpið íyrir það gífurlega
upplýsingastreymi sem um það
fer. Neil Postman er einn þeirra
sem lætur sér fátt um slíkt fmnast.
Sjónvarpið þýðir einnig að upp-
lýsingastreymið vex í þeim mæli
að við ráðum alls ekki við það,
vitum ekkert hvað við eigum að
gera við öll þau ósköp. Niðurstað-
an er kæruleysi um allt og alla,
vanmáttarkennd og dáðleysi and-
spænis umheiminum - mann-
eskjan er ekki upptekin af öðru en
sjálfri sér, einangrun hennar vex
ef nokkuð er.
Er Satan fundinn?
Nú er því ekki að leyna, að
eftir því sem maður les lengur um
Postman og bækur hans og kíkir í
viðtöl við hann, þeim mun meir
langar mann til að spyija sjálfan
sig, hvort allur sá málflutningur
beri ekki merki um að hreinlífis-
maður hafi fundið sinn Stóra Sat-
an, sem hleypir upp suðu á synda-
potti heimsins. Ovininn mikla til
að skella á allri skuld — m.ö.o.
Sjónvarpið, sem er þá einskonar
holdtekning þægindafíknar og
bráðlætis og hugsunarleysis.
Postman gerir sér að vísu sjálfúr
grein fyrir einmitt þessum háska.
Hann segist vita að sjónvarpið sé
aðeins partur af útskýringunni á
þeim fyrirbærum sem honum
stendur stuggur af. Það sé tindur-
inn á þeirri tæknibyltingu sem
breytir svo mörgu til góðs og ills.
Hann hafi hinsvegar lent í þeim
vítahring, að fólk vilji ekki tala
við hann um annað en sjónvarp
og aftur sjónvarp - það sé hans
fag. Sjálfur gæti hann alveg eins
beint umræðunni í þann farveg,
að upplausn trúarlegrar afstöðu til
tilverunnar sé einhver afdrifarík-
asta staðreynd tímans. Hann á þá
við það, að trúarbrögðin hafi áður
fyrr gefið fólki skýringu á til-
gangi lífsins, og sú skýring hafi
komið í veg fyrir að líf þess leyst-
ist upp í menningarleysi og
stefnuleysi.
Tvískipting römm
En hvort sem Postman vill
ætla sjónvarpi stærri eða smærri
sneið af vondri köku: hann telur,
eins og svo margir aðrir reyndar,
að við eigum von á menningar-
legri stéttaskiptingu í áður ó-
þekktum mæli. Annars vegar fara
þeir sem eru ólæsir eða svo gott
sem og hafa mjög takmörkuð tök
á tungumálinu og nærast þá mest-
an part á flöktandi myndheimi
sjónvarpsins. Hinsvegar eru þeir
sem eru vel læsir og skrifandi og
geta skilgreint hluti og sett þá í
samhengi - þeir mynda einskonar
úrvalssveit, sem mun taka til sín
mikið vald í stjómmálum og sam-
félaginu yfir höfúð. Og verði slík
þróun heldur betur skaðleg lýð-
ræði: úrvalssveitin muni ráða sín-
um ráðum án þess að aðrir séu
spurðir - og án þess að þeir hafi
forsendur til að átta sig á því hvert
er verið að fara með þá.
Hvað er til ráða?
Þegar maður les sér til um
menningarbölsýni af því tagi sem
Neil Postman fer með, þá er mað-
ur fyrst feginn því að vera laus
við almennt og ódýrt bjartsýnis-
hjal um upplýsingaþjóðfélagið
sem alltaf er að stækka og stækka
og um sjónvarpsrásimar tuttugu
eða fjörtíu, sem áróðursmenn
kynna sem upphaf hins sanna
frelsis í tilvemnni. En svo spyr
maður sjálfan sig: hvað er til
ráða? Þýðir nokkuð að vera að
brýna það fyrir fólki, til dæmis
þeim unglingum sem geta ekki
einu sinni ímyndað sér veröld án
sjónvarps, að aðgát sé best í um-
gengni við þennan miðil? Að
menn ættu að brúka hann í hófi
eins og tóbak eða brennivín? Og
svarið hlýtur að vera neikvætt.
Auðvitað munu menn halda á-
fram að glápa úr sér augun og
gera sjónvarpið að aðalbamfóstru
í fjölskyldunni. Það breytir því
hinsvegar ekki, að hver sá sem
böm upp elur, hann getur haft sín
áhrif á það, hvort það verður
slæmur lesari eða sæmilegur,
hann getur með margvíslegum
ráðum reynt að skera niður hlut
sjónvarps í hvunndagsleikanum.
Um heimili vor þver er víglínan
dregin, gæti skáldið sagt á okkar
dögum....
Föstudagur 15. júní 1990 NYTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 21