Þjóðviljinn - 22.06.1990, Blaðsíða 12

Skoðanakannanir
- fóður fyrir fjölmiðla
Skoðanakannanir flæða yfir almenning og
eru orðnar hluti afdaglegu lífi fólks. Næstum
því í hverri viku birtast niðurstöður skoðana-
kannana, meirihluti landsmanna villþetta eða
hitt, þessi flokkur hefur þetta mikið fylgi og
svo framvegis. Það er ekki laust við, þegar
þetta kannanaflóð dynuryfir, að ýmsarspum-
ingar vakni. Til hvers er verið að kanna skoð-
anir manna? Hvað er verið að kanna? Fyrir
hverja er verið að gera skoðanakannanir?
Hverjir gera þær, og síðast en ekki síst: eru
engar reglur til um framkvæmd eða birtingar
_____skoðanakannana?_
Ekki nærri
allar
niðurstöður
birtar
Dr. Þoriákur Karlsson
lektor ( aðferðafræði
við Háskóla Islands.
Mynd: Kristinn.
Dr. Þorlákur Karlsson er lektor í
aðferðafræði við Háskóla ís-
lands, og hefur lengi unnið við
gerð skoðanakannana og
rannsóknir á þeim. Hann var
fýrst spurður til hvers skoðana-
kannanir væru gerðar.
- Skoðanakannanir eru ein
gerð spumingakannana, en þegar
talað er um skoðanakannanir er
yfirleitt verið að meina stjóm-
málakannanir. Ég held að skoð-
anakannanir séu fyrst og fremst
fyrir fjölmiðla. Þeir geta selt sig
út á þær, því skoðanakannanir
þykja fréttnæmar. I annan stað er
hægt að líta á hlutverk skoðana-
kannana sem forspá, t.d. um úrslit
kosninga. I raun og vem verður
að líta á skoðanakannanir sem spá
um gerðir og vilja fólks. Og í
þriðja lagi eru skoðanakannanir
liður í rannsóknum vísinda-
manna.
- Fyrir sveitarstjórnarkosn-
ingarnar í mai sl. var oft talað um
að skoðanakannanir gœtu haft á-
hrif á afstöðu fólks...
- Já, ég gæti trúað að þær
hefðu einhver áhrif, ekki mjög
mikil, en margvísleg. Ég held að
úrslit kosninga velti ekki á því
hver niðurstaða skoðanakönnunar
er. Það getur gerst að ef úrslit
kosninga virðast vera Ijós sam-
kvæmt skoðanakönnun, þá nenni
þeir sem virðast vera að vinna,
ekki á kjörstað. Eins er með þá
sem líklegt er að tapi, þeir
kannski hugsa að þetta sé vonlaus
barátta og fari ekki heldur á kjör-
stað.
Til er kenning sem segir að
það fólk sem er ekki ákveðið
hvað það ætlar að kjósa, sjái í
skoðanakönnunum hverjir séu
líklegastir til að vinna og fylgi þá
straumnum. Hins vegar er líka til
kenning sem segir að Islendingar
haldi gjarnan með þeim sem séu
að tapa, og kjósi þá hugsanlega í
samræmi við það. Þannig að þetta
virkar mjög líklega hvað á móti
öðm.
Aðrar spumingakannanir em
ýmiskonar markaðs- og neyslu-
kannanir. Þar af er mest af könn-
unum um áhorf og hlustun. Þær
em líka fyrst og fremst fyrir fjöl-
miðlana til að þeir geti sýnt aug-
lýsendum hve mikil útbreiðslan
sé.
Síðan em gerðar kannanir á
annarri hegðun manna heldur en
skoðunum eða neyslu, og þær em
þá gerðar í rannsóknarskyni.
- Mörgum finnst skoðana-
kannanir vera einhvers konar
persónunjósnir og neita að svara
og öðrum finnst kannanir sið-
ferðilega óréttmœtar þvi þeim
sem kaupir skoðanakönnun er í
sjálfsvald sett hvort hann birtir
niðurstöður eða ekki.
- Það er ekki mitt að svara
hvort skoðanakannanir séu sið-
ferðilega réttmætar eða ekki. Það
er hins vegar tiltölulega algengt
að aðeins hluti af niðurstöðum
kannana sé birtur. Það em ekki
nærri því allar niðurstöður birtar
af því sem kannað er. Ég ætti
erfitt með að sjá hver ætti að
skikka menn til að birta allar þær
niðurstöður sem koma úr könnun-
um, á hvaða vettvangi til dæmis
ætti að gera það?
Úrtakið skiptir
miklu máli
- ÞacI hefur mikið verið rœtt
um gerð og framkvæmd skoðana-
kannana og þá gæði þeirra.
Hvernig á að gera góða skoðana-
könnun?
- Að gera góða könnun er
mjög langt og flókið ferli, en það
em nokkur atriði sem skipta
mestu máli. Atriði sem auðvelt er
að hafa í huga og taka tillit til, en
sum þeirra auka kostnað og þess
vegna hliðra menn sér hjá því að
hafa þau með.
1 fyrsta lagi er gerð spuming-
anna. I öðm lagi er að nota réttan
svokallaðan þýðislista til ^gmnd-
vallar á valinu á úrtakinu. I þriðja
lagi er að gæta þess að taka úrtak-
ið með réttum hætti, til dæmis að
nota kerfisbundið tilviljunarúrtak
eða hreint tilviljunarúrtak. Síðan
er það stærð úrtaksins, sem skipt-
ir mjög miklu máli í sambandi við
það hversu miklum mun við bú-
umst við að fá, t.d. milli fylgis
stjómmálaflokka. Oftast er mælt
með að hafa minnst 1000 manna
úrtak, helst á bilinu 1000-2000
manns. Þar skipti ekki máli hvort
þýðið sé 250.000 íslendingar eða
200-300 miljónir Bandaríkja-
manna.
Varðandi gerð spuminganna
skiptir máli hvemig þær em orð-
aðar. Þær eiga að vera stuttar og
einfaldar þannig að það fari ekki á
milli mála um hvað er verið að
spyija. Það er athyglisvert að röð
spuminga getur skipt máli. Það
hafa verið gerðar rannsóknir á því
að það skipti máli ef spurt er um
áhuga fólks á einhverju, til dæmis
stjómmálum, að hafa nokkrar
þekkingarspumingar á undan. Ef
fólk veit kannski ekki mjög mikið
um stjórnmál, þá svarar það að á-
huginn á stjómmálum sé ekki
mjög mikill. Altént ekki eins mik-
ill og ef þekkingarspumingamar
hefðu ekki verið.
Hvað þýðislistann varðar,
skiptir miklu máli hver hann er.
Þeir tveir helstu sem em notaðir,
em annars vegar símanúmera-
skrá, þ.e. skrá yfir símanúmer á
heimilum. Hinsvegar er notuð
þjóðskrá. Það er að vísu dýrara að
nota þjóðskrá, en það er ömgg-
lega betra. Það er tvennt sem geÞ
ur skckkt símanúmeraúrtak. I
fyrsta lagi hafa ekki allir síma. í
öðm lagi hafa þeir einstaklingar
sem búa einir meiri möguleika á
að komast í úrtakið heldur en ein-
staklingar í mannmörgum fjöl-
skyldum.
Brottfall er
vandamál
I sambandi við aðferðir við
úrtöku, benti ég á að mikilvægt er
að nota líkindaúrtök. Mér virðist
það ekki vera galli á þeim könn-
unum sem gerðar em hér á landi,
allavega ekki hjá helstu aðilum
sem gera kannanir. Úrtaksstærðin
er mikilvæg eins og ég hef minnst
á. Ef úrtakið er minna en
1000-1500 manns þá minnka lík-
umar á að niðurstöðumar sem við
fáum séu réttar. Það er samt ekki
betra að hafa úrtakið mjög stórt.
Ef við bætum hundrað manns við
fimmtánhundruð manna úrtak,
bætist nákvæmnin ekki eins mik-
ið og ef við bættum hundrað
manns við fimmhundmð manna
úrtak. Það er algert lágmark að
nota 1000 manna úrtak ef á að
gera könnun af einhveiju viti.
Það er eitt atriði sem ofl er
mikið vandamál í könnunum og
það er svokallað brottfall. Þetta
tengist vandamáli í stjómmála-
könnunum, þ.e. hversú margir em
óákveðnir. Það fæst ekki svar frá
öllum sem talað er við, ýmist af
því að þeir em ekki við, eða þeir
taka eklci afstöðu. Því meira sem
þetta brottfall er, þeim mun
minna mark er takandi á niður-
stöðunum. Sumir hafa þá þumal-
puttareglu að ef brottfall er orðið
meira en 30% sé ekki mikið að
marka niðurstöðuna.
Skoðanakönnun
með 30%
óákveðinna ekki
marktæk
Margir reyna að bæta brott-
fallið, til dæmis DV. Þeir ætla
kannski að tala við 600 manns, en
Tölvunefhd
Leyfum fyrir skoöanakönnunum fjölgar
Tölvunefnd er eftirlitsaðiíi Frá því nefhdin tók til starfa uppfýsmga um fjárhag manna og
með lögum um skráningu og hcfur erindum fjölgað mjög mik- lánstraust þcirra fengu 3 aðilar.
meðferð persónuupplýsinga, og ið. Áríð 1982 afgrciddi nefndin Lcyfí til samtcnginga skráa fengu
það þarf ieyfi frá henni til að 32 erindi, 1983 68 erindi, 1984 11 aðilar. T.d. fékk Slöð 2 leyfi tif
framkvæma kannanir hvers kon- voru 64 erindi afgreidd, 1985 að samkeyra áskrifendaskrá sína
ar. Nefndin hefur starfað frá árinu voru þau 104, 1986 171 erindi, við þjóðskrá til að fínna þau
1982 og það er dómsmálaráð- 1987 voru 518afgreiddog 1988 heimilt sem ekki voru á áskrif-
herra sem skipar hana. voruþau86. endaskránni. Leyfí til vinnslu og
í ársskýrslu tölvunefndar frá Hvað varðar einsfaka mála- gcymslu gagna crlendis fengu 7
1988 kemur fram að flest erindi flokka, voru heilbrigðismál aðilar. Aðgang að þjóðskrá og
sem ncfndin fær inná borð til sín, stærsti flokkurinn, og oftast var flciri skráni til útsendingar dreifi-
voru umsóknir um leyfí til að leitað umsagnar landlæknis, þeg- bréfa, áróðursrita o.þ.h. fengu 10
framkvæma viðhorfskannanir og ar umsagnar um erindi var óskað. aðilar. Aðgang að upplýsingiim
neytenda- og skoðanakannanir. f>að eru margvísleg erindi um skattamálcfni fengu 2 aðilar
Þær umsóknir voru 40 talsins, sem tölvunefnd færtil afgreiðslu. og aðgang að upplýsingum 1 ýms-
sem er 20% aukning frá árinu Á árinu 1988 má nefna að starfs- um opinberum skrám með bein-
1987. ieyfi til söthunar og skráníngar iinutengingu fengu 3 aðilar.
12 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 22. júní 1990