Þjóðviljinn - 22.06.1990, Blaðsíða 14

Frumherjinn
frá Dulúð
Gestur Guðmundsson skrifar um Bob Dylan
Maðurínn sem birtist á sviði
Laugardalshailarínnar
næstkomandi miðvikudag, 27.
júní, skíparstærrí sess í dægur-
lagasögunni en nokkur annar
sem nú er á lífi og sköpunarmátt-
urínn er langtífrá þrotinn. Hann
hefurað vísu veríð mistækursíð-
ustu tvo áratugina og oft verið
talinn útbmnninn, en hvað eftir
annað rekið af sér slyðruoröið og
sent frá sér meistaraverk, og um
þessar mundir á hann eitt sitt
frjóasta skeið. Á þvi leikurþó
enginn vafí aðþað vará sjöunda
áratugnum sem hann skapaði
sérsess sem ein afstærstu
stjömum rokksins, við hlið manna
eins og Elvis Presley og John
Lennons.
Nú hefur fennt i mörg spor frá
þeim umbrotatímum og það
gleymist oft, hversu margháttað
brautryðjendahlutverk Dylans var.
Robert Zimmermann er gyð-
ingur að uppruna og fæddist í
Duluth í Minnesota 24. maí 1941
en ólst upp í Hibbing í sama ríki.
A unglingsárunum hreifst hann af
rokkinu og reyndi sjálfur að stæla
Little Richard í hljómsveit sem
hann stofnaði með nokkrum vin-
um sínum. Árið 1958 fór Elvis
Presley í herinn, Little Richard í
prestaskóla og aðrar óheflaðar
rokkstjömur hurfu annað hvort úr
tölu lifenda eða af vinsældalist-
um, en Dylan tók að venja komu
sína til fæðingarbæjar síns, Dulúð
(Duluth), þar sem þjóðlagatón-
listin hafði haslað sér völl á
nokkrum kaffihúsum. Ári seinna
fór Dylan í listanám til höfuð-
borgarinnar Minneapolis og leit-
aði jafnskjótt uppi kafilhúsin þar
sem bítnikkar og bóhemar þess-
ara ára vöndu komur sínar og
þjóðlagatónlistin réð ríkjum.
Unglingurinn Zimmermann
breytti ekki einungis um stíl,
heldur tók hann að kalla sig Bob
Dylan og sveipa sig dularhjúpi
furðusagna um eigin uppmna.
Hann sagðist vera munaðariaus
og hafa flakkað um Bandaríkin. Á
þessum ferðum hefði hann lært
alþýðutónlistina af svörtum
flökkurum og af sjálfum Woody
Guthrie, sem var goðsagnaper-
sóna í þessum hópum. Hann var
þá hættur flakki sínu og heltekinn
illkynjuðum taugasjúkdómi, en
hvarvetna þar sem þjóðlög vom
spiluð, vom rifjaðar upp sögur af
manninum sem flakkaði um
Bandaríkin á dögum kreppunnar
miklu, bar með sér arf hvítrar og
svartrar alþýðutónlistar og notaði
hann til að semja ádeilusöngva
um misrétti og kúgun í fyrirheitna
landinu.
Stúdentamir í Minneapolis
trúðu því mátulega að gyðinga-
'strákurinn hefði flakkað um land-
ið með svörtum blúsurum og
Woody Guthrie, og hann flutti sig
um set til New York. Þar skipti
sannleiksgildi slíkra sagna
minnstu máli, og fljótlega fékk
Dylan orð á sig fyrir að vera einn
besti sporgöngumaður Woodie
Guthries í hinu vaxandi samfélagi
þjóðlagatónlistar í New York.
Um þessar mundir, 1960, var
þjóðlagatónlistin á nýjan leik að
hefjast til vinsælda, eftir að kaldir
vindir MacCarthytímabilsins
höfðu feykt henni í útlegð vegna
tengsla hennar við kommúnista
og aðra róttæklinga. Pete Seeger
hafði kynnt tónlist Woody Gut-
hrie og hinna nafnlausu frumherja
fyrir háskólaæskunni, og með
kliðmjúkum flutningi Kingstons
Triós á bragnum um útlagann
Tom Dooley komst þjóðlagatón-
listin aftur á vinsældalistana árið
1958. Um sama ieyti höfðu víg-
tennurnar verið dregnar úr rokk-
inu, bíboppdjassinn hafði misst
ferskleika sinn, og þjóðlagatónlist
átti hug og hjörtu þess vaxandi
ijölda ungmenna sem gekk í há-
skóla eða með Iistamannsgrillur.
Andstætt þeirri tónlist sem
Woody Guthrie hafði gert vinsæla
á árunum eftir stríð, var hin nýja
þjóðlagabylgja sykursæt og að
inestu ópólitísk. Menn sungu
bamagælur og sakleysisieg ástar-
ljóð og fiuttu engan harðvítugri
boðskap en frómar óskir um frið.
Hinn harði kjami þjóðlaga-
söngvaranna, sem einkum hafði
aðsetur í New York og safnaði
hinum hreintrúuðu saman á
Newport þjóðlagahátíðimar hvert
ár, hafði varðveitt hina róttæku
arfieifð og dálæti á hrjúfum og
blúskenndum söng. Hreintrúar-
mennimir biðu komu nýs spá-
manns sem myndi gefa þjóðlag-
tónlistinni á nýjan leik þessar eig-
indir, og á milli kaffihúsa New
York borgar gengu margir ungir
og horaðir menn með gítarinn á
öxlinni og reyndu að líkja eftir
Woody Guthrie í hvívetna.
Ramb-ling Jack Elliott var
frægastur þessara sporgöngu-
manna og nánast tvífari Woodys í
söng og háttum. Bob Dylan gerð-
ist lærisveinn hans en nam einnig
frá öðrum. Á undraskömmum
tíma saug Dylan til sín allt það
sem aðrir ungir trúbadúrar höfðu
upp á að bjóða og fór að sýna per-
sónluleg stíleinkcnni. John
Hammond, sem uppgötvað hafði
Bessie Smith og Billie HoIIiday á
millistríðsárunum, heyrði hvislað
um hinn nýja freisara þjóð-
lagatónlistarinnar, fór og heyrði í
honum og bauð honum jafnskjótt
plötusamning hjá Columbia.
Ungur reiöur
maður
Fyrsta plata Dylans, sem hét
einfaldlega Bob Dylan og kom út
1962, olli þó engum straumhvörf-
um, en þegar hann sendi frá sér
The Freewheelin ’ Boh Dylan árið
eftir var þjóðlagasinnum Ijóst að
Woody Guthrie hafði loks eignast
arftaka. Rétt eins og Woody söng
Dylan hrárri og hrjúfri röddu sem
sameinaði áhrif frá hvítri sveita-
tónlist og svörtum blús, og hann
ieyfði sér að hægja og hraða á
tónlistinni til að geta undirstrikað
boðskap textanna. Eftir að þjóð-
lagatónlistin hófst að nýju til vin-
sælda árið 1958 hafði engum tek-
ist að afla slíkum fiutningi al-
mennra vinsælda. Dylan lét sér
ekki nægja að stæla Woody hcld-
ur samdi hann vaxandi hluta laga
sinna sjálfur, og í mörgum hinna
fyrstu sýndi hann að hann stóð
jafnvel framar sjálfum meistaran-
um að þessu leyti.
Peter, Poul og Mary mynd-
uðu eins konar brú á milli hrárrar
og ómþýðari tegunda þjóð-
lagatónlistar og þau skópu fyrsta
smellinn með lagi Bob Dylans,
Blowing in the wind, um svipað
leyti og Freewheelin’ kom út vor-
ið 1963. Þau voru jafnframt
óþreytandi að kynna Dylan sem
merkasta laga- og textahöfund
sinnar kynslóðar, og drottning
þjóðlagatónlistarinnar, Joan
Baez, tók í sama streng. Dylan var
orðinn að goðsögn þegar hann
náði 22 ára aldri.
Lög og textar Dylans á
Freewheelin’ sýndu líka ótrúleg-
an þroska um leið og þau túlkuðu
viðhorf ungs og reiðs manns.
Dylan fiutti ekki bara einfaldan
félagslegan boðskap eins og
Woody Guthrie, heldur voru text-
ar hans frá byijun margræðir og
hlaðnir andagift. Spumingamar
sem hann spyr í Blowing in the
wind em áleitnar en um leið
margræðar, og í Hard rain’s a-
gonna fall hleður hann sterkum
myndum og samþjöppuðum setn-
ingum sem hefðu dugað í eina
Ijóðabók, en lag þetta var samið á
tímum Kúbudeilunnar í október
1962. Dylan fannst sem heims-
endir væri í nánd og hann yrði að
troða öllu því sem honum lá á
hjarta inn í eitt ljóð.
Á næstu plötu, Times they are
a-changin’, sem kom út í árslok
1963, vom enn fleiri ‘mótmæla-
söngvar’ eins og ádeilutextar
voru nefndir um þær mundir. I tit-
illjóðinu hvessir Dylan röddina
engu síður en annar gyðingur
gerði í æsku sinni tæpum tvö þús-
und árum áður, og boðar að unga
kynslóðin muni kollvarpa þjóðfé-
laginu. Það velktist enginn í vafa
lengur, Dylan var talsmaður þess
vaxandi hluta ungu kynslóðarinn-
ar sem aðhylltist pólitíska rót-
tækni.
Fremur skáld
en trúboöi
Það varð því mörgum áfall
þegar Dylan gaf frá sér fjórðu
plötu sína sumarið 1964, Another
side of Bob Dylan, og þar var
enga beinskeytta ádeilutexta að
finna, en þeim mun fleiri ástarljóð
og margræða texta. Hreintrúar-
sinnar í mótmælabylgjunni íyrir-
gáfu honum þó eitt hliðarspor en
hætti að lítast á blikuna þegar
Dylan hélt ekki einungis áfram á
sömu braut við val yrkisefna á
næstu plötu, Bringing it all back
home, heldur notaði rafmagns-
hljóðfæri sér til stuðnings á
annarrí plötuhliðinni, en slíkt var
dauðasynd í hugarheimi þjóð-
lagasinna.
Á þessum tveim plötum
sprakk skáldgáfa Bob Dylans
loks fyllilega út. Hann samdi ekki
einungis einhver fegurstu ástar-
ljóð dægurlagasögunnar, svo sem
Ramona og Love minus Zero/No
limit, heldur tókst honum fyrstum
manna að túlka margháttaða nýja
lífsreynslu ungu kynslóðarinnar,
bæði í ástarljóðunum og í öðrum
textum. Sögumenn hans, t.d. í
Gates of Eden, Maggie’s farm og
It’s all right ma (I’m only bleed-
ing) geta ekki sætt sig við lífið í
samfélagi sínu og ýmist þjást eða
segja sig úr lögum við það. I Mr.
tambourine man lofsyngur hann
hið frjálsa líf og óheft hugarflug í
sterkum myndum. Nöldursegg-
imir, sem söknuðu hinnar bein-
skeyttu ádeilu, skildu ekki að
Dylan túlkaði einmitt mun rót-
tækari uppgjör við ríkjandi gildis-
mat og samfélag en þeir sem
tönnluðust á hráum pólitískum
boðskap
Dylan hvarf frá hinni hráu
ádeilu um svipað leyti og bítla-
bylgjan reið yfir Bandaríkin. Hún
snart ekki einungis rokktaug hans
sem hafði verið dofin frá 1958,
heldur hreifst hann einnig af ung-
æðislegri lífsgleði bresku bítla-
bylgjunnar. Dylan gerði sér grein
fyrir að fram til þessa hafði hann
á margan hátt verið að túlka við-
horf kynslóðarinnar á undan hon-
um sem hafði mótast á árum
kalda stríðsins og horfði grafal-
varlegum augum á heiminn. Hans
eigin kynslóð og þeir sem á eftir
komu, vom hins vegar á kafi í því
að njóta nýrra möguleika æsku-
skeiðsins í leik og leit og tóku um
lcið mun fleiri þætti í ríkjandi
gildismati og lífsháttum til endur-
mats. Dylan tók að móta þá
reynslu í orð. Hann lýsti þessum
umskiptum þegar á Ánother
side... með orðunum: „I was so
much older then, I’m younger
than that now.”
Fieiri Bandaríkjamenn tóku
svipaða stefhu og Bob Dylan, og
Byrds sköpuðu hið svokallaða
þjóðlagarokk með rafmagnaðri
útgáfu sinni á Mr. tambourine
man. I því sambandi er vert að
minna á, að Bandaríkjamenn
höfðu verið einráðir í forystu
rokkbylgjunnar, en Bretar höfðu
náð fmmkvæðinu í bítlabylgjunni
1963-5. Frá því um miðjan 7. ára-
tuginn skapaðist hins vegar eins
konar tvíveldi. Bandarískir kraft-
ar á borð við Dylan, Byrds og síð-
ar Doors urðu fyrir miklum áhrif-
um af bresku bylgjunni, en á
sama tíma varð breskt tónlistarlíf
fyrir miklum áhrifum frá því
bandaríska, en einkum þó Bob
Dylan. Hann opnaði augu dægur-
tónlistannanna fyrir því að dæg-
urlagatextar þurfa ekki að vera
flatir og hann greiddi leið ýmissa
strauma úr bandarískri alþýðu-
tónlist út um heim.
1965-6:
Dylan er konung-
ur rokksins
1965-6 var Dylan á hátindi
ferils síns. Fimm mánuðum eftir
að Bringing it all back home kom
út, sendi Dylan frá sér Highway
61 revisited í ágúst 1965 og í maí
1966 kom tvöfold plata, Blonde
on blonde. Á þessum plötum fékk
Dylan hljóðfæraleikara úr rokk-
og blúsheiminum í lið með sér, og
Dylan söng langa og flókna texta
sína á miklum hraða ofan á
dúndrandi blúsrokkinu. Dylan
hafði áður samið góð lög sem
héldust í hendur við textana, en
lagasmfðar hans tóku enn fram-
forum. Varla er hægt að nefna
nein lög öðrum ffamar því að
fyrri platan er líkust safnplötu
með bestu lögum listamannsins,
en á Blonde on blonde fljóta
nokkur uppfyllingarlög með.
Sumarið 1965 átti Dylan
fyrsta smell sinn, Like a rolling
stone. Textinn var ekki bara fúllur
af ögrandi hroka, heldur braut
Dylan með þessu lagi á bak aflur
regluna um að vinsældalag má
aldrei vera lengra en 3 mínútur.
Fáum mánuðum síðar átti Dylan
annan smell, Positively 4th street,
en í þriðju tilraun mistókst honum
með Please crawl out of my
window. Þau mistök högguðu þó
ekki yfirburða stöðu hans í dæg-
urlagaheiminum. Plötur hans
seldust ekki í eins stórum upplög-
um og plötur bítlanna, en hann
naut meiri virðingar en þeir og
hafði meiri áhrif um þessar
mundir.
Dylan hafði misst nokkum
hóp aðdáenda úr þjóðlagaheimin-
um þegar hann tók rafmagnið í
þjónustu sína, en margfalt fleiri
komu í þeirra stað. Engin önnur
dægurlagastjama var átrúnaðar-
goð jafn harðsnúins og fjölmenns
hóps og Dylan, en hörðustu aðdá-
14 SfÐA — NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 22. júní 1990