Þjóðviljinn - 22.06.1990, Blaðsíða 9

Þjóðviljinn - 22.06.1990, Blaðsíða 9
„Með stefnu sinni kemur núverandi ríkisstjóm ekki aðeins hjólum arðráns- ins til að snúast, heldur viðheldur hún því lénska arðránskerfi sem ríkir í sjávarútvegsþorpunum með björgunaraðgerðum sínum; stefna stjómar- innar ber engin merki umsköpunar samfélags- og efnahagslífs í anda fé- lagshyggju," segir ívar Jónsson meðal annars í grein sinni. Niðurstöður athugunar um svæðisbundna markaði og fákeppni á íslandi, sem undirritaður hefur unnið við um nokkum tíma, benda m.a. til að fákeppni sé mjög mikil hér á landi í fjölmörgum grcinum verslunar og þjónustu. Þessar niðurstöður koma óneitanlega á óvart i ljósi þeirrar miklu um- ræðu sem verið hefur hér á landi undanfarin ár um fijálsa samkeppni og aukna markaðsvæðingu. Athugun á fákeppni í 24 atvinnugreinum bend- ir til þess að fákeppni og einokun sé mjög algeng í þcim 37 svcitarfélögum scm rannsóknin náði til. I rannsókninni er samkeppnisstig eða fákeppnisstig skilgreint þannig að ársverk fyrirtækja í viðkom- andi atvinnugrein eru borin saman og reiknað út hversu stór hluti hcildarársverka í viðkomandi at- vinnugrein og sveitarfélagi tilheyra tilteknum hópi fyrirtækja. Ef þær tvær atvinnugreinar em skoðað- ar sérstakalega þar sem vænta má einna mestrar samkeppni, þ.e. bifreiðaviðgerð og kjöt- og ný- lenduvöruverslun, mjólkur- og brauðsala og blönd- uð verslun, kemur í ljós að fákeppni er meiri í Reykjavík í þessum atvinnugreinum en sem nemur meðaltali í öllum svcitarfélögunum. Er þá miðað við að hversu stómm hluta (%) helmingur fyrir- tækjanna í viðkomandi atvinnugrein ræður yfir árs- verkum í viðkomandi atvinnugrein í viðkomandi sveitarfélagi. Fram kemur að fákcppni er mikil og í flestum sveitarfclögum tilheyra yfir 80% ársverkanna Félagshyggja gegn fákeppni ir íslenska auðmagnsupphleðslukerfið og þar sem ríkisvaldið hefur ekki burði til að taka þctta hlut- vcrk á sig, einkcnnist félags- og efnahagsstefna af skammtímalausnum á þeim vanda sem skammtíma hagsveiflur valda og stofnanakerfið og bankamir, scm þróast hafa í kringum atvinnuvcgina, eru sniðnir að skammtímalausnum, en ekki langtíma fjárfestingastefnu; I tólfia lagi ríkir engin samhæfð rannsókna- og þróunarstarfsemi eða samhæfð iðn- þróunarstcfna og því cndurffamlciðist í sífcllu hið lága virðisaukningarstig iðnaðarins og því drcgur ckki úr hinum miklu sveiflum útflutningstckna. Þau scrkcnni íslcnska auðmagnsupphlcðslu- kcrfisins, scm hcr hafa vcrið rakin, mynda ckki að- cins grundvöll pólitískrar vcrðandi í landinu, eða grundvöll pólitískra flokka, stofnana og valdaaf- stæðna; þcir mynda jafnffamt þann grundvöll, sem formgerðarstefna og samfélagslcg umsköpun í anda félagshyggju hlýtur að byggja á. Forustukreppa launavinnu og auðmagns Viðrcisnartímabilið á sjöunda áratugnum er það timabil í lýðveldissögunni þar sem samstaða mcðal borgarastéttarinnar hcfur verið mest. Á því tímabili var stöðuglciki í valdajafnvægi milli sjáv- hclmingi fyirrtækjanna, cða minna cn 50% þcirra. I sambærilcgum rannsóknum á Norðurlöndum er gjaman gert ráð fýrir að ef fyrirtæki ræður yfir 25% af vcltu viðkomandi atvinnugrcinar sé það eða þau ráðandi í vcrðmyndun. Ef ársvcrk cru tekin sem vísbcnding um markaðsstöðu sést að á svæðis- bundnum mörkuðum á Islandi er algcngt að eitt, tvö eða þrjú fyrirtæki ráði yfir 80% cða mcira af ársverkum í viðkomandi atvinnugrein. Það er at- hyglisvcrt að setja þcssar vísbcndingar sem rann- sóknamiðurstöðumar bcnda til i almcnnt pólitískt samhengi, með hæfilegum fyrirvörum um gildi al- hæfmga á þcirra gmndvclli. Ef fákcppni cr svo al- menn scm rannsóknamiðurstöðumar bcnda til, má spyija hvort sósíalistar á íslandi séu ekki á rangri braut í dag, því pólitík þeirra hefur í síauknum mæli einkennst af markaðshyggju. Forsendur sósíal- ískrar umsköpunar á íslandi Umsköpunarstarf á íslensku samfélagi og hag- kerfi í anda formgcrðarstcfnu og félagshyggju hlýt- ur að byggja á sérkennum íslenska hagkcrfisins, cn þau cm þcssi: I fyrsta lagi em islcnsk fýrirtæki fjölskyldufyrirtæki og örsmá, t.d. cm yfir 80% iðn- fyrirtækja af stærðargráðunni 10 ársvcrk eða færri. 1 öðm lagi eru atvinnugreinar mjög misdrcifðar á landshluta. í þriðja lagi em flcstir staðbundnir markaðir náttúmlcgir cinokunarmarkaðir, ef frá er talinn smásölumarkaðurinn í Reykjavík. I fjórða lagi er fclagslegur rckstur ckki öflugur, þótt meira fari fyrir honum úti á landi en í Rcykjavik. Ef mið- að cr við hlut félagslcgs rckstrar af hcildarlauna- grciðslum fýrirtækja í landinu 1986 og aðeins tekið mið af atvinnugreinum sem falla utan hins hcfð- bundna rikisgcira, kcmur í ljós að samvinnusam- tök, ríksisstofnanir, ríkisbankar og ríkisfýrirtæki, stofnanir og fyrirtæki sveitarfclaga og opinbcrir að- ilar aðrir greiða 28.0% af hcildarlaunagrciðslum í hinu eiginlcga atvinnulífi. Samvinnusamtök greiða 9.7% af þessari launasummu; 1 fimmta lagi em þjóðartekjur afar svciflukenndar, þótt háar séu, vcgna vanþróunar iðnaðarins í landinu og þess að útflutningvömr em f.o.f óunnin cða lítt unnin hrá- efni scm sveiflast mjög í verði; I sjötta lagi em áhrif mikilla sveiflna í útflutningstckjum mikil á innan- landsmarkaði vegna skorts á sveiflujafnandi skött- um á fýrirtækin og skorts á sjóðum og aðgcrðum stjómvalda; í sjöunda lagi er samstaða lítil í hags- munasamtökum launþcga og auðmagns og einnig miðstýring launaþróunar spenna á vinnumarkaði cr því mikil og magnast upp vegna hagsveiflnanna scm áður var getið; 1 áttunda lagi cr launakostnað- ur lágur miðað við nágrannalöndin og vinnudcilur tiltölulega miklar, raunar svo miklar að ríkisvald- inu hcfur á síðari ámm verið beitt í auknum mæli til að svipta launþcgahrcyfinguna samnings- og vcrk- fallsrétti, líkt og í fasistaríkjum þriðja hcimsins; í níunda lagi er velferðarkerfið vanþróað, eins og áður sagði, og er því lítt fært um að draga úr spennu á vinnumarkaði; I tíunda lagi hefur mciri áhersla verið lögð á óbeina skatta en stighækkandi bcina skatta, cn þeir síðamefndu draga úr ójafnri tekju- drcifingu og um lcið spennu á vinnumarkaði; I ell- efta lagi em þær stofnanir rikisvaldsins, sem hafa á hendi langtíma stcfnumörkun, vanefnum búnar og valdalitlar. Þar sem fýrirtækin cm of smá til að gcta verið leiðandi í sköpun langtíma þróunarstcfnu fýr- arútvcgs-, verslunar- og iðnaðarauðmagns, þar scm vcrslunar- og sjávarútvegs-auðmagnið höfðu for- ystu í samfélags- og cfnahagsþróuninni og var komið til móts við hagsmuni launþcga mcð lítils- háttar umbótum á velfcrðarkerfi íaunþega. Sam- staða sjávarútvegs- og vcrslunarauðmagnsins var innsigluð annars vcgar mcð frjálsari innflutnings- viðskiptum, cnda markvisst drcgið úr vcmdartoll- um og unnið að inngöngu íslands í EFTA, og hins vcgar mcð gengisfellingastcfnu scm tryggði gróða- hlutfallið í sjávarútveginum. Samstaðan um við- rcisnarstcfnuna gliðnaði þcgar á leið, enda var gengisstefnan andstæð hagsmunum iðnaðarauð- magns vegna þeirra áhrifa scm gcngisfcllingamar höfðu á verð innfluttra rckstrarvara. Fyrri hluti áttunda áratugarins cinkcnndist af því að samstaða sjávarútvegs- og verslunarauð- magns var á cnda og það gilti einnig um þolinmæði launþcga og samtaka þeirra, hún var uppurin. Á þeim áratug fór sjávarútvcgsauðmagnið mcð for- ystuhlutverkið í jpróun samfclags- og cfnahags- stcfnunnar, mcð tilstyrk launþcgahrcyfingar og flokka þeirra. Mikil áhersla var nú lögð á fjárfcst- ingar á landsbyggðinni og þá cinkum og sér í lagi i sjávarútveginum. Offjárfcstingar gætti, enda var gengisstcfnan hagstæð sjávarútveginum og raun- vextir voru ncikvæðir svo nam jafnvel yfir fjórð- ungi af hundraði. OfTjárfestingin í sjávarútvcgin- um, viðhald gróðahlutfallsins með gcngisfcll- inga/sigstcfnu, visitölubinding launa og skortur á samkeppni á mörkuðum urðu til þcss að óðavcrð- bólga ríkti og fór vaxandi eflir því scm á lcið. Þctta varð til þcss að skynscmi fjárfcstinga varð óljósari. Undir lok áttunda áratugarins fór að gæta aukinnar samstöðu sjávarútvegs- og vcrslunarauðmagns, scm beindist einkum að því að draga úr launahækk- unum og afnema vístölubindingu launa. Átök milli verslunarauðmagns og sjávarúrtvegfýrirtækja juk- ust með olíukrcppunum, sérstaklcga þcirri síðari 1979. Gagnrýni á vaxtastcfnuna fór vaxandi mcðal hugmyndafræðinga verslunarauðmagnsins, cnda lciddi hin mikla cftirspum cftir fjármagni á nei- kvæðum raunvöxtum í auknum mæli til pólitískrar stýringar á fjármagni, en sjávarútvegurinn hafði forgang að fjármagni umfram aðrar atvinnugrcinar. Verslunarauðmagnið og hugmyndafræðingar þess kröfðust jákvæðra raunvaxta því þcir urðu til þcss að jafna meira aðgang atvinnugreina að fjármagni. Ólafslög urðu niðurstaðan. Á árunum í kringum 1980 ríkti þvi millibilsá- stand, sem cndaði mcð því að verslunarauðmagnið náði forystunni með helmingaskiptastjóm Fram- sóknar og íhalds 1983. Hávaxtastcfna, fastgcngis- stcfna og launaftysting mcð hálf-fasískri vald- niðslu stjómarinnar, þ.c. þcgar hún svipti laun- þegahreyfinguna samningsrcttinum, urðu hom- stcinar stjómarstefnunnar. Hið mikla góðæri sem ríkti fram á haust 1987, hélt á lofti þcirri vciku sam- stöðu scm náðist milli sjávarútvcgs- og verslunar- auðmagnsins. Forsenda samstarfsins var launa- frystingin. Sjávarútvcgurinn gekkst inn á hávaxta- stefnu vegna þeirrar miklu tekjuaukningar scm varð á uppsveiflutímabilinu. Vcrslunarauðmagnið gckkst inn á fastgengisstcfnuna vegna hinna miklu gengisfellinga 1983 og 1984, cnda var henni ætlað að jafna aðstöðu atvinnugrcina ogláta markaðslög- málin ráða fcrðinni í cfnahagsþróuninni (vcgna cinokunar og fákeppni á mörkuðum á íslandi er þessi hugmyndafræði blckking, en nauðsynlcg for- scnda fýrir rcttlætingu cinkaeignarinnar á fýrir- tækjunum). Þcssi samstaða hrundi saman um leið og samdrátturinn varð. Staðan í dag cr því sú að í röðum borgarastétt- arinnar rikir forystukreppa, þar scm frjálshyggju- stcfnu verslunarauðmagnsins í gengismálum hcfur orðið undir og gagnrýnin er vaxandi á fjármagns- kostnaðinn sem bankamir baka fýrirtækjunum. Núverandi ríkisstjóm hcfur tekið á sig það hlutverk að skapa auðmagninu arðránsskilyrði að nýju, cn það hcfur hún gert mcð því í fýrsta lagi að viðhalda samningsréttarsviptingu fýrri stjómar; í öðm lagi mcð hröðu gengissigi á stuttum tíma, scm tryggir auðmagnsupphleðsluna til skamms tíma; í þriðja lagi með stofnun Aflatryggingarsjóðs, scm hcfur það hlutvcrk að greina að og bjarga þcim fýr- irtækjum í sjávarútveginum scm bctur em rckin; í fjórða lagi með því að flytja fjármagn frá velfcrðar- kcrfi launþega og til vclfcrðarkcrfis fyrirtækjanna; í fimmta lagi mcð frómum óskum um niðurskurð í rikisgciranum. Mcð stefnu sinni kcmur núvcrandi rikisstjóm ' ckki aðeins hjólum arðránsins til að snúast, heldur viðheldur hún því lénska arðránskcrfi sem rikir i sjávarútvcgsþorpunum með björgunaraðgerðum sínum; stcfna stjómarinnar bcr cngin merki um- sköpunar samfélags- og cfnahagslífs í anda félags- hyggju. Skýringanna á hægristefnu ríkisstjómarinnar cr að lcita í forystukreppu launþcgahrcyfingarinn- ar, scm er ófær um að setja fram langtíma þróunar- úr sérkjarasamningum og launþegum tryggð seta í stjómum fýrirtækja, með það fýrir augum að koma á atvinnulýðræði; I þriðja lagi er nauðsynlegt að ráðast gegn einkacignarforminu í atvinnulífinu og efla félags- leg eignarform. í stað þess að aðgcrðir stjómvalda bcinist að því að viðhalda arðránskerfinu eins og gert cr með aðgerðum Aflatryggingarsjóðs, ætti þróunarstcfnan að byggja á stórbættum atvinnu- leysisbótum og stofnun launþcgasjóða, scm gætu keypt upp fýrirtæki sem illa em rckin en gætu ver- ið arðsöm ef þau væm í eign starfsmanna og/eða bæjarfélags og /eða launþcgasjóða. Einkacignin á fýrirtækjunum er orðin stærsta rekstrarvandamálið í dag í grcinum eins og sjávarútvegi þar scm fjöl- skylducignarformið kcmur ckki aðeins í veg fýrir hámörkun upplýsingastrcymis og umsköpunar rekstrarins innan fýrirtækjanna, heldur einnig sam- runa fýrirtækja; I fjórða lagi cr cinn af homsteinum formgcrð- arstcfnu í anda félagshyggju að byggja upp öflugt vclferðarkcrfi til að draga úr spennu á vinnumark- aði vegna misgengis launa, enda lciðir það til sundmngar mcðal launþcga; í fimmta lagi er eitt mikilvægasta márkmið langtíma þróunarstcfnu á íslandi að efla hag- sveiflujafnandi sjóði sjávarútvegsins með það fýrir augum að draga úr tilhneigingum til spcnnu á vinumarkaði og misgengi launa og misgcngis eða stefnu og fýlgja hcnni cftir. Niðurstaðan vcrður sú að ríkisstjómin, scm kcnnir sig við félagshyggju, hcfur ckki að baki sér það félagslcga afl, scm gæti gcrt hcnni kleift að gera umsköpun samfélagsins í anda fólagshyggju að vcmlcika. Til að byggja upp öflugt vclfcrðarkcrfi laun- þcga þarf þrennt til: 1 fýrsta lagi, og það er gmnd- vallaratriði, þarf öfluga launþcgahrcyfingu, scm byggir á samstöðu innan hreyfingarinnar um launa- og kjarastefnu; i öðm lagi á öflugum sósíalískum flokkum sem vinna saman; og í þriðja lagi á fram- sækinni borgarastétt, innan hvcrrar stöðuglciki í valdaafstæðum ríkir. Níundi áratugurinn hcfur rcynst mcsta niður- lægingar- og krcpputímabil launþegahrcyfingar- innar á Islandi. Annars vcgar hcfur hún mætt árás- um harðvítugs ríkisvalds, sem í æ rikari mæli hcfur kastað af sér grímu frjálslyndis og reynst bcint valdatæki borgarstéttarinnar og þá gildir cinu hvort formlcgir stjómcndur þcss kalla sig félagshyggju- fólk cða flokk stéttar með stétt. Hins vcgar hcfiir launþcgahrcyfingin átt við forystukrcppu að striða, scm hcfur ckki aðcins birst í stcfnulcysi hcnnar og skorti á fmmkvæði í mótun langtíma samfclags- og efnahagsstcfnu, hcldur cinnig í því að markaðsöfl- in leiða launaþróunina í landinu, en ckki launþcga- hrcyfingin. ASÍ snerist gcgn launaskriðinu mcð láglaunastefnu i uppsveiflu síðustu ára i samráði við VSI. Þcssi stcfna átti að vcrða grundvöllur að stcttasamvinnu ríkisvalds, launavinnu og auð- magns. Þcssi stefna launþcgahreyfmgarinnar cr ckki aðcins pólitískt harakíri, hcldur lýsandi dæmi um pólitískt óraunsæi forystu launþcgahrcyfingar- innar. ASÍ hefur ckki stjóm á launaþróun innan cigin raða vcgna scrkjarasamninga einstakra stctta og skorts á samstöðu um launaþróun innan hrcyf- ingarinnar. Alþýðusambandið hcfur heldur ckki mótandi áhrif á stcfnu stjómvalda. Svo hlýtur líka að verða raunin þegar bæði skortir samstöðu innan launþegahrcyfingarinnar og þróunarstcfnu. Það cr þvi eðlilegt að spyija í framhaldi af þessari um- ræðu, hvcijir megindrættir slikrar þróunarstefnu ættu að vcra. Formgerðarstefna í anda félagshyggju Formgerðarstcfna í anda félagshyggju hlýtur að byggja á annars vegar sérkcnnum íslcnsks sam- félags og hagkerfis og hins vcgar á markmiðum fé- lagshyggjunnar. Útfærum þetta nánar. í fýrsta lagi hlýtur slik stcfna að beinast að launþcgahreyfingunni sjálffi, mcð það fýrir augum að cfla samstöðu innan hennar og miðstýringu á launaþróun. Ein forscnda þcss cr að virkja almcnna félaga í starfi hrcyfingarinnar og auka þannig slag- kraft hrcyfingarinnar, með því annars vegar að auka lýðræði innan hennar og að samhæfa stcfnu allra launþegasamtakanna þriggja, ASÍ, BSRB og BHM; í öðm lagi, á gmndvelli samhæfðrar launþcga- hrcyfingar, er nauðsynlegt að umskapa samskipta- kerfi aðila vinnumarkaðarins, þannig að drcgið sé ójafnrar auðmagnsupphlcðslu milli landshluta; I sjötta lagi er nauðsynlcgt markmið langtíma- stefnu að skapa og þróa „þjóðlegt nýsköpunar- kcrfi” scm byggir á samhæfingu rannsóknar- og þróunarstarfscminnar í landinu og fjárfcstinga- stefnu. Auðmagnið cða fýrirtækin em sjálf of smá til að þau geti þróað slíka stcfnu. Því cr orkufrck cr- lend stóriðja þrautalcndingin í iðnþróun. Orkufrck erlcnd stóriðja er óæskilcgur kostur: í fýrsta Iagi vegna hins mikla fómarkostnaðar scm liggur í virkjunum; í öðm lagi vcgna takmarkaðra marg- földunaráhrifa sem hún hcfur á þróun hátækni- þckkingar í landinu; í þriðja lagi vcgna afar tak- markaðra margföldunaráhrifa scm hún hcfur á at- vinnu í landinu; i fjórða lagi vegna takmarkaðra valda scm landsmcnn hafa bæði innan fýrirtækj- anna og takmarkaðra áhrifa á rekstarstöðu þcirra. í stað crlcndrar stóriðju þarf að byggja iðnþróun á gmnni „þjóðlcgra nýsköpunarkerfa” scm tvinnar saman staðbundna sérþckkingu Islcndinga og há- tækniþckkingu og skapar mcð því mögulcika á háu virðisaukningarstigi iðnaðar. A þessum gmndvelli væm iðnhcildir þróaðar scm fclast í nánu samstarfi framlciðcnda framlciðslutækja og notcnda þcirra. Forscnda þcssa cr langtímastefna í fjárfcstingum ög rannsókna- og þróunarstarfscmi, sem markvisst flytur hátækniþekkingu inn í landið og vcltir hcnni inn í fýrirtækin. Á íslandi cra það aðcins fclagslcg- ir aðilar, rikisstofhanir, stofnanir sveitarfélaga og sjóðir þcssara aðila cða samvinnuhreyfingin scm cm nógu stór og fær um að þróa slíka stcfnu og fýlgja hcnni cftir. Þar scm slikar stofnanir cru/yrðu rcknar fyrir almannafc cr cðlilcgt að félagslcga rek- in fýrirtæki séu homstcinn stcfnunnar. Það cr af þcssum ástæðum scm aðcins fclagslcgi gcirinn get- ur verið framsækinn á Islandi þegar til lcngri tíma cr litið, cn ckki einkafýrirtækin. Efnahagsþróun af þcssu tagi byggir á þcirri hugsun að kcnningar um skiptingu þjóðarkökunnar séu úrcltar. I stað slíkrar kyrrstöðuhugsunar vcrður að skoða hagkcfið scm síbrcytilcga hcild, þar scm fjárfestingar vcrða að leita inn á brautir atvinnugrcina scm cinkcnnast af ömm hagvcxti og að hnignandi atvinnugrcinar cða atvinnugrcinar mcð litla arðsemi hvcrfi hratt úr hagkcrfinu. Mcð því móti nýtast margföldunará- hrifin bcst I hagkerfinu; I sjöunda lagi cr cinn mikilvægasti þáttur formgcrðarstcfnu í anda félagshyggju að umskapa flokkakcrfið í landinu, þannig að félagshyggju- flokkar og launþcgahrcyfing séu samstiga í samfé- lagslcgri umsköpun. í þcssu sambandi cr spuming- in ckki hvort samcina cigi félagshyggjuflokkana, heldur hvort þeim takist að þróa sameiginlega langtíma þróunarstcfnu fýrir islenskt samfclag. ívarJónsson er félagsfræðingur og kennari við Háskólann á Akureyrí. Föstudagur 22. júní 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SlÐA 9

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.