Þjóðviljinn - 22.06.1990, Blaðsíða 13

ná ekki í nema 400. Þá taka þeir
fólk úr varaúrtaki og ná þannig
fjöldanum upp í 600. Samt sem
áður er brottfallið í því tilviki 1/3.
Ef við tökum dæmi um að hringt
er út á laugardagseftirmiðdegi og
það næstbara í 2/3. Þessi 1/3 sem
ekki næst í er hugsanlega og mjög
líklega öðruvísi en þeir sem eru
heima. Eg er til dæmis viss um að
þeir sem ekki næst í á laugardags-
eftirmiðdegi, eru að jafnaði yngri
en þeir sem eru heima. Það eru
sjálfsagt einhver tengsl milli ald-
urs og þess hvað menn kjósa. Þar
með erum við strax komin með
skekkju, því þetta viðbótarúrtak
er alveg eins og þessi Ijögur
hundruð sem voru fyrir. Þama
kemur kerfisbundin skekkja í nið-
urstöðumar.
Eg held því að gegnumsneitt
sé brottfallið mikið vandamál í
könnunum á íslandi og ásamt
með litlu og óvönduðu úrtaki það
sem helst skekkir kannanir. Ef ég
sé t.d. að 30-50% aðspurðra em
óákveðnir í skoðanakönnun tel ég
hana ekki markverða.
Þjóðskrá betri en
símaskrá
- Heldur þú að það geti skipt
máli hver gerir skoðanakönnun,
uppá það hvernigfólk svarar eða
hvort það svarar?
- Það er hugsanlegt að svo sé,
en ég þekki ekki neinar rannsókn-
ir um það. Auðvitað er best að
þeir sem gera skoðanakannanir
séu hlutlausir aðilar, en það er
hugsanlegt að einhveijir aðilar
virðist ekki hlutlausir fyrir sumt
fólk. En þetta hefur ekki verið
rannsakað.
Hér á landi em það fimm aðil-
ar sem em stærstir á þessu sviði
og það em Hagvangur, Félagsvís-
indastofnun Háskólans, Gallup,
Skáís og svo DV sem er fyrst og
fremst í stjómmálakönnunum
meðan hinir sinna fleiru.
Ég veit náttúrlega ekki ná-
kvæmlega um þeirra aðferðir við
skoðanakannanir, en ég veit að
það er misjafnt hversu vel þeir
vanda til verka. Þessir aðilar em
til dæmis með misstór úrtök. DV
og Skáís nota símanúmeraskrá
sem þýðislista, en Félagsvísinda-
stofnun, Hagvangur og Gallup
nota þjóðskrá. Ég tel það skipta
meira máli fyrir trúverðugleika
könnunar að vera með nægilegan
fjölda í úrtaki og ná brottfallinu
sem mest niður, heldur en hvort
notuð er símanúmeraskrá eða
þjóðskrá.
Hins vegar veit ég að það
þykir meira en sjálfsagt mál fyrir
rannsóknarmenn að nota þjóð-
skrá, réttan þýðislista í sínum
rannsóknum. Maður getur boðið
hættunni heim með hinu, því úr-
takið getur verið skakkt.
Það er eitt atriði varðandi ná-
kvæmni úrtaka sem mér finnst
aðilar hér á landi ekki taka nægi-
legt tillit til. Það er að meta sjálfir
hversu nákvæm úrtökin þeirra
em. Það er tvennt sem má gera.
Það fýrra snýr að svokallaðri til-
viljunarkenndri úrtaksvillu. Ef
maður er með hundrað úrtök sem
innihalda þúsund manns hvert,
fær maður mismunandi tölur. Ná-
kvæmnina má meta út ffá stærð
úrtaksins og þá má reikna
svokölluð vikmörk sem segja til
um hversu líklegt er að sú tala
sem fengin er sé rétt, og hversu
mikið hægt er að búast við að hún
víki frá raunvemlegri tölu, t.d.
fýlgi flokka. Vikmörkin meta ná-
kvæmnina út frá tilviljunar-
kenndri úrtaksvillu.
Nauösynlegt aö
skoöa bakgrunns-
upplýsingar
Hagvangur og Félagsvísinda-
stofhun hafa birt í sínum síðustu
skoðanakönnunum viðmiðunar-
tölur og em þar með að bæta sig á
þessu sviði, en ég hef ekki séð að
aðrir aðilar séu að því.
Hitt atriðið sem hægt er að
nota til að meta úrtakið, er að at-
huga hvort úrtakið sé kerfisbund- |
ið skakkt, eins og gerist oft þegar
brottfall er mikið. Til að meta
slíkt er sjálfsagt að athuga þætti
eins og aldur, kynferði og kannski
búsetu. Allar þessar bakgmnns-
uppiýsingar tengjast skoðunum
manna og hafá áhrif Ef þessar
breytur em skoðaðar er hægt að
sjá hvort úrtakið skiptist eins og
heildin. Ef svo er ekki þarf að
hafa fýrirvara á niðurstöðunum.
- Fyrir kosningarnar í maí sl.
birti Morgunblaðið skoðana-
könnun sem Félagsvisindastofn-
un hafði gert fyrir það og var
gagnrýnd nokkuð. Þá voru niður-
stöður könnunarinnar ekki birtar
eins og þær voru, heldur breytt.
Er réttmætt að gera slikt að þinu
mati?
- I þeirri könnun var fólk
spurt að því hvað það hefði kosið
í síðustu kosningum, og það var
talið hafa áhrif á hvað fólk hugð-
ist kjósa núna. Sá sem stjómaði
þeirri könnun aðlagaði sem sagt
niðurstöðumar.
Ef við Iítum svo á að hlutverk
skoðanakannana sé að vera for-
spá, og sá sem stjómar könnun-
inni sér að það gæti skipt máli
hvað fólk kaus síðast, þá getur
hann út frá sinni fræðiþekkingu
bætt forspána. Hann telur að svör-
in gefi ekki rétta mynd af heild-
inni. Þar með er réttlætanlegt að
gera þetta.
Þarf sterk rök
ffyrir
lagasetningu
- Telur þú að þörf sé fyrir lög
eða reglur um skoðanakannanir?
- Það er spuming. Það em
engar reglur til í dag, ekki nema
að Tölvunefhd verður að gefa
leyfi fýrir könnunum. Mennta-
málaráðuneytið skipaði fyrr á
þessu ári sjö manna nefnd þar
sem í sitja nokkrir hagsmunaaðil-
ar, menn úr Háskóla Islands og
frá dóms- og kirkjumálaráðuneyt-
inu. Þessi nefnd á að taka afstöðu
til þess hvort þörf sé á svona regl-
um og ef svo er ekki, þá hvort
hagsmunaaðilar ættu að koma sér
upp einhverjum siðareglum.
Þessi nefnd hefur nú ekki
byijað að funda, en hún á að skila
áliti fýrir næstu áramót. Ég treysti
náttúrlega nefndinni til að taka
skynsamlega afstöðu í þessu
máli, en ég held að það þurfi að
liggja mjög sterk rök fyrir því að
setja lög eða reglur um gerð skoð-
anakannana ef út í það yrði farið.
Það getur verið skynsamlegra
að upplýsa fólk betur en gert er, í
stað þess að setja lög og reglur.
Hins vegar er ekki úr vegi að þeir
sem gera skoðanakannanir komi
sér saman um vissar vinnureglur,
til dæmis hvað varðar fram-
kvæmd kannana og birtingu nið-
urstaðna. Eins er spuming um
siðareglur þessara aðila. En að
setja takmarkanir í landslög held
ég að verði að ígrunda mjög vel
áður en slíkt er ákveðið.
Þau rök sem eru með því að
setja slík lög, er að þá er hægt að
koma í veg fyrir hugsanlega mis-
notkun eða persónunjósnir. Rökin
á móti eru þau að það má ekki
hefta möguleika manna til að
stunda rannsóknir og að sinna
þörfum hagsmunaaðila í þjóðfé-
laginu, t.d. stofnana og aug-
lýsenda. Mér þykir það sjálfsagð-
ur réttur auglýsenda að vita
hversu margir hlusta á útvarps-
stöðvamar eða horfa á sjónvarps-
stöðvamar, svo ekki sé minnst á
lestur tímarita og blaða. Sér í lagi
þar sem blöð og tímarit sum hver
neita að taka þátt í upplagskönn-
unum, sem ég tel raunar vera svik
við viðskiptamenn þessara fjöl-
miðla. En kjami málsins er að ef
það á að setja lög eða reglur, þarf
og spurði um afstöðu
ura þær
Kristín
Halldórsdöttir,
Kvennalistans:

- Ég hef nú ekki mjög míklar
skuðanir á skoðanakönnunum.
Ég lít eiginlega á þasr sem fréttir,
en tek saml sem áður mark á
þeim cins og tlestir gera.
Mér finnst akoðanakðnnun
vera nokkurs konar loftvog sera
mælir ástandið eins og það er
hvmju sinni. Ástandið getur svo
verið gerbreytt viku seinna, sér-
staklcga þegar verið er að gera
stjómmálakartnanir.
Niðurstöður úr skoðanakönn-
unum, þ.e. stjórnmálakönnuniun,
hafa eflaust áhrif á skoðanir
fólks. Þær gcta bæði virkað sem
hvatning og öfugt. Ef vart verður
við vaxandi fýlgi hjá stjómmála-
flokki. getur það virkað þannig
að fólk snúi sér cinmitt til þess
flokks og fýlgi straumnum. Það
getur líka haft áhrif í hina áttína,
það er að segja að ef niðurstöður
skoðanakannana sýna að fiokkur
er að dala hvað varðar fylgi, þá
snúast raenn til vamar. Gamlir
stuðningsmenn grfpa þá blýant-
inn sinn og merkja „rétt” við.
Þar sem sveiflur geta vcrið
mjög rniklar rctt týnr kosningar,
hafa margir haft það á orði að
það ætti að banna skoðanakann-
anir i einhvem Uma fyrir kosn-
ingar, svo fólk fái frið tii að
raynda sér eigin skoðun.
Ef það ætti aö setja lðg um
skoðanakannanir tel ég að þau
ættu fyrst og fremst að tryggja
rétt þátttakenda og vcmda þá
gegn hugsanlegri misnotkun. Af
þeim sökum er ef til vili rétt að
setja einhveijar reglur. En ég
held að hér á íslandi hafí skoð-
anakannanir verið framkværadar
af aðilum sem til þess hafa
menntun, þekkja aðfcrðafræðina,
og hafa komið sér upp sfnum
vinnurcglum. Ég tel þvl ckki
raikla hættu á misnotkun hér á
landi.
Ég hef aldrei lent í úrtaki
sjálf, þ.e. ekki f stjómmálakönn-
uit. Hins vegar lenti ég einu sinni
í könnun hjá Gallup á íslandi.
, Halldór
Asgrímsson,
sjávarútvegs-
ráðherra:
Ég tel að skoðanakannanir
Itafi sannað gildi sitt í okkar sam-
félagi. Skoðanakannanir hafa
verið gerðar i það langan tíma
hér á landi, að það er varía hægt
annað en að viðurkenna þá stað-
reynd að þær eru ákveðin vís-
bending. Hins vegar má aldrei
taka skoðanakannanir of bókstaf-
Jega, því það eru oft veruleg
skekkjumörk í þeim. Og í sum-
um tilvikum virðast ekki veraum
nægilega vönduð vínnubrögð að
raíða og þess vcgna hef cg talið
að það sé nauðsynlegt að setja
akýrar reglur um framkvæmd
akoðanakannana. Bkki siat með
tílliti til þess að þær geta haft á-
hrif á skoðanir fólks.
Ég tei að þær reglur sem sett-
ar yrðu, ættu að vera sambæri-
legar rcglum sem tíðkast í öðnim
löndum. Skoðanakannanir eru
alþjóðlegt fyrirbæri. þær eru
gerðar út um altan hebn og nú
síðaat í austantjaldslöndunum.
Við hljótura því að toka raið af
þeirri alþjöðlegu þróun sem hef-
ur átt sér stað. Okkar aðstæður
eru á engan hátt þaö sérstæðar að
það þurfi einhveijar sérstakar ís-
lenskar reglur.
Að rninu rnati er það rajög
slæmt þegar skoðanakönnun er
gerð og upplýsinga er lcitað hjá
fólki, að síðan sé farið með þær
uppiýsingar eina og þeim sem
könnunina gerir hentar best. Það
þarf að taka tillit til þeirra sem
taka þátt f skoðanakönnuninni og
ekki sist þarf að taka tillit til
þeirra sem siðan eiga að taka
mark á henni. Það að leyna upp-
lýsingum úr skoðanakönnun gct-
ur beinlinis verið villandi.
Ég hef aldrei lenl f úrtaki
sjálfur, en konan raín lenti einu
sinni fýrir raörgum árum í urtaki.
Hún var ekki heima, en hennar
var lcitað þar til hún var fundin.
Ég fékk nú hddur meiri trú á
þeim sem að skoðanakonnunum
standa eftir þá reynslu, þvf ég
hafði óttaal að menn hefðu lítið
fýrir þvf að finna fólk ef ekki
næðistf það strax.
Að vfsu hef ég lent í skrifleg-
um skoðanakönnunum og ég hef
svarað þeim í einhverjum tílvik-
um. Ég þori nú ekki að sveija að
það hafi verið alltaf, því það er
oft vcrið að senda ýmisfegt til al-
þingismanna og ég hef ekki svar-
aðþvíöllu.
Svavar Gests-
son, mennta-
málaráðherra:
- Skoðanakannanir eru auð-
vitað misjafnar, en út af fyrir sig
þá tek ég mark á þeim. Þær sýna
ofl á tföum hreyfingu, þær sýna
almenna strauma, cn hins vegar
hefur komið í ljós að skoðana-
kannanir hér á landi ýkja sveifl-
ur, til eða frá. Þegar einhver
hreyfing er i átt til tiltekins
flokks þá mælist hún i raun og
veru meiri en rökrétt mætti telj-
ast. Þetta hefúr komið i Ijós í
kosningum.
Þetta keinur skýrast fram
þegar um er að ræða óstöðug-
lcika i stjómmálum, eins og hér
hefur vcrið um langt árabii. Og
kemur lang bcst fram þcgar um
er að ræða svókölluð ný fram-
boð. Dætnin eru Kvcnnaiistinn.
sem komst upp í uin 30% í mæl-
ingum á þessu kjörtímabiii, en er
nú örugglega fyrir neðan 10%.
Borgaraflokkurinn mældist gff-
urlega hár til að byija með en
dalaði svo. Eins var með Banda-
lag jafhaðarmanna, sem mældist
geysilega hált lil að byrja með en
daíaði svo. Nýjasta dæmið er sfð-
an Nýr vettvangur, sem mældist í
skoðanakönnunum hafa 5 borg-
arfulltrúa, en fékk bara 2 og það
var mjög iangt i þann þriðja.
Það er þvi greinilega eitthvað
aö þeim aðferðum sem notaðar
eru við að gera skoðanakannanir
hér á landi. Ég heid að það sé út
af fýrir stg nauðsynlegt að það
verði settar reglur um skoðana-
kannanir.
í fýrsta lagi vegna þess að
það þarf að veija fólk sem lendir
f úrtaki í skoðanakönnunum, fýr-
ir því að þær upplýsingar sem
það yeitir misfárist.
í öðru lagi þarf að tryggja
það að vinnsla upplýsinganna sé
eftir iágmarks fagiegum kröfum.
í þriðja lagi, og er ekki
minnst um vert er að geymsla
gagnanna sé með þeira bætti að
fóik geti treyst lienni.
Það eru reglur hér á landi um
útgáfu verslunarleyfa. Mcnn fá
ekki að opna sjoppu án þess að
hafa verslunarleyfi. Þess vegna
væri auðvitað éðlílegt aó þeir
sem gera skoðanakannanir, þ.e.
skoðanakaunanir sem tekið er
raark ú, starfl efttr tilteknum
reglum. Bæði varðandi val á
þeim sem spurðir eru, varðandi
gcymslu á upplýsingum og varð-
andi birtingu upplýsinga. Það
mætti hugsa sér að stofnun, til
dæmis Háskóla íslands, sem
veitti eins konar gæðastimpil.
Það myndt þýða það að nteira
mark yrði teírið á aðilum sem
slíkar skoðanakannanir gerðu.
Núna era engar slíkar kröfur
gerðar og það tel óg mjög hættu-
Icgt. Að vísu var skipuð ncíhd
fyrr á árinu af menntaraálaráðu-
neytinu, sem á að fjalla ura hvorf
og hvenær setja eigi slíkar reglur
og hún á að skila áliti fyrir næstu
áramót.
Ég hef aldrci lent í úrtaki
sjálfur, þ.e. ekki i stjómmála-
kðnnunum. Hins vcgar hef ég
lent I því að vera spurður um
svefnvenjur minar, sem út af fýr-
ir síg eru mjög athyglisverðar, og
svo lenti ég f úrtaki hjá Gallup á
Islandi, þar sera ég var spurður
um kjör ríkisstarfsmanna.
Föstudagur 22. júní 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA13