Þjóðviljinn - 30.11.1990, Blaðsíða 9

Víst hefur tugthúsrápiö haft áhrif á mig. Þaö hefur til
dæmis fyllt mig efasemdum um tilgang, réttmæti og
gagnsemi fangelsanna sem refsiúrræöis frá siörænu
og vitrænu sjónarhomi.
Eflirfrandi hendingar úr ljóði Óskars
Wilde „Kvæðið um fangann" í þýðingu
Magnúsar Asgeirssonar koma mér býsna
ofl í huga í störfum mínum í fangelsum:
„Ég dæmi ei lög vor rétt né röng/ og rýni ei
þeirra skrár./ i prísund vitum vér það eitt,/
að veggurinn er hár,/ að þar er ár hver dæg-
urdvöl,/ og dægrin löng það ár.“ Þetta
minnir mig sífellt á tvennt. I fyrsta lagi þau
bitru örlög sem því fylgir að vera sviptur
frelsi sínu. Ég hygg að fáir munu skilja það
nema þeir sem reynt hafa hvaða sársauki
fylgir því. Það er raunar að líkindum til-
gangur og markmið þeirra sem leggja ffels-
isskerðingu á aðra að láta þá finna til.
Refsa eða heftia með frelsisskerðingu fyrir
það sem hinum seka, þ.e. þeim sem gerist
opinberlega sekur, verður á í lífinu. Að
baki þessum ákvörðunum býr hugmynda-
fræði og siðfræði sem forvitnilegt er að
skoða og þarf að skoðast vandlega á hveij-
um tíma. Nútímamaðurinn bregður því ofl
fyrir sig að hver tími eigi sína siðfræði, Vit-
und manna um siðfræðileg fyrirbæri og
afar slæm. Félagslegur bakgrunnur eru
„brotin heimili", viðskilnaður við skóla,
erfiðleikar að halda atvinnu, fikniefna-
neysla og þannig mætti lengi telja og alltaf
í sama dúr. Sérfræðingar telja sig greina að
70-80% fanga eigi við áfengissýki eða al-
okoholisma að striða. Hljóta því ekki skyn-
samleg úrræði gegn afbrotum að felast í því
að ráðst að rótum þessara meina?
Stundum þykir mér þessi málaflokkur
verða óþarflega fyrirferðarmikill. Það er
kvartað yfir yfirfullum fangelsum, lélegum
húsakynnum, slæmri aðbúð, að ekki sé far-
ið að lögum og áfram mætti telja. Aður hef
ég lýst skilningi á angist þess og þeirra sem
opnar tugthúsdyr blasa við. Það gleymist
oft að fangelsishurð hefur aðeins hún öðru
megin, að framanverðu. Við lifum í litlu
samfélagi, samfélagi sem sumir telja í raun
álitamál að sé nógu fjölmennt til að það
standi undir því að vera sjálfstætt. Þegar
350-400 einstaklingar þurfajafnvel að sæta
refsivist árlega og um það bil 700 innsetn-
ingar eiga sér stað í gæsluvistarfangelsinu
ríkið á þriðju miljón að vista fanga árlega,
og allir sjá að þá er hvergi nærri allt upptal-
ið. Má þar t.d. nefna þátt félagsmálastofn-
ana og þaun skaða, að fanginn fær ekki
unnið fyrir sér og sínum meðan hann situr í
fangelsi.
Ef við berum okkur saman við ná-
grannalönd okkar kemur í ljós að við erum
þrátt fýrir ailt langtum betur á vegi stödd en
þau. Tíðni afbrota er lægri og fangaíjöldi
minni. Þannig er fangafjöldi á Islandi
u.þ.b. 42 á hveija 100 þúsund íbúa eða
rúmlega 100 fangar í fangelsum landsins á
hverri tíð. Á Norðurlöndunum er þetta alls
staðar mun hærra, í Bretlandi rúmlega tvö-
falt hæn'a og í Bandarikjunum 12 sinnum
hærra. í Bandaríkjunum er um það bil 1%
þjóðarinnar í fangelsum eða háð skilorðs-
eftirliti. Eina landið í Evrópu sem hýsir
færri fanga en við er Holland. Hollending-
ar hafa í leiðinni tileinkað sér óskiljanlegt
viðhorf og frjálslyndi til afbrota, einkum
fíkniefna. Þetta sjá þeir m.a. sem leggja
leið sína til Amsterdam. I dag er þetta ráða-

viðmiðanir er í það minnsta sífellt að breyt-
ast. En „botnfallið“, botnfall samfélagsins,
er látið bíða. Það má líta á það síðar. En
siðfræði fangelsunar og frelsisskerðingar
er ekkert sem þolir bið. Það er ekki ástæðu-
laust að uggur og efasemdir skuli vera i
fólki yfir siðfræðilegu réttmæti þess að
senda þann sem misstígur sig í lífinu í
fangelsi. Svipta hann frelsi sínu. Senda
hann inní samfélag sem talið er af hugsandi
upplýstu fólki mannskemmandi og ekki
hvarflar að neinum sem fylgist með takti
tilverunnar að í felist nokkur betrun. Sem
öryggis- og vamaðarúrræði sýnir það sig
auk þess að vera lélegt. Og hvað er þá eft-
ir? Hefndin! Hefnd samfélagsins. Síðspillt
og sjúkt viðhorf er notað og því beitt gegn
því sem aflaga fer í samfélaginu. í mínum
huga er fangelsun skynsamlegt úrræði í t.d.
tveim tilfellum. Sem öryggisráðstöfun og
vemd vegna örfárra manna. Líklega get ég
talið þá á fingmnum. Og í öðm lagi sem
aðgerð til að bjarga lifi eiturlyfjasjúklinga
sem lokast hafa inní mynstri afbrota og eit-
urlyfjaneyslu. Ef fangelsunum væri ekki til
að dreifa dræpust þeir líklega úr ólifnaði
eða yrðu úti. Hér er oft um síbrotamenn að
ræða, sem kallaðir em, en em sjaldan vald-
ir að stórfelldum glæpaverkum.
Að þessu leyti gegnir fangclsiskerfið
nokkurs konar heilbrigðisþjónustu gagn-
vart fólki sem fínni stofnanir em búnar að
gefast upp á eða e.t.v. hafa aldrei viljað
sinna. Ef fangelsi og frelsisskerðing er
mannskemmandi í nútíma samfélagi em þá
ekki ótti og angist eðlileg mannleg við-
brögð þess sem horfir á opnar tugthúsdym-
ar fyrir sjálfan sig eða sina? Eða er ástæða
til að fagna og vera glaður? Fyrirbærið af-
brot er í flestum tilvikum sáraeinfalt og
auðskilið fyrirbæri, þar er fátt óskýranlegt
eða sem ekki á sínar orsakir. Við skulum
skoða það eilítið nánar. Fangelsun og frels-
isskerðing afleiðingar afbrotsins. Og hvað
er það sem ákvarðar afbrotið? Lög eða ein-
hvers konar afmörkun þess sem við tcljum
heppilegt í samfélaginu. Af því leiðir að
samfélagslegt ástand hlýtur að valda hér
miklu um. Enda kemur í ljós að samfélags-
leg staða þeirra sem komast í kast við lög
og lenda í fangelsum er í flestum tilvikum
við Síðumúla er augljóst mál að vandinn
hlýtur að koma við kaunin á býsna mörg-
um. 1 þessum efnum er það því miður svo,
að fáir gefa vandanum gaum fyrr en skellur
í tönnum við þeirra eigin dyr. Iðulega heyri
ég utan að mér orð eins og þessi: „Hyskið
heimtar hótel og þjónustu til samræmis við
það“. Slík orð eru ábyrgðarlaust hjal, og
nær væri að minnast orðanna að „á meðan
náungans veggur brennur er mínum hætt“.
Það er mín reynsla að flestir þeir sem í
fangelsum dvelja eru sér fullkomlega með-
vitaðir um að þeir hafa unnið til refsingar
samkvæmt þeim lögum sem í landinu
gilda. Sjaldan hef ég heyrt fanga fúllyrða
að hann sé saklaus í fangelsi. Sama má
segja um nánustu aðstandendur þeirra, og
við skulum gæta að því, að þar fer stór hóp-
ur fólks sem líka má líta á í mörgum tilvik-
um sem saklaus fómarlömb afbrotanna. Ef
litið er á málið af sanngimi og í ljósi sárs-
auka, niðurlægingar, oft lélegs aðbúnaðar
og félagslegra vandræða, ásamt óvissunni
um hollustu og gagnsemi refsingarinnar,
þarf engan að undra þótt umræðan verði
hávær í 250 þúsund manna þjóðfélagi. Það
er ekki verið að biðja um hótel og þjónustu,
heldur um að lög og reglur gildi og séu
haldin á báða bóga; að ekki sé aukið við
þann skaða sem orðinn er og að fólk fái að
halda sinni mannlegu reisn eftir því sem
kostur er. En að mínu áliti verður málið
aldrei leyst með því að beina allri reiði
sinni að þeim sem falið hefur verið að ann-
ast um fullnustu eða afplánun löglega upp-
kveðinna dóma. Fangelsisyfirvöld og þeir
einstaklingar sem ráðnir em til fangelsis-
starfa og þjónustu valda hér minnstu um.
Það er hér sem í mörgum öðmm mála-
flokkum vandræðanna, að pólitískan vilja
vantar til að leysa úr vandanum og þá eink-
um fjárhagslega; því veldur enginn einn
maður. Það er ekki við neinn einn mann að
sakast, slíkt gerir aðeins skaða. Það verður
að skoða málið í hcild ef einhvem tíma á að
komast að kjama þess og höggva að rótum
vandans.
Við skulum skoða hvemig þessi mál
em hér samanborið við aðrar þjóðir og
hvemig mætti á þeim taka og hafa það í
huga að mér kæmi ekki á óvart að það kosti
mönnum í Hollandi mikið áhyggjuefni. En
það sem gerst hefur á íslandi er það, að á
síðustu 10 ámm hefur fangaljöldi nánast
tvöfaldast. Ef slíkt gerðist meðal nágranna
okkar yrði það líklega óleysanlegt vanda-
mál. Okkur hefur þó tekist sæmilega að
klúðrast í gegnum þetta. Það er sannleikur
málsins.
Ef almenningur væri spurður, hvað
veldur því að fangafjöldi á Islandi hefur
tvöfaldast síðustu 10 árin byggist ég við
svömm í þessum dúr: „En and... eiturlyfín
og allt sem þeim fylgir og svo þessir bölv...
kynferðisafbrotamenn sem ættu að vera
réttdræpir hvar sem til þeirra næst.“ Þama
er um misskilning að ræða. Víst ber illu
heilli meira á eiturlyfjamisferli nú en áður.
En enginn getur mér vitanlega sýnt fram á
aukna atbrotatíðni af völdum þeirra að
öðm leyti en því, að menn hljóta dóma og
refsingar fyrir ólöglega meðhöndlun sína á
slíkum efnum. Enn er það svo, að mesta
bölvunin að baki allra stærri og alvarlegri
afbrota er áfengi og þannig hefúr þetta
lengi verið. Áfengi og tóbak em eiturlyf
sem lengi hafa verið lögleg í landinu og
mikil mannleg óhamingja hlotist af báðum.
Einhver kann að spyija, af hveiju tób-
ak? Fyrir utan áhrif þess og skemmdir á
manneskjuna, ótímabær dauðsföll og
heilsutjón skulum við minnast þessa:
Aldrei hef ég heyrt um þann Islending sem
hóf sínar reykingar á „hassi“ eða „grasi“. í
þessum efnum hefst ekkert uppúr þurm.
Það hefst uppúr þessum löglegu vímugjöf-
um og eiturlyfjum sem ríkissjóður gerir sér
hvað ákafast að féþúfu, tekjuöflunarleið.
Væri það ekki verðugt verkefni fyrir alla
„blýantsnagarana f seðlabankahöllinni"
eins og stjómmálamennimir kalla þá, þeg-
ar þeim hleypur kapp í kinn, að reikna arð-
semissjónarmiðið til enda fyrir ríkissjóð.
Ég veit að þeir væm færir um það ef þeim
væri falið verkefnið. En kannski kærir sig
enginn Um að vita niðurstöðuna? Það er því
beinlínis rangt að mínum dómi að afbrot-
um fjölgi stórlega vegna ólöglegra eitúr-
lyfja. Hitt er annað mál að þau auka á
mannlega ógæfú að öðm leyti á margvís-
legan hátt. Sá hópur afbrotamanna sem
verst fer útúr ólöglegum eiturlyíjum er áð-
umefndur síbrotahópur sem sjaldan er
valdur að stórfelldum glæpaverkum. Situr
aðallega í fangelsum fyrir hnupl, innbrot
og tékkafals og nýtur á meðan heilbrigðis-
þjónustu fangelsanna.
Kynferðisafbrotamenn hafa verið til
svo lengi sem maðurinn þekkir sögu sína.
Það sem gerst hefur er það að í kjölfar mik-
illar og réttmætrar umfjöllunar um kyn-
ferðisafbrot hefúr viðhorf meginþorra
fólks blessunarlega breyst.I stað þess að
vera undir borði er umræðan og umfjöllun-
in komin uppá borðið. Fyrir bragðið kom-
ast menn ekki upp með siðvillu sína og
sóðaskap sem fyirum. Kynferðisafbrot em
viðkvæm mál, og farsælast hygg ég að fara
þar með mikilli gát. Þau ganga oft sárs-
aukafúllt nærri einstaklingum og fjölskyld-
um. Stundum sýnist mér hefndarþorstinn
og móðurinn að lumbra á þijótnum svo
ákafúr, að það gleymist að hann, það er
gerandinn, er oftast sjúkur einstaklingur
sem þarfnast fremur aðstoðar, meðferðar,
sem tryggt getur e.t.v. að afbrotin endurtaki
sig ekki. Og það er sorglegast að horfa á
þolandann gleymast í þessum hamagangi.
Hann er sá sem fyrst og fremst þarf að
beina athygli að og hjálpa eftir þvi sem
unnt er. Éómarlambið má ekki gleymast.
Það er engin tilviljun að flestir þeir sem
verða uppvísir að kynferðisafbrotum hér-
lendis, hafa einhvem tíma orðið fyrir barð-
inu á slíkum ofbeldismönnum sjálfir. Þetta
er ekki sagt þeim til réttlætingar, en vísan
er aldrei of oft kveðin: „aðgát skal höfð í
nærveru sálar“, og langtum meira máli
skiptir að fómarlambið njóti stuðnings og
hjálpar en hitt hvort gerandinn situr árinu
lengur eða skemur á Litla-Hrauni; situr þar
áfram með sinn sjúkleika eða afbrigðilegu
kynhegðan.
Það sem aukið hefúr afbrotatíðni og
fangafjölda sýnist mér fýrst og fremst vera
sú ákvörðun að dæma menn til fangavistar
fyrir ölvunarakstur og réttindaleysi til akst-
urs sem afleiðingu fýrri ölvunaraksturs-
brota. Þessir dómar em flestir kveðnir upp
á grundvelli umferðarlaga, síður hegning-
arlaga eða laga um ávana- og fikniefni.
Mér kæmi ekkert á óvart þótt 20-25% refsi-
fanga væm að afplána slíka dóma. Flestir
þeirra eiga við alvarlegan áfengisvanda að
striða, helsjúkir menn, og ég leyfi mér að
draga í efa að fangelsi sé rétti spítalinn fýr-
ir þá. Enda sýnir sig að þeir koma aftur og
aftur inní fangelsin, svo lækningin og vam-
aðaráhrifm virðast léleg.
Áður en ég lýk þessum skrifúm vil ég
víkja að því sem e.t.v einhveijum gæti
komið til hugar við lestur þessa pistils.
Maðurinn er bara á móti fangelsunum.
Hann er lika orðinn forhertur og gegnsósa
af þessum óþverra eftir allt tugthúsrápið.
Vist hefúr tugthúsrápið haft áhrif á mig.
Það hefur til dæmis fýllt mig efasemdum
um tilgang, réttmæti og gagnsemi fangels-
anna sem refsiúrræðis frá siðrænu og
vitrænu sjónarhomi. Ég liti t.d. á það eins
og hveija aðra ógæfú ef stjómvöld fæm út
í að reisa fangelsisbákn og taka við fleiri
fongum meðan mikill fjöldi fanga hefur í
raun ekkert þangað að gera og væri betur
kominn á öðmm stöðum og við aðra iðju.
Ég tek því treglega undir allt tal um skort á
fangelsisrými. Hitt skal ég taka undir, að
búa skuli mönnum mannsæmandi aðbúnað
í fangelsum. Ekki hvað húsnæði varðar,
heldur einnig til starfs og iðna. En engra
úrbóta er von fýrr en vinstri hönd löggjaf-
ans hefúr gert sér grein fýrir hvað sú hægri
ætlar sér. Og framkvæmdavaldið getur
gengið hiklaust til verks með samhentum
stuðningi löggjafans. Og síðast en ekki síst
að dómarinn með sína þykku doðranta lag-
anna hafi vit og kjark til að fjalla um líf og
örlög breyskra manna ekki sem „lögmáls-
þræll“, heldur leyfi heimspeki og siðfræði
laganna að tala um leið og hann skellir sín-
um þunga hamri í borðið.
Ólafur
Jens
Sigurösson
er fangaprestur.
Föstudagur 30. nóvember 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 9