Þjóðviljinn - 30.11.1990, Blaðsíða 17

Rússneskir bræöur
Nú gerast stórir viðburðir í
bókaútgáfii. Þess var getið þegar
Alfræðibókin íslenska var að
koma út í heiminn, að með henni
væri sinnt nauðsyn sem skyld er
þeirri að eiga Biflíuna á íslensku
og er sú samlíking hreint ekki út í
hött. Alfræðiorðabók er eitt af
þeim verkum sem hver þjóð þarf
að vinna, vilji hún halda sinni
reisn. Hún þarf líka að koma
miklum verkum á sína tungu og
það er sem betur fer að gerast
þessar vikur svo eftir verður tek-
ið. Grískir harmleikir komu út í
þýðingu Helga Hálfdanarsonar.
Og nú var fyrra bindið af Kar-
amazovbræðrum Dostojevskíjs
að koma út hjá Máli og menningu
i íslenskri þýðingu Ingibjargar
Haraldsdóttur. (Þetta er ekki rit-
dómur, og umfjöllun um ágæta
þýðingu Ingibjargar skal bíða
seinna bindis.)
Mörgum kynni að finnast það
skrýtið að þessi rösklega aldar-
gamla rússneska skáldsaga skuli
alltaf sæta tíðindum þegar lesin
er. Ef við segjum frá henni hryss-
ingslega, þá getur þetta hér komið
upp: Þetta er morðgáta, það er
spurt hver drap þann gamla fylli-
rafl og graðnagla Fjodor Kar-
amazov. Og það er verið að draga
lesendur á tálar með því að láta
allt benda til þess að það hafi son-
ur hans Dmítríj gert, en það er
rangt, svarið er annað, kannski er
hér eitt furðulegasta dæmi um að
„morðinginn“ er hvergi nærri
morðinu sjálfur! Margt annað er
reyfaralegt við söguna, ekki síst
hin ofstopafullu viðbrögð persón-
anna við hveiju sem upp á kemur.
Afstyrmi sögunnar, Smerdjakov
þjónn, segir að Fjodor Kar-
amazov og synir hans allir séu
vitlausir menn, og áreiðanlega
hefur margur skynsamur lesandi á
sínu hversdagsróli tilhneigingu til
að samþykkja þennan dóm, og
bæta því við, að allt kvenfólk sög-
unnar sé snarruglað líka!
En sá sem nennir að skoða
betur þetta fólk og sögu þess hann
kemst ekki aðeins að því að allt er
þetta með ráðum gert, hann ánetj-
ast þessum öfgafulla heimi og er
vonandi ekki samur maður þegar
hann lítur upp úr honum.
Sálin víðfeöma
Karamazovbræðumir er síð-
asta og mesta skáldsaga Do-
stojevskíjs og þar kemur allt það
fram í þroskuðu formi sem hann
stofnaði til á ferli sínum: Tvífara-
þemað úr næstfyrstu sögu höf-
undarins ber hér t.d. firægan
blóma þegar sá skarpgáfaði guðs-
afheitari, Ivan Karamazov, ræðir
við andskotann (og það samtal
eignast svo frægt framhald síðar í
sögu Thomasar Mann, Doktor
Faustus). Hér eru þessar skelfi-
lega stoltu konur og þó auðmjúk-
ar svo að jaðrar við lostasemi ef
því er að skipta og veit kannski
enginn hvað ofan á verður í þeirra
lyndi. En mestu skipta náttúrlega
bræðumir sjálfir, Dmítríj, ívan og
Aljosha.
Dmítríj er þeirra sögulegastur
í þeim skilningi að af honum
verða jafnan stórar sögur hvenær
sem hann sýnir sig. Hann segir
sjálfur á einum stað, að maðurinn
sé of breiður (svo þýðir Ingibjörg,
ég kann betur við að segja mann-
inn of víðan) - hann vildi hafa
hann þrengri. Sjálfur er Dmítríj
þessi breidd eða víðemi lifandi
komin. Um leið er hann frum-
stæður rússneskur lífskraftur sem
er til margs vís, háskalega nálægt
glæpnum, en þó innst inni góð sál
og hluthafi í náðinni. Það fór svo
ekki hjá því, að Dmltríj yrði dreg-
inn með allskonar eftirlíkingum
og ofbrúkun niður í klisjumynd af
Rússanum sem víða sér stað þeg-
ar menn em að reyna að góma
þjóðarsálina svokölluðu í snar-
heitum.
Aljosha er yngstur þeirra
bræðra, munkur sem á að senda út
í heim að
smakka lífið.
Aljosha átti
að vera aðalhetjan í því framhaldi
Karamazovbræðra sem Dostojev-
skíj entist ekki aldur til að skrifa,
og í þessari sögu er hann ekki sá
sem kemur atburðum af stað,
heldur sá sem reynir að leysa úr
þeim, tengja fólk saman, gera
sem best úr þeim tíðindum sem
menn fá þennan ljúfa pilt til að
bera á milli sín. Aljosha er líka sá
rússneski Kristur sem Dostojev-
skij fitjaði upp á í Fávitanum, en
þó með þeirri breytingu, að Aljos-
ha er ekki utan við heiminn með
sama hætti og Myshkín fursti,
hann er í honum með vaxandi
þrótti eftir því sem á líður söguna.
Ivan er menntamaðurinn í
bræðraflokkinum. Með hans
dæmi vill Dostojevskíj forða ung-
um og sannleiksþyrstum Rússum
frá háska róttækrar guðsafneitun-
ar. ívan hefiir hreyfl þeim hug-
myndum að guð sé ekki til og
eldd ódauðleikinn og af þvi leiðir
að „allt er leyfilegt'1. Líka það að
drepa mann ef henta þykir. Það
var kannski ekki þannig meint hjá
ívan (hann fer ekki nema að
nokkru leyti í spor Raskolnikovs í
„Glæpur og refsing“). En hugsun
er háskaleg, það er margt að var-
ast: Kannski situr einhver með illt
hjarta úti i homi og nemur þessa
speki og gerir hana að réttlætingu
fýrir sinu morði!
Hvaö um guðs
réttlæti?
En bíðum nú við. Dostojev-
skij er svo heiðarlegur og áræðinn
höfundur, að hann leggur einmitt.
Ivani hugsanamorðingja í munn
sterkustu andmæli gegn „réttlæti
guðs“ sem hugsast geta. Þetta
gerist í frægum þætti þar sem þeir
Aljosha sitja saman yfir súpu og
hinum stærstu spumingum. ívan
fer með hin herfilegustu dæmi af
illri meðferð á bömum (og höf-
undur tekur það fram að þau séu
reist á traustum heimildum) og
teflir þeim fram sem óhrekjan-
legum rökum gegn því, að til sé
algóður og almáttugur guð. Þegar
Ivan hefur rakið fyrir bróður sín-
Ámi
Bergmann
um söguna af hershöfðingjanum
sem lét hunda sina rifa í sig lítinn
dreng fyrir augum móður hans
spyr hann: Hvað á að gera við
mannfjandann. Skjóta hann? Og
Aljosha, heilagur maður, getur
ekki annað en samþykkt, svo
mögnuð eru rök ívans og áleitin.
Því ívan kveðst reyndar ekki
neita tilvist guðs, hann neitar að
samþykkja þann heim sem hann
hefiu- skapað. Ef að hugsjón um
æðra samræmi i eilífðinni þar
sem lamb og ljón leika saman á
að rætast með því verði að litlum
börmmi sé mein gjört og illræðis-
mönnum fyrirgefið, þá vill ívan
ekki vera með í þeirri harmóníu.
Eg afneita ekki guði, segir hann
við Aljosha, ég skila honum bar-
asta aftur með allri virðingu að-
göngumiðanum að hans himna-
ríki...
Verður sú glíma öll, sem fær
tígulegt framhald i sögunni um
Rannsóknardómarann mikla, ekki
rakin lengur hér. En aðeins vikið
að öðru: Þegar Karamazovbræður
voru i upphafi þessa máls taldir
með þeim „ritningum" sem þurfa
að vera til á hverri menningar-
tungu, þá kom upp í hugann bréf
sem Halldór Laxness skrifaði
ungur maður og þyrstur í nýjar
skáldsögur. Hann hefur verið að
lesa Karamazovbræður og um
stund fallast honum hendur: Mig
minnir hann segi á þá leið, að
kannski sé það óþarft að bæta við
skáldsögum, það sé búið að skrifa
Skáldsöguna og hún heitir Kar-
amazovbræður. Þetta er nú of-
mælt, sem betur fer. Engu að síð-
ur læðist sú hugsun oft að þegar
blaðað er i þessari meira en aldar-
gömlu sögu, að eitthvað áttu þess-
ir menn, Dostojevskij og merkir
samtíðarhöfundar hans, sem nú er
sjaldséð. Þeir áttu þá „orku blekk-
ingarinnar“ sem Tolstoj kvaðst
stundum sakna þegar lítt miðaði
áffam við skrifborðið, orku sem
sprettur af heitri trú á mikilvægi
þess sem skrifað er. Af þeirri
„blekkingu“ að hægt sé að miðla
til annarra þessu mikilvægi og að
þeir verði með nokkrum hætti ný-
ir menn þegar erindið hefur til
þeirra borist.
HELGARPISTIL
Ami Bergmann skrifar um bókmenntir
„Eg finn, það er hér allt“
Kristján Árnason
Einn dag enn
Mál og menning 1990.
Annar hluti þessarar ljóðabókar ber yf-
irskriftina „Þrettán þankabrot um lífið“ og
eru öll kvæðin ort undir göfugum sonnettu-
hætti. Þau eru öll á þann veg samin, að fyrst
fer einhver staðhæfmg um lífið sem er
löngu orðin „útþvæld tugga“: að lífið sé
skóli, draumur, barátta, sigling osfrv. Síðan
færir skáldið sönnur á það með menntuðum
aga og skáldlegri útsjónarsemi að enn er
safi í tuggunni, enn má taka upp þráðinn:
Má vera lífið sé sigling, enginn veit hvert,
en MIG hefur borið upp á sker: Verður þá
ekki næst fyrir að láta rætast Robinson-
drauminn?
I þessum sonnettum kemur það fram
sem einkennir bókina alla: Með henni er
gengið gegn straumi. Bæði með þvi að iðka
sígilda bragarhætti án þess að slá í nokkru
af þeirra ströngu kröfum. Og svo með því
að hugsa í ljóði og það svo skemmtun er
að! Það hefur næsta fáum dottið í hug að
undanfömu, æ em menn ekki alltaf að
klambra saman „myndum“ sem þeir vona
að verði frumlegar með aðstoð súrrealiskr-
ar ringulreiðar, myndum sem þeir vona að
gangi í skáldlegt samband með því að
liggja hlið við hlið á pappír.
Fyrsta hluta bókarinnar, Undir óson-
lagi, má einnig lesa sem samfelldan bálk. í
fyrsta kvæðinu, „Á Pelópsskaga“, segir:
Það er hér enn, égfinn, það er hér allt
enn sem flœddi úr dagsins tœra auga.
Enn skín sól Hómers yfir oss: og þessi
Kristján Ámason
vitneskja fylgir okkur alia leið ef svo mætti
segja, þessi tilfmning fyrir því að allt sem
var ort og hugsað og mótað víkur ekki frá
okkur: „höfuð sólguðsins" gægist upp á
milli hnjúka um leið og „morguninn ræsir
vél vindsins“. Það er fylgt traustri hefð og
ort um listaverk (Tomba Medici), og
Díogenes í tunnunni, lagt út af sögnum um
Ledu og svaninn, Narkissos, út af Helli
Platons. En það gerist ekki sem stundum
kom fyrir gömlu mennina þegar þeir voru á
þessum klassísku og listrænu slóðum að
ljóðin verði einna helst upprifjun, ytri lýs-
ing. Skáldið hefur jafhan sitt til brunns að
bera, íroníska sýn, dimmleitan hátíðleika,
heimspekilega endurskoðun (t.d. á Hadesar
skuggaveröld). Formið er strangt, einatt
sonnetta, og svo sannarlega er vel ort:
Hver sem vill krýnast sigri i sínu lifi
skal engu þyrma en bregða beittum hnifi
að brjóstiþvi sem honumfyrr var kærast.
eru lokahendingar í kvæði um Agamemnon
í Ális: Mmaður má vara sig á að fara ekki
að trúa svo öflugum orðum bókstaflega.
Oftar en ekki er slegið á þá strengi að hvað
sem líður því frelsi (sem Hölderlin eignaði
guðum) sem lætur okkur dreyma um óklif-
inn tind, leynda sjóði og „úthaf sem varð
ekki siglt“, þá erum við i litlum hring,
hrekjumst á afmarkaðri braut „sem vatns-
flaumur steypist og kastist um klettagöng“.
Eins og segir í ágætu kvæði sem „Órói“
heitir. Mætti margur segja að um þessa
hluti hefði margur ort og það dável, en
sama er: Tilverurökin verða ekki þreytt í
yrkingum Kristjáns, og hvað vilja menn
heldur?
Undir lokin erum við svo stödd „Undir
ósonlagi“ eftir langa vegferð manna, og þó
á eftir komi „Bragarbót" um endurfæðing-
armátt lífsins þá sitjum við reyndar uppi
með þennan vel úti látna löðrung skáldsins
til samtímans:
En lengra skal eldð
að einhverju marki sem enginn veit
hvortvarsett
á ökutœld sem grceðgi og ágimd er knúið
með sögunnar villur og afglöp i eftirdragi.
Og einu má gilda hvort stefhan er röng eða rétt
við righöldum bara ífylginaut vom sem er núið
og syngjum vort síðasta vers undir ósonlagi.
í bókinni eru líka þýðingar á ljóðum frá
27 öldum, gerðar af metnaði og hagleik
góðum, og mætti um þær möigu við bæta í
betra tómi.
Árni Bergmann.
Föstudagur 30. nóvember 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA17