Dagblaðið Vísir - DV - 18.10.1997, Blaðsíða 35

DV LAUGARDAGUR 18. OKTÓBER 1997
enning
Umdeild glæsiútgáfa Halldórs Laxness á Njálu hefur verið endurútgefin:
Útgáfa Halldórs Laxness á
Brennu-Njálssögu frá 1945 er komin
út í nákvæmri endurgerð hjá Vöku-
Helgafelli. Og hún kemur beint inn i
það sem helst má líkja við
„þjóðaræði" umhverfls þetta ríflega
sjö hundruð ára gamla listaverk.
Jón Karl Helgason bókmennta-
fræðingur varði doktorsritgerð sína
„The Saga of Njal’s Saga“ við
Massachussetts-háskóla 1995. Það var
samanburðarrannsókn á þýðingum á
Njálu. Hann vinnur nú að bók á is-
lensku, Hetjan og höfundurinn, þar
sem hann skoðar viðtökur á Njálu
hér á landi á breiðum grunni.
Jón Karl tók útgáfu Halldórs Lax-
ness á Njálu með í doktorsritgerð
sinni vegna þess að hún er „þýðing“
Halldórs á sögunni á nútímaíslensku,
og við báðum hann að segja okkur
sögu þessarar glæsilegu bókar.
r
I nafni laganna
„Útgáfa Halldórs Laxness á Njálu
kom út 1945,“ segir Jón Karl, „en ætli
saga hennar heflist ekki strax 1935
þegar Halldór gerir athugasemd við
stafsetningu á útgáfu Hins íslenska
fornritafélags á íslendingasögum.
Hann bendir á að hin samræmda
forna stafsetning sem hafði tíðkast á
erlendum útgáfum á sögunum, þetta
„hvimleiða málfræðinga-esperantó",
eins og hann segir, sé í fyrsta lagi
allsendis ólik því sem finna megi í
viðkomandi handritum og þess
vegna sé hún fölsuð, og í öðru lagi
standi hún í vegi fyrir því að íslend-
ingar njóti sagnanna eins vel og efni
standi til. En þetta var bara stutt
Jón Karl Helgason: Nú skiptir máli hver á Halldór Laxness.
DV-mynd GVA
blaðagrein og hafði engin áhrif á rit-
stjómarstefnu íslenskra fomrita.
Svo líða árin og 1941 kemur til-
kynning þess efnis í blöðunum að
Ragnar í Smára, bókaútgefandinn
góðkunni, hafi ráðið Halldór Laxness
til að gefa Laxdælu út fyrir almenn-
klókir vorið 1943 þegar Hæstiréttur
er að bræða málið með sér að fá leyfi
til að gefa út Njálu.
Samkvæmt nýju lögunum þmfti
að fá leyfi hjá kennslumálaráðherra
til að gefa út íslensk fornrit. Þannig
stóð á í íslenskri pólitík á þessum
„Stafsetningin á hatursútgáfunni
er bastarður milli samræmdrar staf-
setningar fornrar og nútímastafsetn-
ingar,“ heldur Jón Karl áfram. „Það
stendur „ok“ og „þaf ‘ en hins vegar
stendur „maður“ en ekki „maðr“.
En það er greinilegt að þessi Njála
var gefln út sem sagnfræði. Hún er
með ljósmyndum frá söguslóðum og
afar ólík útgáfu Halldórs sem bein-
línis leggur Njáls sögu fram sem
listaverk. Hjá honum er enginn for-
máli; menn fá að lesa bókina ótrufl-
aðir og í eftirmála sínum hnykkir
Halldór á því að sagan sé afbragðs
skáldverk og nútímalegt í þokka-
bót.“
- En var það ekki gegn upphafleg-
um márkmiðum að hafa bókina
svona flotta?
„Eitt af því sem Halldór var gagn-
rýndur fyrir eftir Laxdæluútgáfuna
var að hún væri óvönduð og prentuð
á lélegan pappir; útlitið samræmdist
ekki þeim dýrgrip sem sagan væri.
Svo mikið er víst að ekki er hægt að
saka þá félaga um að rýra gildi forn-
ritanna í útgáfu sinni á Njálu. Hún
er með vissum hætti að þykjast vera
gamalt skinnhandrit!
Þessi útgáfa er afurð af flóknu
menningarlegu og pólitísku ferli -
og það er erfitt núna að gera sér
grein fyrir um hvað deilan stóð í
raun og veru. Stóð hún um það
hvort einstakir „smjörlíkiskallar",
eins og Ragnar var kallaður á þingi,
mættu ekki græða á „sameign þjóð-
arinnar"? Eða stóð hún um að Hall-
dór væri að eyðileggja sögulegar
heimildir einstakra héraða með því
að sleppa ættartölum? Þær röksemd-
ir heyrðust. Líklega snerist málið þó
ing með nútímastafsetningu og auk
þess eitthvað stytta. Líklega fór eink-
um síðara atriðið illa í ýmsa menn,
þar á meðal Jónas frá Hriflu sem
hafði í hyggju að gefa út fornsögur
fyrir almenning á vegum Bókaútgáfu
Menningarsjóðs sem hann stýrði.
Jónas var líka þingmaður, og það
skipti engum togum: lög voru sett á
Alþingi sem áttu að koma i veg fyrir
útgáfu Halldórs og Ragnars. En þeir
brugðu líka skjótt við, og með því að
leggja nótt við dag komst Laxdæla út
áður en lögin tóku gildi.
Ári síðar gáfu þeir Halldór út
Hrafnkötlu, beinlinis til að storka
lögunum. Fyrir það voru þeir, ásamt
Stefáni Ögmundssyni prentara,
kærðir og dæmdir í
undirrétti til að
greiða
þús-
und
krón-
ur í
sekt eða
sifla 45
daga í
fangelsi.
Þeir áfrýjuðu
dómnum
strax haustið
1942 en eru
tíma að við völd sat umdeild utan-
þingssflóm, en svo vel vildi til að
fyrrverandi tengdafaðir Halldórs,
Einar Arnórsson, var kennslumála-
ráðherra og veitti þeim leyfið.
Jónas frá Hriflu og þingmenn í
liði hans trompuðust algerlega við
þær fréttir. Þarna var Halldór,
dæmdur maðurinn, kominn með
löglegt leyfi til að halda áfram sinni
„skemmdarstarfscmi" - sem Jónas
taldi auðvitað vera beint framhald
af illræmdu niðurrifsstarfi komm-
únista. Og í kjölfarið samþykkti Al-
þingi að fela ríkisstjórninni að fela
Bókaútgáfu Menningarsjóðs og
Þjóðvinafélagsins að gefa út Njálu
eins og þeir vildu hafa hana, „þar
sem ekki finnist flngraför þeirra
manna, sem allt vilja draga niður í
sorpið," eins og stendur í þingsá-
lyktunartillögunni um þessa útgáfu.
Halldór kallaði hana „hatursútgáf-
una“ á Njálu, því henni var beinlín-
is stefnt til höfuðs útgáfu hans.“
- Og varð Jónas á undan?
„Mönnum sýndist helst vorið 1943
að það yrði kapphlaup um að koma
þessum tveim útgáfum á prent, en
fljótlega eftir þetta upphlaup
voru Halldór, Ragnar og Stefán
Ögmundsson sýknaðir af
Hæstarétti, og lögin sem
kváðu á um að leyfi þyrfti til
að gefa út fomrit voru
dæmd ómerk. Þá sagðist
Halldór vera búinn að ná
þvi fram sem hann vildi
og var þess vegna ekk-
ert að flýta sér að gefa
út sína Njálu.
tjála Alþingis kom út 1944,
u broti og útgáfur Halldórs
á Laxdælu og Hrafnkötlu. En Ragn-
ar og Halldór fóm allt aðra leið með
sína Njálu, gerðu hana eins glæsi-
lega bók og íslenskir bókagerðar-
menn gátu framast gert á þessu
fyrsta ári lýðveldisins."
Sagnfræði eða skáld-
verk
Þorvaldur Skúlason: „Hann hljóp upp á skip Hrúts.“ I grein um myndlýsing-
ar í íslenskum fornritaútgáfum segir Júlíana Gottskálksdóttir aö myndir
hans séu „persónulegastar og áhrifamestar", stfllinn af síðkúbískum toga
og voldug formin ýmist ávöl eöa hvöss.
Gunnlaugur Scheving: „Honum varð litið upp til hlíðarinnar."
Snorri Arinbjarnar: „Hildigunnur lagöi yfir Flosa skikkjuna."
aðallega um hatrammar persónuleg-
ar og pólitískar deilur Halldórs og
Jónasar frá Hriflu á þessum tíma.
Mestu deilurnar urðu 1940-42
þegar Jónas var hálfgerður einvald-
ur í menntamálaráði og stóð í striði
við róttæka listamenn. Þessar deil-
ur setja mark sitt á eftirmála Hall-
dórs að Brennu-Njálssögu. Hluti af
átökunum stóð um það hvort ís-
lensk menning ætti að vera þjóðleg
og íhaldssöm eða ögrandi og fram-
sækin. Halldór hefur mörg orð um
það í eftirmálanum að myndir Þor-
valdar Skúlasonar, Gunnlaugs
Schevings og Snorra Arinbjarnar í
útgáfu hans séu jafnmerkileg lista-
verk og sagan sjálf. Að vissu leyti er
hann þá að varpa ljóma sögunnar
yfir á íslenska samtimalist. Hann er
að segja: Þeir voru frábærir þessir
gömlu meistarar - en við erum það
líka!
Og við megum ekki gleyma þvi að
hann er að tala um listamenn sem
voru á svörtum lista hjá Jónasi frá
Hriflu. Jónas sýndi til dæmis verk
eftir Þorvald og Gunnlaug á um-
deildri sýningu á „úrkynjaðri list“ í
Alþingishúsinu nokkrum árum
fyrr.
Þessar deilur segja líka aðra sögu
undir niðri. Sögu um breyttan skiln-
ing á íslenskri menningu og átök um
hvar sé miðja þeirrar menningar,
hver eigi hana. Hver á Njálu? Um
leið og þú átt Njálu og getur stjómað
túlkun hennar þá geturðu líka stjórn-
að þjóðinni."
- Skiptir enn þá máli hver á Njálu?
„Ekki með sama hætti og áður. Nú
skiptir meira máli hver eigi Halldór
Laxness. Eru það vinstri menn eða
hægri menn, tiltekið bókaforlag,
þjóðfélagshópur eða þjóðin öll?
Mér finnst gaman að Njála skuli
koma út aftur í svona nákvæmri
endurgerð. Þó spyr maður sig hvort
þetta sé sama bókin og 1945. Fyrir
mér er þessi bók sögulegur minnis-
varði. Til dæmis er vert að muna að
Friðrik Þór valdi einmitt þessa út-
gáfu til að brenna í kvikmyndinni
Brennu Njáls sögu. Hann var auðvit-
að að fremja margfalt „fóðurmorð" -
á höfundi Njálu, Halldóri Laxness og
jafnvel myndlistarmönnunum þrem-
ur!“ -SA