Dagblaðið Vísir - DV - 25.01.2003, Blaðsíða 11

LAUGARDAGUR 25. JANÚAR 2003
11
Skoðun
! F fpi f t ,■1 mr-* Í'IÍ iiiiil ... j
j|i ) !j í' ' .’J |>pH» - ' I
DV-MYND GVA
Þegar Dylan söng í Vestmannaeyjum
Xjf Kjartan Gunnar
Kjartansson
Mk. blaðamaður
Laugardagspistill
Hver kynslóð á sína stórviðburði,
góða eða slæma eftir atvikum. Slík-
ir viðburðir eiga sér sameiginlega
skírskotun í hugum manna um leið
og hver og einn tengir þá sjálfum
sér: Hvar var ég staddur er ég fékk
fréttirnar? Hvað var ég að sýsla og
hverjar voru aðstæður mínar? Hafði
þessi atburður áhrif á líf mitt og tók
ég á einhvem hátt þátt í atburða-
rásinni?
Sú kynslóð sem nú er komin á eft-
irlaun man upphaf síðari heims-
styrjaldar, endalok hennar með
kjamorkuárás á Hirosima og Naga-
saki, og stofnun lýðveldisins.
Ég er ekki kominn á eftirlaun en
man þó ýmsa atburði sem frétta-
menn og sagan hafa flokkað sem
stórviðburði síðustu fjögurra ára-
tuga. í ár verða fjörutíu ár frá því
Kennedy var skotinn í Dallas í
Texas. Þegar ég fékk fyrst fréttir af
þessu frægasta pólitíska morði síð-
ari tíma, stóð ég uppi á stól inni í
eldhúsi að ná mér í kertisstubba til
að hafa í snjóhúsi sem ég og vinur
minn höfðum komiö okkur upp.
Á miðvikudaginn var voru liðin
tuttugu ár frá krapaflóðinu á Pat-
reksfirði sem varð fjórum að bana,
og á fimmtudaginn voru liðin 30 ár
frá því að eldgosið hófst í Heimaey.
Vanmetínn atburður?
Á síðustu dögum hafa fjölmiðl-
amir verið að rifia upp atburðina í
Vestmannaeyjum fyrir 30 ámm. Sú
upprifiun hefur lætt að mér þeim
grun að ég og jafnvel þjóðin i heild
höfum gert minna úr þessum ógnar-
atburðum en ástæða var til.
Kannski á þessi grunur rætur að
rekja til þeirrar staðreyndar að ís-
land í dag, árið 2003, er miklu meira
fréttasamfélag en það var fyrir 30
ámm, þegar hér var aðeins ein rík-
issjónvarpsstöö sem vart hafði slitiö
bamsskónum, ein ríkisútvarpsstöð
og nokkur stöðnuð flokksmálgögn.
Kannski gerðum við mun minna
úr þessum atburðum vegna þess að
allir björguðust giftusamlega. Það
minnir okkur á að mannslífin eru
ómetanleg hvað sem öðru líður. í
þeim skiiningi vom snjóflóðin í
Neskaupstað, 1974, og i Súðavík og á
Flateyri, 1995, miklu sorglegri og
óhugnanlegri atburðir.
Kannski þurfum við tíma til að
vega og meta atburðarás sem þessa
og setja hana í samhengi og kannski
varö þjóðin fyrir sjokki í janúar
1973. Við erum vön að þrátta og
þrasa um hin ólíklegustu smáatriði
en á tímum mikiila tíðinda verða
hörðustu þrasarar kjaftstopp.
Eyjagos og unga fólkið
Það em ekki síst bömin mín sem
styrktu mig í þeirri trú að þjóðin og
ég hefðum tekið gosinu í Eyjum
með óvenju miklu jafnaðargeði:
„Var þetta svona svakalegt?" -
spurðu þau þegar atburöarásin var
nú rifiuð upp í sjónvarpi. „Þið hafið
aldrei talað svona um þetta“ - rétt
eins og þau hafi verið hlunnfarin
um stórslysakvikmynd sem gerðist
i alvöru og í ofanálag hér við land.
Já, eldgosið í Vestmannaeyjum
var svakalegt: Fyrirvaralaust opn-
aðist virk eldgjá yfir þvera Heima-
ey, aðeins tvö hundmð metra frá
6000 manna þéttbýlisbyggð.
Mestu fólksflutningar
Þá hófust umfangsmestu og hröð-
ustu fólksflutningar íslandssögunn-
ar. Á fimmta þúsund manns var á
nokkrum klukkustundum flutt frá
Vestmannaeyjum til höfuðborgar-
svæðisins og á þéttbýlisstaði Suður-
nesja og Suðurlands. Bátar Vest-
mannaeyinga fluttu fólkið til Þor-
lákshafnar, lest langferðabíla og
strætisvagna myndaðist milli
Reykjavíkur og Þorlákshafnar og
milli Reykjavíkur og Eyja var
mynduð loftbrú flugvéla, auk þess
sem flugvélar og þyrlur frá vamar-
liðinu tóku þátt í flutningunum.
Maðurinn og náttúruöflin
Síðan tóku við aðgerðir sem mið-
uðu að björgun verðmæta. Búslóðir
voru fluttar úr fiölda húsa, neglt
fyrir glugga og unnið sleitulaust að
því að moka vikri af mannvirkjum.
Næsti kafli greinir frá návígi við
náttúruöflin. Þar stóð maðurinn,
vopnaður viti sínu, vatnsdælum og
þrjósku, andspænis eyðileggingar-
mætti glóandi hraunstraumsins
sem ógnaði höfninni og bænum. 1
þeirri baráttu hafði maðurinn á
endanum betur. En þegar upp var
staðið höfðu 400 af 1000 húsum Vest-
mannaeyinga eyðilagst í eldgosinu.
Fram undan var tröllaukið hreins-
unar- og uppbyggingarstarf.
... því hér réð kommún-
isminn ríkjum í sinni
róttœkustu mynd: Eng-
inn átti neitt og allir
allt. Engir peningar, eng-
in viðskipti, enginn
markaður. Hér réð regla
Karls Marx hagkerfinu:
Framlag samkvœmt getu
- viðgjöld samkvœmt
þörfum. En ólíkt öðrum
kommúnistaríkjum var
hér nóg af öllu.
Fómfýsi eða forréttíndi
Ég hef aldrei búið í Vestmanna-
eyjum, né nokkur minna ættingja.
Engu að síður á ég óvenju persónu-
legar minningar frá fyrstu tveimur
vikum gossins. Ástæöan er sú að ég
fór með Hjálparsveit skáta í Reykja-
vík til björgunarstarfa í Eyjum er
gosið hafði staðið yfir í örfáa daga.
Ég ætla ekki aö gera lítið úr
seinni tíma hátíðarræðum um fórn-
fýsi og hættulegar aðstæður björg-
unarmanna í Eyjum. En ég leit ekki
þannig á málin fyrir 30 árum. Fyrir
mér voru þeir sem fengu visa til
Vestmannaeyja á þessum dögum,
vandlega útvalinn forréttindahópur.
Ferðin var því toppurinn á tilver-
unni og gerði vini mína græna af öf-
und. Ég hefði ekki viljað skipta á
þessari ferð og tveggja mánaða
ókeypis sólarlandasukki. Auðvitað
var þetta engin skemmtiferð. Hún
var þvert á móti erfið, óhugnanleg
og líklega svolítið hættuleg. En hún
var ævintýraferð sem skildi eftir
ógleymanlegar minningar.
Svart-hvít veröld
Eini gallinn við þessa reynslu er
sá hversu erfitt er að lýsa henni:
Svörtum vikrinum rigndi alls staðar
niður. Hann barst inn um allt, fór of-
an í skóna, særði holdið, málaði
Heimaklett svartan, þurrkaði út alla
liti og breytti þessari litfögru eyju í
draugalega svart-hvíta veröld.
Frá eldstöðvunum bárust smellir,
líkt og annarlegt brimhljóð, þegar
þær þeyttu upp gosefninu en undir
tónuðu stöðugar, dimmar drunur,
lengst neðan úr iðrum jarðar og
engu líkar. Þegar mest gekk á sást
glóandi hraungrýtið þeytast yfir bæ-
inn og stundum náði það að kveikja
elda í einstaka húsum.
Loksins alvöru marxismi
Mannlífið í Eyjum var ekki siður
merkilegt þessa dagana: Rauðeygðir
og órakaðir húsasmiðir, slökkviliðs-
menn, lögreglumenn, og hjálpar- og
björgunarsveitarmenn, með
„Patton" fremstan meðal jafningja,
að ógleymdum taugastrekktum her-
mönnum frá vamarliðinu á Kefla-
víkurflugvelli, sem héldu á skóflun-
um eins og þeir væru með hríð-
skotabyssur. Á Víetnam áttu þeir
von en ekki skóflum og eldgosi í
Vestmannaeyjum - og bjuggust við
að jörðin sykki undan þeim þegar
minnst varði.
Hvar áttu þeir líka að berjast ef
ekki hér, því hér réð kommúnism-
inn ríkjum í sinni róttækustu
mynd: Enginn átti neitt og allir allt.
Engir peningar, engin viðskipti,
enginn markaður. Hér réð regla
Karls Marx hagkerfinu: Framlag
samkvæmt getu - viðgjöld sam-
kvæmt þörfum. En ólíkt öðrum
kommúnistaríkjum var hér nóg af
öllu. Fínn matur í Vinnslustöðinni
og vestrænt coke og sjoppufæði eins
og hver gat í sig látið. Palli var
næstum því einn í heiminum.
Vestmannaeyjavitrun
Við í Hjálparsveitinni héldum til
vestarlega í bænum, í HB-húsinu.
Þar var einhver leiklistaraðstaða,
finasta diskótek með miklu plötu-
safni og gott útsýni austur yfir bæ-
inn. Það var einmitt í þessum húsa-
kynnum á laugardagskvöldi sem ég
varð fyrir svo sterkri og ógleyman-
legri reynslu að hún varð næstum
því yfirnáttúruleg.
Við höfðum átt erfiðan dag en
vorum nú að hvíla okkur - spjölluð-
um saman, spiluðum plötur og sötr-
uðum Egils appelsín. Einhver í
hópnum fór að predika pólitískar
hugsjónir um frið, jöfnuð og
bræðralag en slíkar tölur þóttu þá
góð latína í samkvæmum ungs
fólks. Jafnframt formælti hann
græðgi, lifsgæðakapphlaupi og efn-
ishyggju og taldi að þetta þrennt
ætti eftir að steypa Vesturlöndum í
glötun. Einhver bætti þá við að
Vestmannaeyingar væru líklega
meiri efnishyggjumenn en aðrir ís-
lendingar, enda væru hér í plássinu
flottari steríógræjur en gengur og
gerist og útlendur bjór í öðrum
hverjum ískáp.
Þegar hér var komið sögu þurfti
ég að skreppa á salemið en bað
fyrst plötusnúðinn að setja Bob Dyl-
an á fóninn. Ég gekk síðan fram
ganginn í hægðum mínum en stað-
næmdist við opið herbergi með stór-
um glugga sem sneri í austur. Þar
blasti við mér óvenju myndræn og
táknræn sýn. í forgrunni var her-
bergið, fullt af litskrúðugum leik-
búningum á tjá og tundri og grím-
um sem lýstu ýmiss konar geðs-
hræringu. Út um gluggann sá ég
stóran hluta bæjarins, hús í björtu
báli og síbyljandi, glóandi gosefnið
rigna yfir bæinn. í bakgrunni voru
svo eldstöðvamar í öllu sínu veldi.
Mér varð hugsað til ræðunnar sem
hjálparsveitarhippinn var nýbúinn
að halda og allt í einu small allt
saman í eina allsherjar vitrun -
enda var nú Bob Dylan kominn á
fóninn og söng sem aldrei fyrr:
,,1’ve been out in front of a dozen
dead oceans. I’ve been ten thousand
miles in the mouth of a graveyard.
And it’s a hard, and it’s a hard, it’s
a hard, and it’s a hard, and it's a
hard rain’s a gonnafall.”