Dagblaðið - 18.11.1976, Blaðsíða 15

DAGBLAÐIÐ. FIMMTUDAGUR 18. NOVEMBER 1976.
15
Tvö skref fram, eitt aftur
Um yfirlitssýningu á verkum Finns Jónssonar í Listasafni íslands
Yfirlitssýningar gefa bæði al-
menningi og fræðimönnum
gullvæg tækifæri til úttektar
eða endurmats á ferli lista-
manna. Sú úttekt felst í könnun
á því hvaða menningar-
straumar og þjóðfélagsstað-
reyndir hafa mótað listsköpun
þeirra, hvernig list þeirra
þróast og hvaða áhrif hún síðan
hefur á það umhverfi sem hún
hrærist í, bæði samfélag lista-
manna og samfélagið í breiðum
skilningi. Þessi rannsókn bygg-
ist á nákvæmri skoðun lista-
verkanna sjálfra, athugun
ýmissa samtímaheimilda, við-
tölum og samanburði. En list-
fræði, eins og reyndar sagn-
fræði, grundvallast aldrei á
ógagnrýninni skýrslugerð eða
samantekt. Fræðimaðurinn
verður að geta skilið á milli
aðalatriða og aukaatriða, bæði í
heimildasöfnun og myndrann-
sóknum. Hans er einnig að vega
og meta hvernig listamaður
vinnur úr föngum sínum og
hvort honum tekst eða tekst
ekki að setja fram sjálfstæðar
niðurstöður.
Um frumherja
Þegar talað er um frumherja
í íslenskum listum, þá er það
ekki nóg að segja að þessi og
þessi hafi verið fyrstir til að
gera hitt eða þetta og þar með
séu þeir sjálfkrafa komnir með
fjórar stjörnur í menningarsög-
unni. Það hlýtur að skipta hér
höfuðmáli, ef frumherjinn er
einungis að apa eftir erlendum
stefnum án þess að auka við
þær á neinn iiátt og jafnvel að
slæva brodd þeirra með yfir-
borðslegri skreytingu. í því til-
felli hlýtur glansinn að hverfa
af frumherjaafrekinu.
Tilefni þessa formála er yfir-
litssýning áverkumFinns Jóns-
sonar í Listasafni Islands og vil
ég taka það frarn að ég er með
honum ekki að fella dóm yfir
Finni, heldur aðeins að gera
athugasemd við þá skoðun
hans, sem fram hefur komið
bæði í blöðum og sjónvarpi, að
listfræðingar eigi alls ekki að
gagnrýna heldur aðeins að raða
saman heimildum. Á sýningu
þessari eru 198 verk og hefði
vansalaust verið hægt að grisja
hana um V6 og hefði hún þó
gefið góða mynd af göngu
Finns Jónssonar eftir listbraut-
inni, — auk þess sem afkára-
legt er að sjá málverkum stillt
upp á gólfi vegna plássleysis.
Handlaginn
Finnur hóf ungur nám í gull-
smíði, enda laginn handverks-
maður eins og Ríkharður bróðir
hans. En hugur hans stóð til
meiri afreka og af óvenjulegri
framsýni fór hann nær þrí-
tugur til náms í Kaupmanna-
höfn og 1920 var hann kominn
inn á einkaskóla Olavs Rude
sem þá var einn af fáum
Norðurlandamálurum sem.
skilið hafði þýðingu
expressjónismans. Af málverk-
unum á sýningunni má ráða að
Finnur hafi tekið ótrúlega
fljótt við sér og reyndar er
ferill hans fram undir 1930
næsta undraverður, ef tillit er
tekið til uppruna málarans.
Árið 1921 málar hann t.d.
„Öræfalandslag“ þar sem fjöll
og hæðir eru einfölduð 1 nær
afstrakt form, fletir eru breiðir
og útlínur breiðar og ákveðnar.
Árið 1922 virðist Finnur orðinn
leiður á lognmollunni í Kaupin-
hafn og fer til Dresden og inn-
ritast þar í skólann „Der Weg“.
Á menningarsetri
Dresden hafði verið mikið
menningarsetur upp úr 1905,
þar hafði „Die Brúcke" sprottið
upp með þeim heiðursmönnum
Kirchner, Schmidt-Rottluf,
Heckel, Nolde og fleirum, en
um 1910 færðist þungamiðja
átaka til Múnchen og „Bláa
riddarans“ þeirra Kandinskys,
Jawlensky, Marc og Macke.
Dresden var því varla nema
svipur hjá sjón, en þó voru
hlutbundin form, eins og eðli-
legt er, þegar hann hafði
kannað fígúratífan expressjón-
isma. Árangurinn sjáum við í
tæplega þrjátíu verkum sem
gerð eru milli 1922 og 1925.
Þetta eru að mörgu leyti ein-
kennileg verk og af mörgum
talin ótímabær, miðað við ís-
lenska menningarsögu. En að
sjálfsögðu eru þau ofur eðlileg
viðbrögð Finns við hinu þýska
umhverfi, þótt íslenskt list-
áhugafólk hafi á þeim tíma
ekki getað tekið þetta stökk inn
í hið óhlutbundna með honum.
Spyrja má í þessu sambandi
hvort formbyltingar í listum
séu nokkurn tíma tímabærar,
hvort þær sjálfar skapi ekki
grundvöllinn fyrir tilveru
sinni. En það sem skiptir meira
máli er að Finnur gerir þessar
myndir með hálfum huga
aðeins, gerir hlutlægar myndir
samtimis þeim oginnanskamms
eru teningar og kúlur hans
farin að fá táknræna eða
frásagnarlega merkingu, eins
og í „Örlagateningi" frá 1925 og
fleiri myndum.
Táknhyggja
Finni er því um megn til
lengdar að skapa sjálfstæða
óhlutbundna myndveröld, hún
listamenn eins og Kokoschka og
Kandinsky um stund viðloðandi
þar og munu' hafa kennt við
„Der Weg“. Dvölin í Dresden
frá 1922-25 virðist heldur betur
hafa stappað í Finn stálinu,
eins og kemur fram í fyrstu
myndum hans þar. Merkust
þeirra er röð mannamynda þar
sem Finnur fjallar á markviss-
an og afdráttarlausan hátt um
andlitsform og í þeim gætir
óbeinna áhrifa frá frumstæðri
list, svo og höfuðmynda manna
eins og Jawlensky. Hér og i
öðrum oliumyndum frá þessum
tíma sést að málarinn hneigist
að sterkri formbyggingu,
„hleðslutækni", en er varla
næmur á lit, — en þessir eigin-
leikar held ég að loði við Finn
Jónsson allar götur síðan.
Af straktlist
af bernskuskeiði
A þessum tíma var afstrakt-
listin orðin rúmlega 10 ára göm-
ul og því komin af bernsku-
skeiði. Afstraktlist Kandinskys
var orðin að ljóðrænni geó-
metríu, De Stijl-hreyfingin
hafði einnig staðið fyrir
„hreinsun" forma og rússinn
Malevitsch byggði „súpremat-
isma“ sinn á fljúgandi geómetr-
ískum einingum. A þeim
grunni byggir því Finnur
fyrstu tilraunir sínar með ó-
verður að hafa einhverja ytri
viðmiðun. Að vísu höfðu aðrir
gert slíkt, t.a.m. Kandinsky,
sem vitnaði gjarnan í guðspeki,
og Malevitsch kvað form sín
tákna æðri gildi á ný-
platónskan hátt. En í myndum
þeirra er þó fyllilegt samræmi
og myndheildin stendur styrk
eftir sem áður. En í óhíut-
bundnum táknmyndum Finns,
eins og „örlagateningnum",
fær maður á tilfinninguna tog-
streitu milli þrívíðu formanna
og flatanna kringum þau.
Þessar myndir eru því ótíma-
bærar hvað Finn sjálfan snertir
og varla meir en æfingar ef á
heildina er litið. Ekki sáust þær
hér heima nema á einni sýn-
ingu árið 1925, svo ekki náðu
þær aö smita út frá sér. Finnur
segist sjálfur hafa hætt að mála
afstraktmyndir vegna þess að
hann hefði þurft að afla sér
lífsviðurværis. Nú væri svo sem
hægt að segja að ekki hefðu
verið vandræði fyrir útlærðan
gúllsmið að lifa á íslandi og
mála myndir eftir géðþótta, —
eins og reyndar skeði með Bald-
vin Björnsson.
Afstrakt
upp á bátinn
En ég held aö Finnur hafi
re.vndar gefið afstraktlist upp á
Komposisjón 1922
AÐALSTEINN
INGÓLFSSON
Myndlist
bátinn, þar eð hún hentar
honum ekki. Það er svo ekki
fyrr en nú á seinni árum að
hann skemmtir sér við skreyti-
kennda afstraktlist í afslöppun-
arskyni.
Ef við skoðum þessar af-
straktmyndir nánar má greina
áhrif De Stijl (nr. 35), Kandin-
skys og Malevitsch (nr. 31 og
32) en auk þessa má sjá Finn
teikna eftir kúbískum skúlptúr
rússans Archipenko, en snýr
könnun myndhöggvarans á
tómarúmi upp í fremur skreyti-
legan leik með bjúglínur.
Einna sjálfstæðast vinnur
Finnur í svarthvítum túsk-
myndum eins og nr. 30, 33 og 44,
þar sem hann teflir laglega
saman hvelfdum formum og
beinum línum. Eftir 1925-6
finnum við vart nema einstaka
verk með snert af óhlutbund-
inni myndhugsun og ekki
verður af eftirfarandi myndum
Finns séð að hann hafi mikið
lært af iðkun afstraktlistar.
Grunnurinn að listsköpun hans
er sem sé lagður í Kaupmanna-
höfn og fyrsta árið í Dresden,
þ.e. einaldur og sterkbyggður
expressjónismi þar sem hlut-
veruleikinn er skýrt hlaðinn
upp og breiðar línur greina
milli hluta.
Áleitnar myndir
Fram yfir 1930 sýnist mér
Finnur oft beisla þann stíl í
þágu áleitinna mynda og með
glöggt auga fyrir þjóðfélags-
staðreyndum. 1 myndum eins
og „Vegavinna“, „Mjaltir",
,,Bæn“ og „Morgunn á miðinu"
lýsir málarinn látlaust yfir sam-
stöðu með verkafólki og
bregður yfir sveita þess nær
hetjulegum ljóma. Finnur er
t.a.m. einna fyrstu íslenskra
málara til að sýna baráttu ein-
staklingsins við hafið og mætti
segja mér að Gunnlaugur
Scheving nafi eitthvað lært af
honum hvað þetta snerti. En
Gunnlaugur hafði aftur á móti
það til að bera sem Finn skorti
tilfinnanlega, þ.e. litagáfur.
Stundum, eins og í ofangreind-
um myndum, virðast dökkir og
þyrrkingslegir litatónar Finns
við hæfi. Alltént „rómantísera"
þeir ekki inntakið. En þegar á
líður fer áhorfandinn bókstaf-
lega að æpa á tæran lit eða óska
sér votrar tusku til að hreinsa
myndirnar af grámyglunni.
Verst kemur þetta niður á
landslagsmyndum Finns sem
fyrir vikið virðast allar málaðar
í haustnepju. Einnig fer að
bera mjög á tilhneigingu hans
til eftirlætis í teikningu, hressi-
legar blakkir hverfa fyrir alls-
kyns yfirborðslegum krusi-
dúllum. Þær eru áberandi í
landslagsmyndunum og gera
„karikatúr" úr mörgum manna-
myndum sem Finnur áður fór
með sem heilt og voldugt form.
Landslag og frósögn
Landslag ásamt frásögninni,
þjóðsögunni, er svo stærsti
hluti myndsmíðar Finns allt
fram á þennan dag og er þetta
tvennt gjarnan með því marki
brennt sem ég hefi lýst hér að
ofan. Þessi myndsmíð hefur
lítið breyst þessi 50 ár eða svo
sém Finnur Jónsson hefur
stundað hlutbundna,
expressjóníska list, nema hvað
afstraktlistin og dulhyggjan
hefur á síðasta áratug tekið sér
stöðu við hlið hennar á ný og
ekki tekst mér að sjá nema hóg-
væra skreytilist í þeirri endur-
fæðingu.
Þótt hið fyrsta afstraktskeið
Finns hafi vart verið þroskað
atliæfi, þá ber það vott um
sjálfstæða hugsun og þá stað-
reynd að íslenskir listamenn
voru að verða gildir þátttak-
endur á sviði evrópskrar nú-
tímalistar. Síðari ex-
pressjónismi Finns leggur
siðan grundvöllinn að listrænni
tjáningu þjóðlegra gilda og
styður við bakið á þeim lista-
mönnum sem komust til þroska
eftir 1930. En þá hafði sjálf-
stæði brautryðjandans snúizt í
þrjóskulega og ógagnrýna ein-
stefnu eftir þjóðlegum
brautum, — einstefnu sem
skapaði einstaka stórverk en þó
fleiri bresti.