Dagblaðið - 27.08.1979, Síða 13

DAGBLAÐIÐ. MÁNUDAGUR 27. ÁGÚST 1979.“
: 13
Skáld gegn her í landi?
SÓLSKALRÁÐA
LJófl gegn her og hervaldi 1954—1979
Jón Guflni Kristjánsson, Gunnar Skarphéðins-
son og Einar ólafsson völdu kvœflin og sáu
um útgáfuna.
Mál og menning, Reykjavlc 1979.130 bb.
Hvað skyldi annars hernám eða
herseta fsiands vera orðið langt? Vis-
ast veltur það á því hvernig talið er.
En að vori verða fjörutíu ár liðin frá
hernámi Breta, þar næsta ár þrjátíu
frá því að amerísk herstöð var endur-
reist í Keflavík, i vetur voru þrjátíu ár
síðan ísland gekk í Atlantshafs-
bandalagið. Það vantar svo sem ekki
að nógra merkisdaga er að minnast í
hernámssögunni. Mestallan þennan
tíma hefur verið á döfinni einhvers
konar barátta „gegn her í landi”
undir ýmsum nöfnum og merkjum að
vísu, en æ hinum sömu kröfum um
hlutleysi, vopnleysi, varnarleysi
landsins.
Hernámsandstæðingar hafa oft og
einatt vakið myndarlega athygli á
sínum málstað. Samt sem áður auð-
kennist barátta þeirra öll þessi þrjátíu
eða fjörutíu ár af sífelldum ósigrum:
þeir hafa aldrei komist neitt nærri því
að fá framgengt kröfum sínum um
úrsögn úr Nató, uppsögn herverndar-
samningsins og aldrei unnið málstað
sínum sannanlegt almenningsfylgi.
Það eru þvert á móti málflytjendur
„varins lands” og „aronskunnar”
sem sýnast í sókn á undanförnum
árum. Þegar litið er á sögu vinstri
stjórna er ekki einu sinni hægt að
trúa á staðfastan vilja neins stjórn-
málaflokksins til að framfylgja
neinumslíkum kröfum, þótt aðstaða
skapaðist að nafninu til. Hersetan er,
eftir fjörutíu ár, fyrir lifandi löngu
orðin varanleg staðreynd í þjóðlífinu
og öllum ljóst að herinn er hér til
frambúðar. Hvað er þá orðið um
málstað og baráttu hernámsandstæð-
inga?
Sókní vörn?
ii Frá öðru sjónarmiði, hernámsand-
stæðinga sjálfra, horfir þetta mál
sjálfsagt allt öðruvísi við. Þeir
mundu sjálfsagt segja að barátta
þeirra öll þessi ár hafi umfram allt
verið varnarbarátta og í vörninni hafi
margir mikilsverðir sigrar unnist. Án
andstöðunnar gegn hernum hefðu
ásælni og ítök Bandaríkjamanna
gengið miklu lengra en raun ber vitni
og miklu meiri spilling orðið í sam-
skiptum hers og landsmanna. Her-
■ námsandstæðingar hafi með baráttu
sinni haldið á loft hugsjón sjálfstæðis
og þjóðfrelsis, kröfu um frjálst og
óháð land og ríki sem geri vegna bar-
áttu þeirra hvenær sem er orðið raun-
hæf póUtísk krafa. Umfram allt hafi
þeir staðið gegn „hernámi hugarfars-
ins” í öllum þess myndum og nú
síðast hnekkt óbeint ef ekki beint
bæði aronsku og vörðu landi. Með
baráttu sinni hafi þeir haldið lífi í
sjálfri sjálfstæðisvitund þjóðarinnar,
haldið á loft og túlkað málstað sem
endanlega eigi ríkulegan hljómgrunn
í brjósti hvers einasta manns, sama
hvernig atkvæði falli á kjördegi.
Hvaða hlut skyldu nú skáldin eiga í
baráttunni gegn hernum, fyrir ævar-
andi málstað fullveldis og þjóðfrels-
is? Æ, ósköp er hann nú lítill, ef
marka má þessa bók, Sól skal ráða,
sem gefin var út í tilefni af „baráttu-
deginum” 30. mars 1979. Það kann
að vísu að vera bókarinnar sök og út-
gefendanna frekar en skáldanna og
skáldskaparins frá undangengnum
aldarfjórðungi, ef bók þessi virðist
eins og sönnunarmark um andleysi
skálda í baráttunni. Og að vísu kann
líka að vera að skakkt sé spurt frá
byrjun.
Her á bók
Hvað sem líður rökum með og
móti her i landi, aðild að Nató
o.s.frv. þá er návist hersins í landinu
staðreynd og hefur verið í næstum
tjörutiu ár. I staðinn fyrir að leita
uppi kveðskap gegn her í landi væri
kannski nær að spyrja um herinn og
hernámið sem yrkisefni. Það held ég
að gæti orðið fróðlegt að rekja her-
námssöguna eins og hún birtist í bók-
menntunum allt frá því i maí 1940.
Herinn i landinu er ein af ótal-
mörgum staðreyndum nútímalífs og
lífshátta í landinu sem skáldin eru
óhjákvæmilega að fást við, tjá og
túlka í verkum sínum. Hvemig skyldi
efnisminnið „her í landi” taka sig út í
bókmenntum samtíðarinnar, ljóðum,
sögum og leikritum?
Mér vitanlega hefur aldrei verið
hugað að þessu athugunarefni sér-
staklega. En ætli verði ekki leitun að
skáldskap sem beint eða óbeint fagni
komu og vem erlends hers í landinu,
eða svo mikið sem sætti sig við hann
sem staðreynd? Einmitt í afstöðunni
til hers og hernáms og hersetu kann
að vera að hefðgróin íhaldssemi bók-
menntanna komi skýrt í ljós —
herinn verður þar skýrasta og átakan-
legasta dæmi hins skelfilega nútima
sem felur í sér vísan voða fyrir við-
tekin mannleg og þjóðleg verðmæti.
Einnig er líkiega nokkuð um það að
bókmenntirnar eti upp viðhorf og
röksemdir stjórnmálamanna í deilum
um utanríkismál og þjóðræknispóli-
tík og reyni að klæða þær skáldlegum
búningi. Málsvöm hernáms i skáld-
skap yrði sjálfsagt helst af þessu tag-
inu.
Kveðskapur
og barátta
Úr því að hernámsandstæðingar á
annað borð hafa áhuga á bókmennt-
um og bókmenntasögu hefði víst
verið gaman að þeir reyndu sig við
einhver raunvemleg athugunarefni
sem varða hernám og hersetu í bók-
menntunum. En það er ekki því að
heilsa í Sól skal ráða. Þess í stað er í
bókinni tekin upp hugmynd frá þvi
fyrir 25 árum, sem ég held að auki
hafi frá upphafi verið á misskilningi
byggð. En þegar Kristinn E. Andrés-
son tók saman efni í ljóðasafnið Svo
frjáls vertu móðir, árið 1954, virtist
vaka fyrir honum í fyrsta lagj ein-
hvers konar samhengi á milli ljóða
nútímaskálda um ættjörð sína, eink-
um ef þau beindust gegn hemámi og
hersetu landsins, og ættjarðarkvæða
fyrri tíðar skálda, en í öðru lagi ættu
nútímaskáld, ef vel væri, að gegna
eitthvað svipuðu hlutverki í baráttu
gegn her í landi og rómantísk skáld
19du aldar í sjálfstæðisbaráttunni
gegn Dönum. Hvað sem öðru líður
kom þetta mætavel heim við aðrar
menningarpólitískar hugmyndir
Kristins fyrr og síðar.
Það kann raunar á þeim tíma að
hafa verið einhver hæfa í að minnsta
kosti fyrri parti hugmyndarinnar:
slíkt samhengi við eldri skáldskap
kann að mega greina í ættjarðar-
kvæðum nokkurra höfuðskálda frá
áratugnum á undan, Snorra Hjartar-
sonar, Guðmundar Böðvarssonar,
Jóhannesar úr Kötlum. Eftir þessa
höfunda, og ef til vill fleiri, má
eflaust finna dæmi raunverulega
virkra „baráttukvæða” frá þessum
árum, eins og t.a.m. Fylgd eftir
Guðmund, eða sonnettu Snorra,
Land þjóð og tunga. Aftur á móti
var hugmynd Kristins Andréssonar
um ættjarðar-, þjóðræknis- og bar-
áttukveðskap í líkingu við róman-
tíska skáldlist 19du aldar frá önd-
verðu fráleit um formbyltingarmenn
og atómskáld, enda fara af því litlar
sögur að Svo frjáls vertu móðir hafi
gert stórt slag í baráttunni gegn her í
landi þá eðasíðar.
En pólitískar eftirstælingar
Jóhannesar úr Kötlum eftir þjóð-
kvæðum, Sóleyjarkvæði, urðu brátt
að baráttukvæðum þegar þau voru
tónsett og farið að syngja þau á sam-
komum hernámsandstæðinga sjálfra.
Má ef til vill ráða af þessum dæmum
að hefðbundinn bragur, sönghæfni,
séu einhvers konar forsenda fyrir
„baráttugildi” ljóðrænna texta? Eða
er sjálf hugmyndin um „baráttu-
kvæði” úrelt og afsérgengin og háð
fyrri tiðar hugmyndum um notagildi
skáldskapar?
i Hvað sem því líður er næsta fátt um
slíkan skáldskap í Sól skal ráða, og
þó birtir söngtextar eftir tvo höf-
unda, Böðvar Guðmundsson og
Megas. Raunar er kvæði Megasar um
Jón Sigurðsson og sjálfstæðisbarátt-
una í bókinni til marks um útgefend-
ur hafi verið eitthvað eins og hálf-
ruglaðir við verk sitt. Þar eru sem sé
tvær gerðir eins og sama texta, sem
Megas hefur sungið með ólíku móti á
tveimur hljómplötum, prentaðar í
einni bunu sem eitt kvæði væri.
Hvað er
ættjarðarljóð?
Útgefendur geta þess í eftirmála að
þeir hafi ekki einskorðað kvæðaval í
bókina við ættjarðarkvæði „heldur
valið þau kvæði sem virðast eiga rót
sína í baráttunni gegn hemum og því
hervaldi sem hann er tákn fyrir”. Nú
kann orðið „ættjarðarkvæði” að
hafa óglögga merkingu um nútíma-
kveðskap af því meðal annars hvað
hugmyndir okkar um slíkan skáld-
skap eru háðar eldri bókmenntum
eins og vikið var að. Það breytir ekki
því að margt er eftir sem áður ort um
ættjörðina, náttúru- og landlagslýs-
ing er óþrotlegt viðfangsefni í ljóð-.
rænum skáldskap á íslensku. Auðvit-
að má íhuga hvaða efni, söguleg,
pólitísk, siðferðisleg, þurfi að koma
til viðbótar náttúrulýsingunni svo að
um réttnefnd ættjarðarljóð sé að
ræða. Bók eins og þessi hefði getað
orðið þarfleg ef húni hefði sett sér
eitthvert slikt athugunarefni, reynt að
skilgreina upp á nýtt hugtak „ætt-
jarðarkvæðis” í nútima-skáldskap.
En það er sem sé ekki því að heilsa.
Þó eru vitanlega í bókinni ýmis
kvæði sem leiða þetta efni skýrt fyrir
Jóhannes úr Kötlum
i
sjónir, ég nefni til dæmis Rúst og
Gandvíkurgælu eftir Guðmund
Böðvarsson, Ættjarðarkvæði eftir
Einar Braga. Til fundar við skýlaus-
an trúnað eftir Þorstein frá Hamri —
sem raunar er að fjalla um þjóðernis-
og þjóðræknismál í öllum sínum
skáldskap. En það er varla þakkar-
vert þótt útgefendur slampist á fáein
góð kvæði um gefið viðfangsefni
bókarinnar, hina hersetnu ættjörð.
Misgrip
Þrátt fyrir hið óglögga fororð út-
gefendanna í eftirmálanum undrast
maður af því að fletta bókinni hve
seinheppnir þeir hafa verið 1 kvæða-
Guðmundur Böðvarsson
vali sínu í bókina — ef það þá ekki
stafar af hreinu og beinu þekkingar-
leysi á þeim bókmenntum sem þeir
eru að fjalla um. Það er eiginlega
undarlegt að þeir skuli ekki hafa
fundiö skorinorðari og skörulegri
„baráttukvæði” en hér eru í bókinni
eftir tvö höfuðskáld gegn her í landi,
Jóhannes úr Kötlum og Guðmund
Böðvarsson — ef þeir voru að leita að
slíkum kvæðum. Eftir Snorra Hjart-
arson er ekkert kvæði. Satt er það að
ekki er mikið um hljómandi slagorð í
hinum seinni ljóðum Snorra. Samt
man ég ekki í svip áhrifameira ljóð
„gegn her og hervaldi” í skáldskap
seinni ára en Ég heyrði þau nálgast í
Lauf og stjörnur. Eftir Sigfús Daða-
son er tekinn enn eitt sinn kafli úr
ljóðaflokknum Borgir og strendur,
en útgefendur virðast ekki hafa tekið
eftir síðustu bók Sigfúsar, Fá ein
ljóð, hvorki gagngeru hernámskvæði
eins og Vor né bjartsýnisljóðum hans
um dauðann í þeirri bók.
Sum kvæði í bókinni er bágt að sjá
að komi hernámi og hersetu, her og
hervaldi hætishót við — Steinaríki
eftir Baldur Óskarsson, eða Höxi
stikkfri eftir Þórarin Eldjárn, til
dæmis. Margt kvæðanna kemur hins
vegar fyrir sjónir eins og þau væru
valin í sýnisbók um andleysi íslenskra
nútimaskálda. Maður hlýtur að undr-
ast um höfunda sem gefið hafa út
margar bækur og minnsta kosti
sumir hlotið umtalsverða viðurkenn-
ingu fyrir Ijóð sín, ég nefni Jón frá.
Pálmholti, Birgi Sigurðsson, Þuriði
Guðmundsdóttur, Ninu Björk Árna-
dóttur, Pétur Lárusson, hversu lítils
háttar eru kvæði þeirra í þessari bók.
fyrir utan höfunda sem hér eru með í
hóp en enginn veit til að hafi nokkurn
tíma ort neitt sem máli skiptir.
Aftur á móti vantar ýmsa þá I öf-
unda sem hæst hefur borið á tíma
bókarinnar, ég nefni bara svo alkunn
nöfn sem Hannes Pétursson, Jóhann
Hjálmarsson, Matthías Johannessen,
sem allir hafa ort margt um ættjörð-
ina og Matthías heila bók um her-
námsárin. Það kalla ég undur mikil
ef ekki fyrirfinnast eftir þessa höf-
unda Ijóð „gegn her og hervaldi” til
jafns við marga þá texta sem hér eru
prentaðir.
Þannig mætti Iengi telja missmíði
og vankanta á þessari minnisbók um
' þrjátíu ára aðild íslands að hernaðar-
bandalagi, en nú er vist meir en nóg
komið. Bókin er gremjuleg af þvi hve
hastarlega hún misgrípur sig á við-
fangsefni sem vissulega skiptir heil-
miklu máli í skáldskap og skáldskap-
arsögu samtíðarinnar. En það er að
vísu vonandi að barátta gegn her í
landi sé ekki jafn ósigurstrangleg og
samantekt og útgáfa bókar þessarar
gefurtil kynna.
] smjörlíki hf
argus