Árbók Landsbókasafns Íslands - 01.01.1957, Page 151

ÍSLANDSKLU KKAN í SMÍÐUM
151
drottningar hans (Ann. II, 647 o. áfr.). E. t. v. hefur skáldið að einhverju leyti haft
hliðsjón af þeirri frásögn við gestaboðslýsinguna í upphafi Elds, þótt augljós líkingar-
atriði séu fá eða engin. Um bréf þau, sem Jón Arason biskup á að hafa „tilskrifað keis-
aranum í Þýzkalandi að eignast landið og veita sér styrk því að halda með sömu trúar-
brögðum“, er vitnað í Skarðsárannál (Ann. I, 112). En í viðræðu við Arnæus er ham-
borgarkaupmaðurinn Úffelen .látinn skírskota til þessara skrifa Jóns Arasonar (Eldur
171—72).
Úr Skarðsárannál árið 1545 hefur Halldór skrifað hjá sér setninguna: „Lutheri bók,
að páfadómurinn sé stiptaður af djöflinum, útgeingur.“ (Ann. I, 106) Eins og kunnugt
er, kemur Luther talsvert við sögu í íslandsklukkunni, og leynir sér ekki, að höfundin-
um er heldur kalt til hans. Á „lausu“ handritablöðunum að Eldi eru Luthers Werke
nefnd oftar en einu sinni og vitnað í ýmis skammaryrði hans um páfann. Mér þykir
ekki ólíklegt, að þessi lestur skáldsins sé skýringin á því, að við skyldum seinna, dálítið
óvænt, fá að heyra um Luther í Atómstöðinni; en bæði organistinn og Búi Árland
minnast þar á klám hans (23,189).
Annálar hafa sjálfsagt gefið skáldinu efni í aldarfarslýsingu íslandsklukkunnar langt
fram yfir það, sem verður ljóst af beinum tilvísunum: um afbrot, refsingar og aftökur,
stórubólu, jarteikn o. s. frv.
Þegar Jón Hreggviðsson var dæmdur í sekt fyrir illmæli um konginn, sagði „í dóms-
niðurstöðunni á latínu að dómurinn ,væri ekki svo mjög uppkveðinn eftir fjölda vitn-
anna, heldur eftir efnisgnótt þeirri sem í vitnisburðinum felst‘ “ (Klukkan 19). Þessi
skringilegi formáli virðist eiga svo vel við mál Jóns Hreggviðssonar, að maður verður
næstum hissa á því, að tilvitnunin skyldi ekki vera tekin beint úr réttarskjölunum. En
Halldór hefur skrifað hana hjá sér frá útgáfu Sigfúsar Blöndals á Píslaisögu Síra Jóns
Magnússonar (1914), bæði á latínu og í þýðingu útgefanda (Minnisbók b 89). Séra
Jón notar hina latnesku klausu í rökræðu sinni um vitnisburð í galdramálum. Þessi bók
hlýtur að hafa verið skáldinu stórfróðlegt plagg um menningu þeirra tíma. En í örlög-
um Jóns Þeófílussonar frá Vestfjörðum lýsir hann sjálfur galdratrúnni með grimmri
kímni.
„Ná í einhverja fáránlega gamla náttúrufræði, líkl. Jóns lærða. (ísl. aðskiljanlegu
náttúrur)“, stendur í Minnisbók a (106). Sú náttúrufræði hefur eflaust verið ætluð hin-
um lærða Grindvíkingi, sem hefur mikla ást á „scientia mirabilium rerum“ (Klukkan
199) og er að safna efni í bækur sínar Physica Islandica og De gigantibus Islandiae
(203). Fyrirmynd hans í veruleikanum, Jón Olafsson Grunnvíkingur, samdi bæði steina-
fræði og fiskafræði, m. a. s. ritgerð um risa og tröllkonur.1 Grunnvíkingurinn hélt samt,
að risar hefðu ætíð verið fáir og dreifðir. Ef mergð jötna hefði verið mikil, ætti miklu
meira að finnast af stórum beinum í jörðu. Það er því eðlilegt, að nafni hans og eftir-
mynd í skáldsögunni er látinn spyrja Jón Hreggviðsson, hvort fundizt hafi „tröllabein
í jörð á hans afréttum ellegar á heiðum uppaf Borgarfirði“. Bóndinn neitar því, „enda
1) Um þessar ritgerðir Jóns Grunnvíkings, sbr. áðurnefnt rit eftir Jón Helgason. Minnisbók a vísar
til þessa rits bæði um fiskafræði og steinafræði Grtinnvíkingsins. (75)