Vísir - 07.06.1975, Blaðsíða 7

Vísir. Laugardagur 7. júni 1975
7
cTMenningarmál
Það er kannski ekki
von að margur fáist tii
að skeyta mikið um
vandamál islenskrar
bókaútgáfu i miðjum
kliðum ólinnandi efna-
hagsvanda, óleystum
erfiðleikum allra ann-
arra atvinnugreina og
verkföll og vinnudeilur
óleysandi að sjá fram-
undan. Að þvi leyti
voru bókaútgefendur
svolitið seinheppnir
þegar þeir héldu bóka-
þing sitt um miðjan
mai og báru þar fram
rök og kröfur sinnar
stéttar um réttan hlut.
En nokkur helstu atriðin i
ályktun Utgefenda á þingi sinu
voru tilmæli um niðurfellingu
söluskatts af bókum, viðlika
lánafyrirgreiðslu handa bókaút-
gáfunni og aðrar iðngreinar
njóta, annaðhvort verði Ut-
gefendum beinlinis greitt fyrir
afnot Utgáfubóka þeirra á bóka-
söfnunum eða til komi skyldu-
kaup á bókum islenskra höf-
unda handa söfnunum, og að
lokum tilmæli um fullnægjandi
fjárveitingu til að láta gera
könnun á stöðu islenskrar bóka-
Utgáfu.
Um stöðu Utgáfunnar fjallaði
raunar aðalræðan á þinginu,
ýtarlegt erindi sem Baldvin
Tryggvason flutti um „vanda
islenskrar bókaUtgáfu”. Þar
var dregin heldur en ekki dökk
mynd af ástandi og horfum i Ut-
gáfumálum — svo er komið,
segir Baldvin undir lok erindis-
ins, að verði ekki brugðist skjótt
við að bæta úr nokkrum brýn-
ustu vandamálum Utgáfustarf-
seminnar sé sjálfstæð
menningarleg bókaUtgáfa að
liðaundirlokhérá landi. Oghér
er reyndar ekki miklu meira
sagt en Utgefendur hafa oft gefið
til kynna á undanförnum árum,
þótt kannski sé ögn skýrar
kveðið að orðunum.
Útgáfa á hausnum
1 stystu máli felst sá vandi er
Baldvin Tryggvason lýsir i þvi
að þótt bókaútgáfan hafi að
magni til staðið I stað mörg
undanfarin ár hafi bóksala farið
siminnkandi. Fyrir tveimur eða
þremur áratugum hafi „meðal-
upplag bóka” verið um það bil
2000 eintök, fyrir nokkrum árum
svo sem 1400 eintök, en sé nú
varla meira en 1200 eintök. Og á
sama tima hafi „meðalsala
bóka” á fyrsta ári sömuleiðis
fariö stórlega minnkandi og sé
nU svo sem 800 eintök. Astæðan
fyrir þessari þróun er I fyrsta
lagi, að sögn Baldvins, siaukinn
tilkostnaður útgáfunnar og þar
með hækkandi bókaverð sem
þrefaldast hefur á þremur árum
1971-74. Enda telur Baldvin
Tryggvason að bókaútgáfan
hafi á siðastliðnu ári verið rekin
með miklu tapi — svo að nemi
tugum milljóna. A sama tima
taki rikið i sinn hlut álitlegan
skerf hins háa bókaverðs með
söluskattinum sem nú er orðinn
20%, veiti bókaútgáfunni enga
fyrirgreiðslu meðan dagblöð
njóti margvislegra friðinda og
raunar beinna opinberra fjár-
styrkja, keppi beinlínis við
bókaUtgefendur um lesendurna
með endurgjaldslausum útlán-
um bókasafnanna, og taki sér
einokun á Utgáfu kennslubóka
fyrir skyldunámsstigið,
viðráðanlegu og liklega arðvæn-
ER BOKA-
ÚTGÁFAN
KOMIN Á
VONARVOL?
FYRSTA GREIN
EFTIR ÓLAF JÓNSSON
legu viöfangsefni, sem Ut-
gefendur mætavel gætu annast.
Það væri án efa fjarska æski-
legt að gerö yrði slik könnun og
Uttekt á stöðu Islenskrar bóka-
Utgáfu sem útgefendur fara
fram á i ályktun sinni. En svo
vel væri þyrfti hún að ná lengra
en meta aðeins rekstrarvanda-
mál bókaUtgefenda um þessar
mundir, svo brýn sem þau án
efa eru. Vert væri að freista
þess að meta „stöðu bókarinnar
I samfélaginu”, margvislega
noktun og not sem menn hafa af
bókum, hlutverk og gildi bók-
mennta- og Utgáfustarfseminn-
ar eins og hUn er af hendi leyst.
Og sé bókaUtgáfan, og þar
með bókmenntirnar, svo illa á
vegi stödd s.em Baldvin
Tryggvason lýsir, þá er það
vissulega fróðlegt menningar-
sögulegt viöfangsefni aö
rannsaka hvernig og hvers
vegna svo hefur farið. Eða hefur
kannski Utgáfa islenskra skáld-
mennta, allténd i frumútgáfu,
alltaf verið á vonarvöl? En sú
grein Utgáfustarfseminnar sem
Baldvin telur langverst setta er
einmitt Utgáfa „fagurra bók-
mennta” af öllu tagi, frumsam-
inna og þýddra skáldrita og
fræðirita með bókmenntalegu
gildi.
Tölur um bækur
Sannleikurinn er sá að um
sögu og þróun bókaútgáfu, Ut-
breiöslu og afnot bóka fyrr og
siðar, er fjarska litil bein
vitneskja tiltæk. Aö visu eru
heimildir um útgáfuna frá ári til
árs, árlegan ritauka Lands-
bókasafns og skrár um hann I
árbók safnsins. A þeim heimild-
um er byggt yfirlit Ólafs Hjart-
ar yfir islenska bókaútgáfu 1887-
1966 sem birtist í Arbók Lands-
bókasafns 1967, og oft er vitnað
til.
Þar má lesa sér margan fróð-
leik um Islenska bókaUtgáfu I 80
ár, bæöi útgáfuna i heild og
einstakar bókagreinar, og ber
auövitað að gá að þvi að hér er
um heildaryfirlit að ræða og tal-
in rit allt niður að einni örk að
stærð. En svo dæmi sé tekið af
innlendum skáldmenntum,
frumortum ljóðum, skáldsögum
og öörum frumsömdum skáld-
ritum, má t.a.m. sjá að f þeim
flokk komu út 3 bækur árið 1887,
6. árið 1897, en 13 árið 1907. Arið
1915 voru frumsamin skáldrit
alls 18, en 31 árið 1925, 39 áriö
1935, og árið 1945 voru þau orðin
60 talsins.
Ariö 1887 komu alls út 32 bæk-
ur samkvæmt skránni, 1925 var
útgáfan alls 152 bindi, 1945 var
hún 541 bindi, en 533 bindi árið
1966, siðasta árið sem skráin
tekur til. En frumsamin
skáldrit nema alls um það bil
12% af allri bókaútgáfunni,
þessi áttatiu ár, og er það ivið
minna en hlutfa 11 erlendra
skáldrita I Islenskri þýðingu.
Þessar tölur eru gripnar upp
af handahófi, en sýna þó að ég
hygg nokkurn veginn rétta
mynd af þróun útgáfunnar i
heild og hlut innlendra skáld-
mennta i útgáfunni. Bókaútgáf-
an vex jafnt og þétt fram á
striðsár, en þá verður á
nokkrum árum gifurleg aukning
útgáfunnar: 322 bindi koma út
árið 1939, en 604 bindi árið 1946,
og hefur ekki orðið meiri þann
tima sem skráin tekur til. Eftir
strið er bókaútgáfa með köflum
verulega minni en nemur þó oft-
ast 500-600 bindum á ári. Af
skýrslum sem birtar eru I Hag-
tiðindum má ráða að á siðustu
árum, eftir aö þessari skrá
sleppir, sé hún enn i svipuðu
horfi.
Vitanlega er áramunur i út-
gáfu einstakra bókagreina —
árið 1906 koma t.a.m. út 22
ljóðabækur og 21 árið 1909, en
flestar ljóðabækur á einu ári
komu út 1946: 40 bindi. Meiri
regla er á útgáfu annarra
„frumsaminna skáldrita”, sem
talin eru sér i flokk, flest af þvi
skáldsögur, en flestar bækur i
þeim flokk komu út 1955: 39
bindi. Mest verður skáldskapar-
útgáfan i heild árið 1949: 74
bindi alls. En annars hefur
skáldskaparútgáfan verið I
svipuðu horfi alla tið eftir
striðslok, oftast þetta 50-60 bindi
á ári.
Skrýtnar eru tölurnar um út-
gáfu „þýddra skáldrita” sem
áreiðanlega eru öll að kalla
skáldsögur. Þessi flokkur hefur
oftast haldið I horfinu við útgáfu
frumsamins skáldskapar, eða
rétt rúmlega það. En fjögur ár i
röð, 1945-48, koma út yfir 100
bindi I þessum flokk.
Skrýtin þróun
Nú er sjálfsagt réttast að
draga varlega ályktanir af
þessúm talnarunum. Samt
finnst mér að i heild veiti þær
ansi skýra þróunarmynd: um
hægfara vöxt bókaútgáfunnar
uns hún ris i skyndilegt hámark
um og eftir striðsárin. Eftir það
staðnæmist útgáfan og gerir
aldrei meir en að halda I horf-
inuaö magnitil siöan. Þá ber að
gá að þvi að alltaf er um
heildartölur að ræða, en ætla
má að endurútgáfa bóka af öll-
um flokkum fari fjölgandi á
þessum tima, sömuleiðis aö
jafnt og þétt vaxi hlutdeild
ýmiskonar „nytjaprents” I allri
útgáfunni. Frumútgáfa bóka,
bæði innlendra og þýddra, fyrir
almennan markað fer þá
kannski beinlinis minnkandi frá
þvisem mest hefur oröið, eða er
allténd verulega minni en út-
gáfutölurnar gefa til kynna?
Þetta er óneitanlega skrýtin
þróun í bókaútgáfunni á timum
vaxandi fólksfjölda, aukinnar
menntunar, bættra efna. Hún
verður þó enn skrýtnari ef rétt
er að á sama tima hafi upplag
og sala bóka jafnt og þétt
minnkaö uns nú sé komiö að
lágmarki starfhæfrar útgáfu-
starfsemi og bókaútgáfan I
landinu að þrotum komin, ef
ekki beinlínis gjaldþrota. Ansi
er ég hræddur um aö hækkandi
bókaverð hrökkvi skammt til
skýringar á slikri þróun —
einkanlega þar sem verð á bók-
um hefur varla hækkað meira á
siðustu 3 eða 30 árum en annað
verðlag i landinu.
Upplög fyrr og nú
Um algeng upplög og sölu is-
lenskra bóka er eiginlega ekkert
vitað með vissu, engar heimild-
ir aðgengilegar um það efni I
likingu við skrár um útgáfuna
sjálfa frá ári til árs, enda mun
slikri vitneskju hvergi vera
skipulega haldið tilhaga. Það er
þvi nokkurn veginn út i bláinn,
þótt rök megi finna fyrir þvi, að
giska á að algengt upplag t.a.m.
skáldsagna eða þeirra ljóða-
bóka sem best seldust, hafi ver-
ið þetta 1000-1500 eintök.
Hitt er vist að með aukningu
útgáfunnar um striðsárin
stækkuðu einnig upplög bóka til
muna. Siðan hafa 2000-3000
eintök verið algeng upplög
nýrra bóka, frumsaminna eða
þýddra fyrir almennan markaö,
en t.a.m. ritsöfn þjóöskáldanna
eöa önnur viðlika verk eru
prentuð I 3000 eintökum hið
minnsta. Og upplög geta vissu-
lega orðið verulega stærri en
þetta. Metsölu á islenskum
markaöi hygg ég að megi kalla
sölu bókar sein i fyrstu lotu,
einni eða tveimur útgáfum,
nemurmeira en 3000 eintökum,
og til er að slíkar bækur seljist I
upplagi sem nemur allt aö 7000-
8000 eintökum. Frá seinni árum
eru ýmc dæmi um bækur sem
skjótt taka við sér á jólamark-
aöi, seljast upp i fyrstu prentun
og eru þegar endurprentaðar,
alls þetta 5000 eintök, og seljast
upp eða að kalla það á þetta
tveimur, kannski þremur árum.
Metsölubækur koma vist fyrir
velflest ár, en þær eru vitaskuld
aldrei nema fáar á móti hinum
sem eru prentaðar og seldar i
minna og oftast miklu minna
upplagi. Það er sjálfsagt mál aö
meðaltal upplags og sölu af út-
gefnum bókum nemur miklu
lægri tölum, og raunar er það
einn af annmörkum bókaútgáfu
hér á landi hve jafnvel fram-
gengustu metsölubókum eru
þröng takmörk sett i sölu. Hin
mesta metsala einnar bókar
getur sem sé ekki borið nema
takmarkað tap af öðrum bókum
sem ekki standa undir sér. Af
þvi leiðir lika aö hér á landi þarf
bókaútgáfan augljóslega á
nokkuð tryggum markaöi að
halda til að bera sig, tiltölulega
háu meðallags-upplagi og sölu
bóka i fyrstu útgáfu.
En að upplagi og sölu bóka
verður nánar vikið i annarri
grein.