Vísir - 07.06.1975, Blaðsíða 8

8
Visir. 'Laugardagur 7. júni 1975
KIRKIAN O dr ÞIÓDIN
Umsjón:
Gísli Brynjólfsson
I
Inn af Norðfjarðarsveit á
Austurlandi ganga 3 afdalir.
Nyrztur þeirra er Fannardalur.
í honum er samnefndur bær,
sem hélzt i byggð fram á miðjan
tí. áratug þessarar aldar.
Enda þótt ábúendur Fannar-
dals eigr sina sögu, er bærinn
samt ekki nafnkunnur fyrir
neinn þeirra. En það, sem gert
hefur Fannardal frægan, a.m.k.
i hugum allra þeirra, sem láta
sér annt um forna gripi, er
KROSSIN N í F ANNARDAL
enda þótt ekki sé vitað, að þar
hafi nokkru sinni verið bænhús,
hvað þá heldur kirkja eða hálf-
kirkja.
Um kross þennan hefur
Bjarni þjóðskjalavörður Vil-
hjálmsson ritað ýtarlega og á-
gæta grein i siðustu árbók Forn-
leifafélagsins. Er efni hennar
rakið i þessari Kirkjusiðu Visis
og þó m jög stuttlega eins og gef-
ur að skilja, þar sem ritgerð
þjóðskjalavarðar er 60 bls. að
lengd.
Fannardalskrossinn er róðu-
kross, þ.e. krossmark með likn-
eski af Kristi. Sjálfur er kross-
inn 56 cm á hæð og 41,5 cm á
breidd. Bendir gerð hanstil þess
aðe.t.v. hafi honum upphaflega
verið ætlað að standa á altari.
Sjálfri Kristsmyndinni er lýst
þannig: Frelsarinn er með all-
sitt hár, sem leggst niður með
báðum vöngum. Um höfuðið er
sveigur, eflaust þyrnikórónan.
Skegg er á vöngum og höku,
bæði hár og skegg er allhrokkið.
Brjóstið er hvelft, geirvörtur
greinilegar, neðan rifja er lik-
aminn mjög innskorinn, kviður-
inn eins og strengdur. Kringum
mittið er mjó skora og ofan við
hana smádæld, sem eflaust á að
tákna sfðusár lausnarans.
Hin ágæta mynd Björns
Björnssonar ljósmyndara á
Norðfirði, sem birt er i árbók-
inni og fylgir þessum orðum,
lýsir Kristsmyndinni einkar vel.
Um myndina fer greinarhöf-
undur (B.V) þessum orðum:
„Greinilegt er, að listamaður-
inn hefur viljað sýna Krist lif-
andi og stæltan á krossinum.
Við krossinn nemur ekki annað
af likamanum en höfuð, herðar
og svo vinstri fótur.
Kristsmyndin á Fannardals-
krossi er mjög svo stilfærð
mynd mannlegs likama. Ekki er
hirt um nákvæma eftirlikingu
vöðvabyggingar og vaxtar- eða
limalags, sem erlendir atvinnu-
skurðmeistarar hafa löngum
tlðkað á verkstæðum slnum. Þó
að myndin sé skorin fáum og
fremur einföldum dráttum er
hún engan veginn óhönduglega
eða viðvaningslega gerð.
Hrokkið hár og skegg og hag-
lega gerðar fellingar lenda-
klæðisins gæða hana miklu lifi.
Einmitt með þvi að stilla i hóf
útmálun mannlegrar þjáningar
frelsarans á krossi hefur lista-
manninum tekist það, sem hann
hefur ætlað sér, en það er það að
sérhver sá, sem stendur frammi
fyrir Kristsmyndinni, fyllist
lotningu, enda hefur vafalaust
margur vegfarandi i Fannardal
á liðnurn öldum gert bæn sina
frammi fyrir henni, hvort sem
hann kom vegmóður af fjalli
yfir Fönn eða átti þá leið fyrir
höndum.
Nú er ekki að ófyrirsynju þó
að einhverjum detti i hug, að
þessi kross hafi staðið úti á
vlðavangi eins og krossinn
margumtalaði i Njarðvikur-
skriðum. Ekkert er þó sem
bendir til þess, að hann hafi ver-
iö á berangri og um hann hafi
gnauðað regn og vindur. Það
verður þvi að hafa fyrir satt að
hann hafi alltaf verið i húsum
inni.
Um aldur krossins telur höf-
undur erfitt að segja, en leyfir
sér að setja hann á 13.—15. öld,
þó frekar fyrr en síðar á þvi
timabili.
Um uppruna Fannardals-
krossins er þessi þjóðsaga skráð
af dr. Birni Bjarnasyni frá Við-
firði:
,,A bænum Fannardal í Norð-
firði austur er kross einn sem
mörgum áratugum saman hefir
hangið þar uppi i baðstofunni,
húsbændur og heimilisfólk á
bænum hafa látið sér mjög annt
Krossinn I Fannardal
Krossinn
Fannardalur
um að hann skemmdist eigi og
jafnvel trúað þvi að hann væri
heilagur og hli'fiskjöldur Fann-
ardals. Kross þessi er þannig til
kominn: 1 fyrri daga áttu tvær
trölikonur heima i dalnum,
höfðu þær aðsetur sin i hvoru
fjalli beggja megin dalsins. Eitt
sinn töluðust þær við yfir dalinn
hvort eigi væri ráðlegt að
spyma saman fjöllunum, en
meðan þær ræða þetta verður
þeirri, sem var syðra megin
dalsins, litið út til fjarðarins, sér
hún þá hvar kross hafði borið að
landi, verður hvumsa við og
segir: „Fiskur er rekinn i fjarð-
arbotn, ekki munum við systur
spyrnast i iljar i kveld”.
Þar sem krosstréð bar að
landi heitir nú sfðan Krossfjar
Var það flutt heim að Fannard
og varðveitt þar allt fram
þennan dag, þar eð sú er ti
manna að undir eins og krossir
glatist spyrni tröllkonurnr
saman fjöllunum.
Það var fyrrum, og er jafnv
enn I dag, að menn voru van
að gefa krossinum föt og klædc
hann þeim, ennfremur gái
menn honum ýmsa aðra mur
Það var einnig trú manna, að
gestir þeir, er komu að Fanna
dal, gæfu krossinum ekkert J
fengju þeir óveður á ferð sinr
Þess vegna færðu margir, sem
bæinn komu, hinum heila^
krossi einhverjar gjafir.
Bjarni Vilhjálmsson
þjóðskjala vörður.
Fannardal
Síðan rekur B.V. aðrar sagnir
um krossinn, tilkomu hans og
tilveru i Fannardal. Er þar allt
tilgreint, sem finnanlegt mun
vera um þennan forna helgi-
grip.
Sagnirnar bera það með sér,
að all-mikil helgi og átrúnaður
hafi verið á krossinum i Fann-
ardal a.m.k. nokkuð frameftir
slöustu öld. Eitt sinn fór maður
nokkur óvirðingarorðum um
krossinn og átrúnað á hann og
rjálaði eitthvað við annan hand-
legg likneskjunnar svo að hann
brotnaði. Nákvæmlega ári sið-
ar handleggsbrotnaði maöur-
inn.
Hvað sem hæft er i þessari
sögu virðist krossinn greinilega
bera það með sér, að einhvern
tima hafi annar armur likneskj-
unnar brotnað af.
Trúin á krossinn kom ekki sist
fram i þeim gjöfum, sem honum
bárust. Voru það kerti og annað
ljósmeti og klútar til að sveipa
um hann til þess að verja hann
ryki.
Ekki er ótrúlegt að Skorra-
staðaprestar hafi verið litt
hrifnir af trú manna á krossinn,
taliðhana pápiska villu. Þó eru
ekki til ákveðnar heimildir um
það:
Svo var það vorið 1895, að
uppboð var haldið á dánarbúi i
Fannardal. Og þótt krossinn
væri ekki „eign” þess heldur
eölilegast að telja hann fylgi-
grip jarðarinnar var hann samt
seldur með þvi. Hæstbjóðandi
varð Sveinn Sigfússon kaup-
maður á Nesi I Norðfirði sem
var sleginn krossinn fyrir 34
krónur, sem mætti e.t.v. teljast
einar 15—20 þús. kr. með núver-
andi verðgildi peninga svo að
ekki er hægt að segja að kross-
inn I Fannardal hafi verið dýrt
seldur i þetta eina sinn, sem
hann hefur verið metinn til pen-
ingaverðs.
Krossinn gekk i arf til Sigfús-
ar Sveinssonar útgerðarmanns
á Norðfirði og siðan til
sonar hans, Guðmundar konsúls
á Norðfirði, sem varðveitir
þennan merkilega forngrip i
húsi sinu.
Skal svo þessum örstutta út-
drætti úr hinni merku grein
þjóðskjalavarðar lokið með
eftirfarandi niðurstöðu hans:
„Hér verður haft fyrir satt, að
bænhús hafi verið i Fannardal
fyrr á öldum. Róðukrossinn,
sem hér hefur verið til umræðu
er leifar af altarisbúnaði þess,
gerður úr rekavið af skurðhög-
um Austfirðingi, óvfst hvenær,
en varla siðar en snemma á 14.
öld.”
Hafi svo þjóðskjalavörður
þökk fyrir sina góðu grein.