Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1962, Blaðsíða 3

KIRKJUSTAÐUR
HEKLUHRAUNI
kvöldið áður en hann færi í hernað. Mun
Ásgrími hafa þótt þetta illur fyrirboði,
því að hann skipaði að bera sveininn út,
en slíkt var þá alvanalegt, jafnvel þótt
höfðingjar ættu í hlut. Sveinninn lá þar
á gólfi og var fenginn þræll til þess að
fara með hann. En pá heyrðist mönnum
sveinninn kveða þessa vísu:
f
Jl Þjóðsögum Jóns Árnasonar er
þessi munnmælasaga, skráð af séra
Skúla Gíslasyni á Breiðbólstað í Fljóts-
hlíð:
— Einhvern tíma gengu skólapiltar
nokkrir frá Skálholti heim tíl sín um
jólin, að fjallabaki austur á Siðu og í
Skaftártungu. Þeir fóru hinn sama veg
suður aftur í góðu veðri. En þegar peir
komu vestur í Hekluhraun, hvarf einn
þeirra snögglega, svo að þeir vissu ekk-
ert hvað af honum varð. Leituðu þeir
Ihans lengi, en fundu ekki, og hurfu frá
við svo búið og ætluðu að hann hefði
farizt í einhverri nraungjánni. Var það
og rétt til getið, að hann féll í hraungjá
eina, og hrapaði lengi sem í gljúfri, datt
seinast hátt fall og kom niður á gras-
lendi. Þegar hann hafði svo gengið þar
um stund, fann hann, að hann var kom-
inn á slegna jörð. Um síðir kom hann
að bæarhúsum, sem stígur lá að, þaðan
rakti hann annan stíg og kom þá að
kirkju; síðan gekk hann heim aftur til
EFTIR ÁRNA ÓLA
bæarins, og var hann ólæstur. Hann
gekk inn og til baðstofu, og fann þar
fyrir sér uppbúið rúm, lagðist upp í það
og sofnaði skjótt, því hann var bæði
jþreyttur og þrekaður eftir fallið. Hann
dreymdi þá, að aldraður maður kæmi til
sín, og segði sér, að hér væri kirkju-
staður í sókn þeirri, sem af hefði farið
á næsta Heklugosi á undan, og hefði
ihraunið lukst yfir húsin, allt heimilis-
fólkið hefði dáið, en hann einn lifað
eftir, grafið fólkið og jarðsungið, því
hann hefði verið prestur þar í sókninni.
„Þegar þú vaknar“, mælti hann, „skaltu
leita eldfæra undir höfðalagi þínu, en
kerti finnur þú á hillu þar uppi yfir,
muntu þá bráðum finna mig dauðan;
bið ég þig að jarða mig að kirkju minni
á réttan hátt, og lesa þá ræðu yfir mér,
er þú munt finna. Vistir munu þér
nægja hér til hálfs þriðja árs“. Eftir
það vaknaði maðurinn og fann eldfærin
og kertið, þar sem honum var til vísað;
sá hann þá, að borð stóð skammt frú
rúminu; sat þar maður við á stól, og
hallaðist örendur fram á borðið, og lá
ræðan á borðinu fyrir framan hann.
Maðurinn fór nú að öllu eins og fyrir
hann var lagt; síðan fór hann að byggja
stöpul með þrepum í upp að gjá þeirri,
sem hann hafði fallið niður um; var
hann lengi að því, þangað til hann gat
lagt stiga af stöplinum upp í gjána, og
klifrast upp. Fór hann svo til byggða og
fékk sér mannhjálp og festar, til að síga
niður og ná því undan hrauninu, sem
fémætt var.--------
Séra Skúli getur ekki um nafn á
kirkjustaðnum þarna undir hrauninu.
Hefði það þó verið auðvelt, því að ekki
gat verið um annan kirkjustað að ræða
en Eystra Skarð. Munnmælasagan er
ekki bláber uppspuni, því að á þessum
slóðum, þar sem nú eru aðeins hraun,
sandar og vikrar, var áður kirkjusókn,
sem af tók með váveiflegum hætti.
Prestsetrið Eystra-Skarð (kallað svo til
aðgreiningar frá Skarði á Landi, er þá
var kallað Vestra-Skarð), var þarna í
miðri byggð. Ber öllum heimildum sam-
an um að það hafi staðið suðaustur af
Selsundsfjalli (Háafjalli) eða austur af
Fálkahamri. Sjást nú engar minjar þess,
því að margra metra þykkt hraun er
þar sem áður var bærinn og kirkjan og
heimaland. Einstaka örnefni halda þó
enn uppi minningu um staðinn. Gras-
brekka gegnt landsuðri í Háafjalli heitir
enn Skarðstorfa. Sandorpið hraun milli
Selsundsfjalls og Rauðubjalla og inn að
Látið mög til móður.
Mér er kalt á gólfi.
Hvar myni sveinn in sæmri
en að síns föðurs arni.
Þarfat járn að eggja
né jarðar men skerða.
Léttið ljótu verki,
lifa vil eg enn með mönnum.
Trippafjöllum, er nefnt Skarðsland á
korti Herforingjaráðsins. í Eldviðar-
hrauni, sem er nokkru framar, og aust-
arlega í því, eru tveir sléttir dalir, girtir
hrauni, og heita Skarðshólmar.
S aga Eystra-Skarðs varð ekki löng,
en nokkrir einkennilegir atburðir tengj-
ast henni, og þó er lokaatburðurinn ein-
kennilegastur, því að þá hverfur staður-
inn án þess að áreiðanlegar heimildir sé
til um hvenær það varð. Hér var þó
ekki um neitt smákot að ræða. Þar var
stórbú og risuleg bygging, svo talið er
að þar hafi verið 50 hurðir á járnum.
Þar var prestur og aðalkirkja. Annálum
ber saman um það eitt, að Hekla hafi
grandað staðnum. Ekkert er getið um
manntjón og ekki er þess heldur getið
hvaða prestur hafi þá setið staðinn. Og
niáldagabækur þegja alveg um þennan
atburð.
Hér skal nú tínt til það sem vitað -r
um sögu staðarins.
lfur gyldir hét hersir ríkur í
Noregi. Hann bjó á Fíflavöllum í Tinds-
dal á Þelamörk. Sonur hans hét Ásgrím-
ur. er þar tók við búi eftir hann. Kona
hans hét Þorkatla og ýmist kölluð bringa
eða hringja. Hún ól manni sínum son
Þá brá föður hans svo, að hann ákvað
að sveinninn skyldi lifa og spáði því að
hann myndi verða merkismaður af þess-
um fyrirburði. Drengurinn var látinn
heita Þorsteinn og ólst hann upp hjá
föður sínum. Annan son átti Ásgrímur
líka, er Þorgeir hét.
Þegar þorsteinn hafði þroska til, fór
hann í víking. En meðan hann var burtu
sendi Haraldur konungur hárfagri Þór-
orm í Þrumu á Ögðum að heimta skatt
af Ásgrími. Vildi hann ekki gjalda skatt-
inn, en bauðst til að gefa konungi vin-
gjafir. Það þótti konungi ekki nóg og
sendi Þórorm annað sinn og lét hann
taka Ásgrím af lífi. Þá var Þorgeir son-
ur Ásgríms 10 ára að aldri. En er Þor-
steinn kom heim og frétti þetta, brenndi
hann inni Þórorm og hjú hans öll og
rændi búið í Þrumu. Hafði hann þá bú-
ið ferð sína til íslands, en kvaðst nú
fúsari að leita þangað „aö honum yrði
þar eigi brugðið um það, að hann hefði
eigi hefnt föður síns“. Slíkur var metn-
aður manna, en enginn vígam.aður hefir
Þorsteinn verið. Hefndin var skuld sem
hann átti að gjalda, ef hann skyldi telj-
ast maður með mönnum.
S íðan fóru þeir bræður til íslands
og Þórunn móðursystir þeirra með þeim.
Er talið að þetta muni hafa verið um
920. Þau komu skipi sínu í Rangárós, en
þá var allt land numið um hinar neðri
byggðir Rangárþings og sennilega einn-
ig hið efra, svo að þau hafa orðið að
kaupa sér lönd. Þau fengu bólfestu efst
á Rangárvöllum, inn undir Heklu. Þór-
tmn fékk Þórunnarhálsa, sem nú nefn-
ast Næfurholtsfjöll, og er talið að bú-
staður hennar hafi verið þar sem elzta
Næfurholt var. En Þorsteinn fékk land
þar sunnar og austar, milli Selsunds-
fjalls Og Vatnafjalla og inn að Heklu.
Hann bjó í Skarðinu eystra. Hann fékk
þeirrar konu er Þuríður hét, dóttir
Gunnars sonar Sigmundar Sighvatssonar
hins rauða, er veginn var að Sandhóla-
ferju.
Þorgeir bróðir Þorsteins keypti síð-
ar Oddalönd af Hrafni Hængssyni og bjó
fyrstur manna í Odda. Af honum eru
Oddaverjar komnir. (Dóttir hans var
Helga er átti Svartur Ulfsson, þeirra son
Loðmundur í Odda, faðir Sigfúss, föður
Sæmundar fróða).
Landnám Þorsteins mun nú ekki
þykja búsældarlegt, ekki annað en
hraun og eyðimerkur. En þegar land-
námsmennirnir komu, var þarna öðru
vísi um að litast. Hekla hafði þá ekki
gosið um langa hríð, og gömlu hraun-
in, sem þöktu láglendið, voru öll gróin
og í þeim .miklir skógar. f Ferðabók
Eggerts og Bjarna segir: „Mestur skóg-
ur á Suðurlandi var á Rangárvöllum
umhverfis Heklu. Hann er nú eyddur
og áttu Heklugosin upptök að eyðingu
hans. Þess er og getið í annálum,
hversu við síendurtekin gos hennar, til-
teknir hlutar af skógi þessum eyddust
og það sums staðar árfært". Gömul ör-
nefni benda og til þeirra tíma, er allt
landið þarna var skógi vaxið. í Keldna-
landi, sem nú nær upp að Pálssteini,
eða að landamerkjum Eystra Skarðs,
eru þessi örnefni: Eldiviðarhraun,
Fagradalur, Kolviðarhraun, Laufflata-
hraun, Litli Skógur (eyðibýli), Skógar-
mannavað, Skóghraunsrúst (eyðibýli),
Skógsalda, Tröllaskógur (eyðibýli),
Tröllaskógsalda, Tröllaskógshraun. —
Þarna hefir verið hið ágætasta sauð-
land og gott undir bú. Sést það og á
því, að í Keldnalandi eru taldar rústir
16 eyðibýla. Að vísu hafa þau ekki öll
verið í byggð í senn, því að þegar fram
í sótti, var alltaf verið að flytja bæina
undan hamförum náttúrunnar. Því að
náttúran beitti þarna stórvirkum eyð-
ingaröflum, eldgosum og sandroki. Þetta
gerðist þó ekki fyrr en löngu eftir
landnámstíð, því að fyrsta gos Heklu
eftir landnám er talið hafa verið 1104,
og varð þá mikið sandfall. En fram að
þeim tíma, eða um tvær aldir, höfðu
bændur þarna fengið að búa í friði fyr-
ir Heklu. Á þessum öldum hefir þarna
verið blómleg sveit og stórbýli, eftir því
sem segir í annálum.
Hér má nú skjóta inn einu af hin-
um einkennilegu atriðum í sögu Eystra
Skarðs.
Þorsteinn mun ekki hafa búið þar
lengi er svo bar við, að skip kom út í
Rangárósi, og voru skipverjar allir
veikir. Þóttust þeir hafa orðið fyrir
gerningum. En er landsmenn vissu það,
vildu þeir ekki eiga nein skipti við hina
sjúku menn og forðuðust þá. Munu þeir
hafa óttazt að drepsótt hefði komið upp
í skipinu og vildu ekki eiga á hættu að
smitast.
Þegar Þorsteinn frétti þetta, þótti hon-
um ódrengilega breytt við sjúka menn
og óttaðist að þeir myndi farast af
bjargarleysi. Safnaði hann þá hrossum
og fór fram í sand til hinna sjúku
manna og flutti þá alla heim til sín. Er
þetta langur vegur og mun ekki hafa
verið fyrirhafnarlaust að koma mörgum
sjúkum mönnum alla leið. En er heim
kom, tók ekki betra við, því að Þuríður
húsfreyja brást við hin reiðasta og
„kvað eigi meðai endemi í vera, hvað
hann tók til“. Ætlaði hún svo að flýja
i 33. tölublað 1962
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS