Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1968, Page 12

Er Gunnhildur enn
ú glugganum hjá Agli?
Eftir Magnús Finnsson
SIÐUR er jafnan í íslenzk-
um skólum, að eitthvað sé
nemendum til gamans gert
síðustu kennslustund fyrir
jól. Þegar ég var í sjötta
bekk Menntaskólans í
Reykjavík, kom Ólafur M.
Ólafsson, sem kenndi okk-
ur íslenzku, með allskemmti
lega dróttkvæða vísu í bekk
inn og var hún brotin til
mergjar frá bragfræðilegu
sjónarmiði. Við bekkjarsyst-
kinin höfðum þá hlotið
nokkra æfingu í slíku og
vegna sérstöðu vísunnar,
hafði ég a.m.k. mjög gaman
af þessari kennslustund og
hún er ef til vill hugstæðust
mér að sex árum liðnum.
Tilefni vísunnar var miðils-
fundur, sem haldinn var á Ak-
ureyri veturinn 1934, og birtist
frásögn um hann eftir Konráð
Vilhjá’lmsson í Lesbók Morg-
unblaðsins, sunnudaginn 15.
október 1961. Grein Konráðs
hét: ,,Ek vil kveða visu“.
í greininni segir Konráð, að
7 til 8 persónur hafi setið þenn-
an miðilsfund, en miðill var
Guðnii Asgeirsson, þá mennta-
skólapiltur, en síðar stofnandi
AA-samtakanna í Reykjavík.
Meðal annarra fundarmanna,
sem Konráð nefnir, var Margrét
frá öxnafelli og Guðrún Ra-
gúels, en Konráð skrifaði vís-
una jafnóðum upp og hún var
mælt af munni fram. Höfund-
ur sagðist heita Egill Skal'la-
grímsson.
Konráð birtir í grein sinni
skemmtilegt viðtal við Egil.
Hann kemur að með miklum
þjósti og kastar fram kveðj-
unni: „Heilir“. Áður hafði hann
lofað að vera stilltur. Konráð
svarar: „Heill og sæll!“ en síð-
an spyr hann:
„Ert þú fornmaður?"
„Já“, svarar Egill.
„Ert þú Norðlendingur?"
spyr Konráð.
„Nei“, gellur í Agli mjög á-
kveðið.
„Ert þú Sunnlendingur?"
„Nei“, svarar Egill enn, en
með minni ákefð.
„Ert þú Vestfirðingur?“, spyr
Konráð, og er þá sem komu-
maður missi þolinmæðina, og
segir:
„Egill Skalla-Grímsson var
ek“, og skömmu síðar, er fund-
armenin hafa lýst ánægju sinni
yfir heimsókninni, gellur í Agli.
„Ek vil kveða vísu“.
Og þar með er komið að vís-
unni, sem er einkar skemmti-
leg, því að þar er unnt að hafa
einhvem samanburð. Þar er
kominn ská'ldjöfurinn mikli,
sem Snorri hefur sagt frá og
ort hefur marga vísu, —
kvæði og drápur.
Egill gaf leyfi til þess, að
vísan yrði skráð. Hún hljóðar
svo:
„Skulum ei gull gimast,
gráti veldr ór máta.
Öllu í eilífð spillir
of dátt látit at velli.
Fár veit, hversu féit
fári veldr ok sárum.
Geld ek glapa kaldra,
get ei vist með Kristi“.
Blessaður karlinn hann Egill.
Hann hefur þá ekki öðlazt í
hirnninum þá sæluvist, sem allir
þrá; en of seint er að iðrast eft-
ir dauðann. Þótt Egill hafi og
mikið breytzt frá því er við hitt
um hann síðast á Mosfelli —
gefur loforð um að stilla sig —
hefur hann þó heimt aftur þrótt
sinn, og sitúlkumar þurfa ekki
að gera gys að honum lengur.
Hitt er vitað, að þótt elli kerl-
ing hafi leikið hann grátt á
síðustu dögum jarðlífsins, svall
honum ávallit móður í brjósti,
þegar til kveðskaparins tók og
dróttkvæðin, sem hann orti á
Mosfelli eru engu lakari, en
þau, er hann fór með ungur að
árum. Þess vegna er forvitni-
legt að brjóta vísuna, er Agli
lá svo á að koma að forðum
daga á Akureyri, til mergjar.
Ef við lítum fyrst á form
vísunnar, virðist hún við fyrstu
sýn hita bragreglum drótt-
kvæðra vísna og hún ber öll
ytri einkenni bragarhíáttarins,
nema hvað kenmingar vantar al-
gjörlega. Hvað hefur komið fyr
ir Egil — kenningameistarann
miklia, sem í lifanda lífi hafði
svo mikið dálæti á þeim. Rímið
er dróttkvætt, en ekki galla-
laust, svo sem komið verður að
síðar, og oft hefur Egill haft
skáldlegri orðaröð í vísum
sínum. Vísan er í átta vísuorð-
um, svo sem vera ber, og vísu-
heilmingarnir tveir eru nokkuð
aðskildir. í fyrri helmingi vís-
unnar felast varnaðarorð Egils,
en í hinum síðari er töluverður
klökkvi og Egill segist gjalda
glapa sinna. Sæluvist himnarík
is virðist langt undan.
Fyrsta atkvæði fyrsta vísu
orðs er strax atihugavert.
,,Skul“ er stutt atkvæði, en á
að vera langt. Viðurhendingin
(þ.e. síðara rím í vísuorði.
Fyrra rím heitir frumhending)
„gul“ kemur allt of snemma í
vísuorðinu. Samkvæmt brag-
reglunum á hún alltaf að vera í
næst síðasta atkvæði vísuorðs-
ins.
Til upplýsinga þeim, sem
ekki þekkja hendingarnar, skal
þess getið, að hending er tví-
tekning eða endurtekning sama
samhljóðs á eftir sama eða ó-
líku sérhljóði. Ef sérhljóðið er
hið sama í báðum atkvæðum,
heitir hendingin aðalhending,
annars skothending. Aðalhend-
ingar eru hafðar í jöfnu vísu-
orðunum, en skothendingar í
oddavísuorðunum.
Af þessu sést, að fyrsta vísu-
orð á að vera skothending, en
það er aðalhending. Undantekn
ingar frá þessu eru þó til og
gelur aðalhending tekið sæti
skothendinga. Við þetta er þar
af leiðandi ekkert athuga-
vert. Annað vísuorð — aðal-
hending, svo sem vera ber —
er lýtalaust hvað lengd og
hendingar varðar. Þær eru á
réttum stað. Hið þriðja — skot-
hending — er einnig rétit að
þessu ieyti.
f fjórða vísuorði kemur við-
urhendingin allt of snemma.
Þar fellur Egill í sömu gröf og
í fyrsta vísuorði. Þetta vísu-
orð er einnig í lengsta lagi og
vafasamt er, hvort langt t í
„dátt“ geti staðið með einu t-i
í „látit“. Fimmta vísuorð er
einnig athugavert. Þar er næst
síðasta atkvæðið, „féit“ of
stutt. Viðurhendingin er bæði
léleg og á alröngum stað. Ekki
má búast við því, að Egill hafi
borið fram „hversu" sem í því
væri raddað r. Það er því hæp-
ið, að óraddað r í „hversu"
geti staðið með hinu raddaða r-i
orðsins „fár“.
Sjötta vísuorð getur staðizt,
þótt aðalhendingin sé ekki fúll-
komin. Sárum hefur verið sór-
um á dögum Egils. Hér hefur
orðið 'hljóðvarp í ríminu, en
á dö.gum Egils má ætla, að
það hefði ekki náð að þróast svo
tnjög. Getur vísuorðið því stað-
izt.
Síðustu tvö vísuorðin, hið
sjöunda og áttunda, virðast
vera sá hluti vísunnar, sem er
hvað kjarnyrtastur. Þau eru
eins konar rúsína í pylsuend-
anum, en þegar nánar er að
gætt kemur í ljós, að atkvæðið
„glap“ er stutt, en á að vera
langt. Að öðru leyti, er þessi
næst síðasta ljóðlína í lagi, en í
hinni síðustu er „get“ of situtt.
Formgallar vísunnar eru því
þessir: fjögur atkvæði eru of
stutt: skul, féit, glap og get.
Rímið er rangt í 1., 4. og 5.
vísuorði.
Sé skyggnzt í orðafar vís-
unnar, er neitunin í fyrsta
vísuorði „ei“ mjög vafasöm fyr-
ir orðið „eigi“. „Ei“ í þessari
merkingu kemur hvergi fyrir í
fornu máli og er nýleg orð-
myndun eða stytting úr „eigi“.
f lok annars vísuorðs er orð-
ið ,,máti“. Þetta orð er töku-
orð síðari alda og er lítt hugs-
anlegt, að það hafi þekkzt á
dögum Egils. Finnur Jónsson
telur í Lexikon poeticum, að
orðið sé nýlegt. í þriðja vísu-
orði er „eilífð". Þetta er há-
kristið orð, sem aðeins kemur
fyrir í helgikvæðum og heil-
agramannasögum. Þá má segja,
að orðið ,,féit“ í fimmta vísu-
orði sé mjög kynlegt. Ákveðni
greinir þessa orðs er mjög vafa
samur í skáldskap Egils.
Fjórða vísuorð ,,of dátt látit
at ve'lli" stendur sem frumlag
sagnarinnar ,,spillir“. Þetta
dæmi er vafasamt í skáldskap
Egils og er hugsunin þar á bak
við fremur ófullkomin. Slíkt
hefði Egill tæplega látið frá sér
fara í lifanda lífi. Þá er fyrsta
vísuorð eiinnig hugsað sem frum
lag við annað vísuorð, en teng-
inguna vantar á milli. Svipað
þessu er þekkit í vísu Egils:
„Það mæ'lti mín móðir ... “, í
þriðja og fjórða vísuorði. Skal
þess getið, að Egill var barn
að aldri, er hann varpaði fram
þeirri vísu. Er sú vísa raunar
háttlauisa.
Ef fjórða vísuorð er kannað
örlítið betur, er vart unnt að
hugsa sér, að Egill hefði talað
um að láta dátt að gulli. Mál-
tilfinning manna er sú, að ótækt
sé að láta dátt að dauðum hlut-
um. Hinis vegar er unnt að 'láta
dátt að 'lifandi einstaklingum,
Framhald á bls. 27.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
23. des. 196E