Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1968, Blaðsíða 19

Mngu ! Járnkeðjum ofan úr
loftinu. Þar þurfti vinnumann
fil með stiga upp í hæðirnar
til að taka ferlíkin niður, og
síðan skrúfa partana í sundur.
Hjálmarnir voru úr kopar eins
og íslandskllukkain sæla á Þing
völlum. Partarnir voru settir í
sinn balann úr hvorum hjálm-
anna og farið með þá inn í bað-
stofu, og fékk hver sinn part
að fægja. Það var gaman að at-
huga al'la þá parta og ekki
vandalaust að setja þá saiman
á eft'ir. En sénstalklega er mér
minnisstæður miðparturinn úr
stærri hjálminuim. Það var líkn
eski af sjálfum skrattanum
(var mér sagt) ríðandi klof-
vega á digrum bugðóttum ormi
eða sporðdreka. Skrattinn var
ófrýnn og grimmilegur, eins og
við mátti búast, og stóð mér
stuggur af honum. Þó var
hann ekki eins herfilega ljót-
ur og sá sem útskorinn var
og málaður með tunguna langt
út úr kjaftinum á einu horn-
inu á prédikunarstól kirkjunn
ar. Ég 'trúði því þá (sem einn
vinnumaðurinn sagði mér) að
hjálmurinn með skrattanum
væri úr búi Sæmundar fróða,
og vildi ég að sa-tt væri. Um
það má segja líkt og Sigurður
heitinn fornfræðingur Vigfús-
son var vanur að segja á sín-
um rannsóknarferðum: „Það
sem getur verið satt er ekki
ástæða til að efast um að sé
satt“. Þá þögnuðu andmælend-
ur. En eins og fyrr er sagt
fægðum við al'la sagða hluti og
að auki manga búshluti staðar
ins, sem úr málmi voru, steypt-
ir eða slegnir. Margt af því
fríkkaði svo að maður gat spegl
að sig í því og sumt varð eins
og það væri úr glóanda gulli
(þar á meðal sjálfur skratt-
inn, þó hann ætti það ekki skil
ið).
Þegar nálgaðist Þorláksmessa
jukust annirnar. Ég tók drjúg-
an þátt í að kefla kökudeig og
skera það niður með vatnsglas
rönd í smákökur og enn frem-
ur að snúa upp á kleinur eftir
tilsögn móður minnar. Þar næst
kom að því, að steypa öll ósköp
in af tó'lgarkertum bæði í form
um og upp úr strokk. Mikið
þurfti handa kirkjunni og 20
manns á heimili. Kertasteypan
var einis og stóriðnaður í verk-
smiðju. Margir ljósagarnsstreng
ir voru spenntir í vírramma og
rammanum síðan dýft niður í
strokk með bræddri tólg. Þetta
var endurtekið mörgum sinn-
um með hlé á millli. Tólgin
hlóðst á strengina og storkn-
aði. Hver strengur gildnaði í
hvert skipti unz kerti skapað-
ist. Gaman, gaman að fá kerti.
Og allir fengu kenti, sumir
fleira en eitt. Og kirkjan fékk
voldug altariskerti og urmul af
minni kertum. Og ennfremur
voru steypt nokkur kóngaljós.
Þau voru í laginu eins og þrí-
armaður kertastjaki og frá ka-
tólskri tíð eiginlega steypt ti'l
notkunar á þrettándanum. (í
Danmörku heita þau Hellig tre
Kongers Lys) Við notuðum þau
á sjálfum jólunum. Svo kom
Þorláksmessa og þá var held-
ur ekki til setu boðið, því margt
var starfað í búri og eldhúsi
og skal ég bæta því við að um
kvöldið eftir dagsins erfiði fóru
vinnukonurnar eftir gamalli
venju út í fjós. Þar höfðu þær
mikinn pott á hlóðum með sjóð
andi vatni og tunnu með köldu
vatoi og 2—3 þvottabala —allt
'ti'l þess að geta laugað sig um
allan líkamann. Þær höfðust
við í tveimur auðum básum, sem
höfðu verið lagðir fjölum. Þar
gátu þær staðið og hjálpað hver
annarri við líkamsþvottimn. Það
var í þetta eina skipti á árinu,
sem slík almenn hörundsræsting
fór fram og þótti merkisvið-
burður. Ég man að ég var fús
til þess að mega vera þeim
hjálplegur þar í fjósinu við
þessa athöfn, en það fékk ég
ekki frekar en aðrir karlmenn.
En það var annar stórvið-
burður, sem ætíð kom fyrir á
Þorláksmessu í Odda, og það
var, að þá kom Einar stopp
frá Reykjavík, klyfjaður af
jólagjöfum til okkar barnanna
frá kaupmanni Þorláki Ó John
sen. Einar „stopp“ var okkur
álíka mikill aufúsugestur og
jólalkarlimn með rauðu húf-
una, sem kemur til barna í út-
löndum. Þorlákur var mágur
föður míns og aldavinur. Eins
og nærri má geta varð hann
fyrir þessa hugulsemi okkur
börnunum sérlega kær, já kær-
ari öllum Þorlákum veraldar,
að Þorláki helga meðtöldum og
ólöstuðum.
Einar Eyjólfsson, sem ka'llað
ur var stopp, var orðlagður
röskur og áreiðanlegur sendi-
maður, sem ætíð fylgdi áætl-
un á sínum ferðum, og ætíð fór
hann gangandi. Hann gekk svo
hratt og hvíldarlítið, að aðrir
mundu uppgefast, sem ætluðu
að fylgja honum. Þá sjaldan
hann nam staðar, af einhverj-
um brýnum . ástæðum, sagði
hann ætíð: Stopp. Þar af féfck
hann nafnið. En vei þeim, sem
lét Einar heyra nafngiftina. Þá
varð hann fokreiður.fór í fússi
og fyrirgaf slíkt aldrei.
Það var ekki Þorlákur einn
sem sendi Einar austur, held-
ur fleiri Reykvíkingar. Þeir
bættu á hann bréfum og böggl-
um svo við lá að þeir sliguðu
kar'linn. Það stóð ætíð heima,
að eftir stutta viðdvöl í Odda
hélt hann leiðar sinnar aust-
ur að Breiðabólstað til prófasts
ins, og þaðan að Velli til sýslu
mannsins. Á þeim höfðingja-
setrum átti hann sams konar
erindi til barnanna og til okk-
ar í Odda, En mjög léttust bagg
arnir á Einari við komuna til
Oddastaðar.
Á aðfangadagskvöldið yar
venjan sú, að hátíðabrigðin hóf
ust kl. 6. En klukkutíma á
undan hafði allt fólkið og ungl
ingarnir úr nágrenninu, sem
heimsóttu okkur, drukkið kaffi
með alls konar jólameðlæti. En
þegar klukkan sló sex, þá var
orðið heilagt, og þá var kirkju
klukkunum samhringt. Það var
skemmtileg viðhöfn. Nú var
.kveikt á öllum ljósum og ekki
mátti vera dimmt í neinu skoti.
En allra mest var ljósadýrðin
kringum jólaborðið og á því.
Það voru bæði stærri hvít kerti
og sægur af 'litlum vaxkertum,
rauðum, grænum, gulum og blá
um, og þar voru margir Ijóm-
andi blutir og einlægir böggl-
ar og undir borðinu stór
hrúga — allt jólagjafir.
Það þekktist ekki í sveit-
inni að hafa jólatré, enda hefði
það orðið Einari ofraun að
hafa meðferðis t.d. þrjú slík á
bakinu ásamt hinu lítilræðinu.
Jólaborðið með ljósunum var
nógu dýrðlegt.
Það var venjulega enginn
jólakvöldsöngur í kirkjunni,
enda of 'langt að sækja fyrir
fólk langt að. Faðir minn lét
nægja, að láta okkur í bað-
stofunni syngja jólasálma og
milli þeirra las hann jólaguð-
spjallið og talaði nokkur orð.
Eftir þessa guðsþjónustu horfðu
allra augu til jólaborðsins þar
sem móðir mín og frænka henn
ar tóku til óspil'ltra málanna og
fóru að opna jólabögglana.
Fyrst þá, sem hún hafði sjálf
viðað að, eða unnið og látið
vinna eða hafði fengið úr Eyr-
arbúðinni. Það voru vettlingar,
sokkar, treflar, svuntur, slifsi
könnur, bollapör o.s.frv., allt
þarfaþing, sem voru með þökk-
um meðtekin. Að öllu þessu
búnu komu bögglarnir frá Þor
láki. Og þar var nú meira
glingrið á ferðum og fylgdi
miki'll spenningur hjá okkur
krökkunum. Þar komu upp alls
konar barnagull, hljóðpípur,
lúðrar, gúmmíblöðrur gular og
rauðar, sem maður blés út og
síðan grenjuðu sjálfar, svo
komu gummíboltar, vasahnífar
sverð og skammbyssur. Og
fylgdu byssunum margar dósir
af skotfærum, rauðum hveil-
hettum, sem splundruðust með
feikna hvelli svo eldra fólkið
bað fyrir sér. Við Gunnarfeng
um hver sinn bróðurpart af
vopnunum og „fórum geyst síð
an við þóttumst hafa styrk
mikinn“, eins og segir um Birki
beina. En systur okkar fengu
brúður og brúðuhúsbúnað og
si'lkibönd um hárið o.fl. Loks
komu upp firnin öll af sælgæti
— fyrst og fremst „brjóstsykr-
inum ljúfa“, sem Þorlákur kall
aði svo, og þar næst rúsínum
og gráfíkjum og öðru, þar á
meðal döðlum sunnan úr Afríku
sem enginn hafði bragðað fyrr.
Allir fengu að smakka og þótti
ágætt. Margt kom fleira upp,
sem ég man ekki að nefna, en
ekki gleymi ég vænni visky-
flösku mieð skrautlegum, rauð
bláum miða, áletruðum þjóð-
frelsisvisky og neðan undir
margs konar hrós um drykk-
inn, allt á ísl'enzku. Sliíkt hafði
aldrei þekkzt áður að á út-
lendum vínflöskum væri ís-
lenzkt nafn og meðmæli á voru
móðurmáli, en þessa tízku inn-
leiddi Þorlákur. Og ég þarf
varla að geta þess, að flaskan
var jólagjöf hans til föður míns
og hann varð glaður gjöfinni
eins og við krakkar okkar dóti.
Ég man þó ekki að honum
þætti dryikkurinn neitt aftoragð.
En flaskan tæmdist fljótt, því
gestir komu, sem höfðu góða
lyist á öllu hrífandi víni („Það
koma frakkamenn sunnan
'leyti“ sagði Sigurjón á Laxa-
mýri ,,og best að snúa upp á
nokkrar dellur" sagði hann
við konu sína). Þegar allir
höfðu nægilega dáðst að gjöf-
unum og við börnin leikið með
gullin okkar og ólmiazit um gólf-
ið „hátt með hávaða og hvellu
glamri" (eins og Gröndal kvað
í grafskrift eftir valinkunnan
reykvískan borgara) þá var
næst á dagskránni, að móðir
mín kvaddi til þjónustumeyj-
arnar að taka til kvöldverð-
inn handa öl'lum söfnuðinum og
færa hverjum sinn skammt —
jólagraut — úr hrísgrjónum og
nýmjólk og mörgum rúsínum
út í og mjólk út á, en þar á
eftir brauð og smjör og hangi-
kjöt vel tilvalið. Þetta var
bezta máltíð ársins og mátti
hver borða eftir lyst. En eng-
inn át sig þó í spreng. Þegar
allir 'höfðu smætt lyst sína af
hinum kjarngóða mat, fórum
við uinglimgar út, ef veður var
gott, og hlupum út um tún í
tungsljósi eða norðurljósa- og
stjarnadýrð og hugsuðum til
álfanna í Gammabrekku, sem
við vissum að einnig héldu hei'l
ög jól, upp á sinn máta, eða
eins og Sæm. Eyjólfsson kvað
svo snjallt um í „Nú er glatt
í hverjum hól“. Og við sáum í
anda þeirra álfadans og kórón-
aðan kóng og drottningu og
allt fínna en hjá okkur —.
Svo heim í púkkið. Púkkið er
skemmtilegasta spil, sem ég
nokkurn tíma hef spilað. Öll
önnur spil hafa í mínum augum
ætíð síðan verið eins og blá-
ber hégómi og hundleiðinleg.
En í púkkinu fýlgdist ég með
af lífi og sál og gróðafíknin
var afskapleg, þó ekki væru
nema glerbrot og eintómar
kvarnir, sem ég fékk í hlut.
Það voru yngri st'úlikurnar og
vinnumennirnir, sem tóku þátt
í púkkinu með ok'kur elztu
börnunum og allir skemmtu
sér. Svo fóru sumir úr og spil-
uðu annað, laumu, hundvist eða
marías (eiginlega mariage, sem
þýðir hjónaband) og aðrir
komu og tóku við spilunum af
þeim. En eldra fólkið spilaði
nólóvist. Svo var um hríð hætt
allri spi'lamennsku og leikir
hafðir — pantaleikur og jóla-
leikur. Það var líka undur gam
an, en svo var aftur tekið til
spilanna og við spiluðum oftast
eitthvað fram yfir miðnætti. En
um það leyti sean klu'kkan sló
12 slög, þá rankaði ég við mér
og hugsaði: Gaman væri að
vera kominn út i mýri og vita
til, hv'ort sagan er sömn, að
vatn allt breytist í vín einmitt
á slaginu 12. Svona hugsaði ég
alla tíð sem ég var í Odda,
en áldrei fékk ég nógu gott
tækifæri til að prófa sannleik-
ann. En þetta stóð í þjóðsög-
unum og hlaut að vera satt.
Breytingin stóð þó aðeins ör-
stutta stund, sagði sagan, og
þá var um að gjöra að vera
kominn á staðinn og að hafa
flösku með og geta sopið á og
tekið dropann með heim. —
Því miður fórst fyrir að ég
framkvæmdi þessa vísindalegu
rannsóknarferð.
Síðustu jólin mín í Odda
voru, að mér fannst, allra
skemmtilegust. Það var af því
að þá komu austur til okkar
þeir ágætu frændur okkar Matt
hías Eggertsson og Jón Ara-
son, sem síðar urðu prestar og
voru þá á Prestaskólanum. Þeir
kornu ganigandi austur, vasfcir
og fríðir, og urðu á undan
Einari stopp. Matthías kenndi
mér og Mattheu systur minni
að syngja ýmis falleg lög, en
urðu í jólaleikunum hrókar alls
fagnaðar. Þeir kenndu okkur
að leika má'lsháttaleiki og ýms
ar nýjungar og tilbreytni í
pantaleik. Þetta var okkur til
mestu unaðssemda, en úf yfir
tók með „að láta stafinn liggja
fast“. Þá var annar inni með
göngustaf, en hinn uta-n við
dyrnar og maðiur þarf að gæta
hans að hann efcki sivíkist til
að horfa inn um skráargatið.
Svo lagði sá er inni var —
það var Matti — stafinin laust
á kollinn á einfaverjuim og svo
næsta o.s.frv. nokkrum sinnum.
Og í hvert skipti kallaði hann:
„Stafurinn liggur", svo Jón,
sem úti var heyrði. En Jón svar
aði í hvert skipti: „Láttu hann
liggja". En allt í einu lét Matt-
hías stafinn liggja fast á höfði
einhvers og kállaði „Stafurinn
liggur fast“ og spurði: „ Á
hverjum?" Þá gat Jón strax
sagt: „Á litla Palla“, en það
var bæði Litli Palli og Stóri
Palli í Odda þá, báðir vinnu-
menn — . Svo kom Jón inn og
allir undruðust hve skarpur
hann hafði verið. Þar næst fór
Matthías fram, en Jón var inni
með stafinn. Leikurinn byrjaði
á ný — stafurinn var látinn
snerta nærri alla, sem inni
voru, þar til hann loksins sat
fast, og ekki gaf Matthías Jóni
eftir í því strax að geta sagt:
„Hann liggur fastur á höfðinu
á Guddu Hróbjartar“. Og það
var satt. Allir voru stórforviða
hve nærfærnir þessir lærðu
stúdentar, Matthías og Jón,
voru. Þetta væri kraftaverki
líkast. Enginn skildi samhengið
í þessu fyrirbrigði. Þeir hlutu
að hafa sjötta sans og sjá gegn-
um holt og hæðir. — svo var
nú farið að hvíla sig, því suma
var farið að syfja og aðrir
þurftu að hugsa um að geta
vaknað um morguninn. Og
menn buðu hvor öðnum góða
nótt og litli Jón var sendur
fram að loka bæjardyrunum
og það gjörði hann og kross-
aði dyrnar eins og ætíð var
siður.
Og allir sofnuðu saddir af
jólamat og kaffibrauði,
og ánægðir yfir ágætri jóla-
skemmtun og jólagjöfum, og
sjálfur lagðist ég út af og bað
bænirnar mínar og þakkaði
guði fyrir al'lt gott, en einkum
fyrir litla nýfædda Jesús.
Lengi á eftir minntist ég
þessara síðustu Oddajóla minna
sem þeirra ánægjulegustu, en
jafnframt fannst mér þau hin
allra merkilegustu. Að vísu var
það ekki vegna þess hve fyrir-
brigðið með stafinn var mikil
ráðgáta — stafinn, sem sat fast
ur og hin allra furðulegasta
skarpskyggni að nokkur skyldi
geta sagt á hverjum — í gegn-
um lokaðar dyr. Því það leið
ekki á löngu að það kvisaðist
milli vinnumannanna, að þeir
Jón og Matthías hefðu reynd-
ar á undan leiknum tálað sig
saman um, að þeir skylduláta
stökkinn liggja fastan — ein-
rni'tt á þeim Litla Pallla og
Guddu Hróbjartar og síðan
hætta þeim leiik. — „Á, svo?
Þá var vandinn ©kfci milkill“,
sagði maður manini, og svo
gleymdist sá leikur.
En það var annað fyrirbrigði
sem kom fyrir einmitt þessi
sömu jól og það var svo merki-
legt, að allir muna það enn,
sem þá voru í Odda og eru
enn á lífi.
Stúlka var á heimilinu, sem
'lengi hafði legið sjúk og henni
vildi ekki batna þó læknis
væri oft vitjað og ýmis ráð
höfð. Og nú á þessum jólum
lá hún með óráði annað slagið,
en annars með sama slenið,
svima og höfuðverk og gat
ekki reist höfuð frá kodda.
Sumar nætur talaði hún mikið
upp úr svefninum og móðir mín
sem sat hjá henni, heyrði á því
hvernig henni fórust orð, að
kona var að tala við hana og
sagðist heita svo og svo, sem
ég ekki man, eða segjum Sig-
ríður Árnadóttir og vera álf-
kona. Og þessi álfkona hafði
einmitt þetta aðfangadagskvöld
birzt eins og áður og sagði nú
sjúklingnum að í þetta skipti
Framh. á bls. 27
23. des. 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19