Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1968, Blaðsíða 20

Calsworthy
Framhald af bls. 15
kafla þessarar sögu — sem nán-
ast væri hægt að kalla „leik-
sýningu", svo dramatísk er
uppbygging hans — er Forsyte-
fjölskyldunni, í auði hennar og
allsnægtum, raðað upp fyrir
framan okkur í samkvæmi, sem
haldið er í tilefni af trúlofun
stúlkunnar June og arkitekts-
ins Philip Bosinney — trúlof-
un, sem ekkert verður úr vegna
sambands hans við hina tví-
ræðu Irene, eiginkonu Soam-
es Forsyte. Og Soames er eigna
maðurinn: fyrirtæki, hús, mál-
verk, eiginkonan — allt eru
þetta eignir hans. Þetta er
styrkur hans og veikleiki, eins
og það var styrkur og veik-
leiki Englands á tímum Vikt-
oríu. Þvi að hann gat ekki,
þrátt fyrir einlægan vilja, skil-
ið neinar hinna hlýju mannlegu
tilfinninga og eins urðu Eng-
lendingar forviða og sarir yfir
frelsisþrá nýlenduþegna sinna.
í „Eignamaðurinn" og síðan í
hverju bindi Sögunnar af öðru
sjáum við járnbrynjaða ein-
manakennd, sem grafið er und-
an, unz hún er orðin að eins-
konar klakabrynjaðri rósemi.
Meðgöngutíma „Eignamanns-
ins“ lauk með ægilegum fæð-
ingarhríðum. Galsworthy sótt-
ist einatt mjög eftir ráðlegg-
ingum annarra, varð miður sín
þegar hann fékk þær, en venju
legast fús til að fara eftir þeim
að lokum. Eiginkona hans, syst
ur hans, Conrad, Ford Madox
Ford, Gilbert Murray, Garnett
— allir gáfu ráðleggingar. En
það var enn Garnett, sem vand-
ræðunum olli í „Eignamaður-
inn“. í frumhandritinu var Bo-
sinney látinn fremja sjálfsmorð
þegar hann frétti að Soames
hefði neytt eiginmannsréttar
síns yfir Irene með valdi. Gar-
nett taldi þetta fjarstæðu,
Galsworthy bað Garnett að
koma til ftalíu á sinn kostnað,
Garnett færðist undan að heim-
sækja þau fyrr en þau væru
gift. Galsworthy maldaði í mó-
inn en lét loks undan til hálfs
með því að skilja lesandann
eftir í óvissu um hvort Bosinn-
ey gekk viljandi fyrir vagn-
inn eða ekki. Með útkomu þess-
arar bókar árið 1906 haslaði
Galsworthy sér völl, enda þótt
ekki hafi selzt af henni nema
um 5 þúsund eintök í upphafi.
Veruiegan orðstir gat hann
sér fyrst við leikhúsið. Sama
ár var sett á svið leikrit hans
„Silfuraskjan", sem dregur
skýrt fram þá staðreynd að
önnur lög gilda fyrir fátæka
en ríka. Eftir þennan tvöfalda
sigur héldu Galsworthy engin
bönd.
Skáldsögur sem deildu hart á
yfirstéttina, leikrit, sem flettu
ofan af þjóðfélagsböli streymdu
stöðugt úr penna hans en hann
sneri sér ekki aftur að Forsyte-
fjölskyldunni fyrr en eftir lok
fyrri heimstyrjaldar. (Siðari
bindin af Forsyte þrenning-
unni, „Undir okinu“ og „Til
leigu“ komu út 1920 og 1921)
En ein saga, „Dularblómið“
(1913) er í áberandi ósam-
ræmi við aðrar í þessu mikla
bókaflóði, þetta -er brennandi,
persónuleg frásögn án samfé-
lags eða mannúðarlegs inntaks,
um mann, sem hrekst á milli
vaknandi ástríðu til einnar
konu og tregðu við að baka
annarri konu sársauka.
Galsworthy hafði loks talið
sér fært að kvænast Ödu ár-
ið 1905 (mjög skömmu eftir
dauða föður síns og skiptingu
arfsins). En fimm árum síðar,
þá fjörutíu og þriggja ára og
frægur orðinn, að minnsta kosti
sem leikritahöfundur, hitti
hann nítján ára gamla dans-
mær, Margaret Morris, í Sa-
voy leikhúsinu í Lundúnum.
Ungfrú Morris var nemandi
Raymond, bróður Isadoru
Duncan, og hafði hún teiknað
leiktjöld og búninga og æft
leikarana í „grískum stelling-
um“ fyrir sviðsetningu á óper-
unni „Orfeus" eftir Gluck, sem
var önnur eftirlætisópera Gals
worthys (hin var Carmen).
Henni var boðið til hádegis-
verðar með Galsworthyhjón-
unum og með þessum þríhyrn-
in'gi tókst nú það sem hún á-
leit í fyrstu hið ákjósanlegasta
samband. Henni var hjálpað
við að koma á fót dansskóla
og fengið hlutverk í nýjum
sjónleik eftir Galsworthy.
„Ást mín til Johns óx með
degi hverjum," segir hún í
hinni sannfærandi og skemmti-
legu minningabók sinni, „Saga
mín af Galsworthy". En hún
vissi hve innilegt var með hon-
um og Ödu og „lagði hart að
sér til að leyna þessari tilfinn-
ingu“. Og hún segir ennfrem-
ur: „Mér hefur sjaldan brugð-
ið eins mikið og kvöldið sem
hann bauð mér út að borða,
þegar hann hallaði sér skyndi-
lega að mér og spurði: „Hef-
urðu nokkurntíma orðið ást-
fangin?"
Daginn eftir, þegar þau
höfðu farið í leikbúningagerð
og sátu saman i leigubílnum,
hjúfraði hún sig að honum —
það var mjög kalt í veðri — og
eins og gefur að skilja kyssti
hann hana. Upp frá því „var
það alltaf þannig, vegna þess
að John kyssti mig hvergi nema
í öruggu fylgsni leigubílsins".
Síðar tók hann að heimsækja
hana í íbúð hennar — ein-
göngu, að því er virðist, vegna
þess að hann áleit óheppilegt
að þau sæjust of oft í veit-
ingahúsum saman. Og þar sátu
þau svo, há'lflömuð af ástarþrá,
sem ungfrú Morris kallar geðs-
hræringu, hann með mótbárur
um að hann væri alltof gamall
handa henni en hún sagði að
þau mættu ekki særa ödu.
En Ada vissi allt og bar sig
upp við John. Margaret skrif-
aði henni bréf, þrungið sjálfs-
ásökun.Og Ada svaraði snilld-
arlega:
„Kæra Margaret. Þakka þér
fyrir hugrakka bréfið þitt. Þú
mátt ekki vera óhamingjusöm,
heldur mjög hamingjusöm —
fyrsta ástin á þínum aldri —
hún er heilagri en allt annað.
Og þú mátt ekki vera að hugsa
um mig — ég er ánægð. Sem
stendur er ég buguð af líkam-
legum veikindum sem setja
sinn slæma svip á mann, en
andinn er bæði sterkur og vel-
viljaður ... “
Og Margaret leið auðvitað
verr en nokkru sinni. Hið sama
var að segja um John. Og svo
var nýr endir bundinn á gamla
sögu með því að hann hitti
hana æ sjaldnar, skrifaði
sjaldnar og varpaði að lokum
af sér þessu ævintýri með því
að skrifa „Dularblómið".
Ada hafði farið með sigur af
hólmi, en nú hóf hún, af full-
um krafti ef svo má segja, hinn
frækilega skæruhernað sinn í
formi uppgerðarveikinda —
vopnin voru gikt, andarteppa
og hræðilegt „kvef“, sem hún
beitti á réttum augnablikum og
losnaði ekki við fyrr en eftir
dauða Galsworthys. Og ekki
hafði henni fyrr tekizt að af-
vopna ungu konuna með göf-
uglyndi sínu, en hún hóf und-
irbúning í þá átt að halda þeim
á stöðugri hreyfingu á enda-
lausum ferðalögum, sem voru
honum ógeðfelld og henni of-
raun. Er þau voru á Spáni og
John lét í ljós hrifningu sína
á sígaunadansmeyjunum, varð
Ada undireins lasin og þurfti
á stöðugri athygli hans að
halda — hann þurfti að lesa
upphátt fyrir hana úr „Ferða-
lög á asna“, sækja henni heita
mjólk. Ada varð með árunum
sífellt eigingjarnari og heimtu-
frekari, og þegar Galsworthy
hafði tekið banamein sitt hló
hún að honum fyrir klaufaskap
hans þegar aðrir sáu að honum
var að förlast. Það var sízt
að undra, þótt John skrifaði
einhverju sinni: „Þetta er það
sem hlýzt af því að gefa konu
líkama sinn og sál. A. lamar
mig og hefur alltaf lamað mig“.
Þessi drungalega hugsun
hvarflaði fyrst að honum á
styrjaldarárunum. Heimsstyrj-
öldin með sínum hörmung-
um kom þungt á hann.hann
var orðinn fjörutíu og sjö ára
og kominn 'langt yfir her-
skyldualdur en kvaldi sjálfan
sig með heilabrotum um það
hvort hann myndi hafa gengið
í herinn hefði hann verið yngri,
eða gerzt samvizkusamur mót-
mælandi og komst að þeirri
niðurstöðu að sennilega hefði
hann ekki gengið í herinn og
blygðaðist sín jafnframt fyrir
sjálfan sig. (Arthur frændi var
aftur orðinn hermaður, fimmtíu
og fjögurra ára að aldri). Hann
komst í mikið uppnám þeg-
ar átti að taka hryssuna hans
en létti mjög þegar hún var
úrskurðuð ónothæf. Síðar
lögðu þau Ada fram sinn skerf
með því að starfa í þrjá mán-
uði á frönsku sjúkrahúsi. Gals-
worthy hafði sér til undirbún-
ings lært nudd (og Ada teikn-
að sér einkennisbúning sem
henni var ekki leyft að klæð-
ast) og al'lan veturinn 1916-17
nuddaði hann særða hermenn
í fimm klukkustundir á degi
hverjum.
En öðru fremur gerðist hann
„áskoranaskrifari í stórum
stíl“, eins og Ada kallaði hann
réttilega. Það verk veittist hon-
um létt því hann hafði þegar
verið virkur umbótamaður í
fimm eða sex ár. Þegar leik-
ritagagnrýnandi TIMES sagði
um leikrit hans „Strife" (Deila)
sem fjallar um iðnaðarvanda-
mál, að hann hefði „gert meir
en að skrifa leikrit, hann hefði
stuðlað að almenningshei'll“, þá
voru það orð að sönnu.
Þau þjóðþrifamál, sem Gals-
worthy veitti stuðning sinn —
— voru mörg og margvísleg og
að ótöldum styrjaldarmálefnum
má þar meðal annarra telja
endurskoðun hjónaskilnaðar-
laga, breytingar á tilhögun í
lávarðadeildinni, aukið frjáls-
lyndi í leikhúsmá’lum, lágmarks
laun fyrir erfiðisvinnu, kven-
réttindi, útrýmingu heilsuspill-
andi húsnæðis, bann við vinnu
barna á leiksviðinu, aðatoð við
|rændiskonur og mannúðíegrl
meðferð á kolanámuhestum,
réttlátari niðurjöfnun skatta og
mildun refsivistar í einangrun
arklefum.
En allt hefur sín takmörk.
Galsworthy vildi til dæmis ekki
taka þátt í baráttu fyrir af-
námi dauðarefsingar. Sjálfur
gerði hann sér ávállt fulla
grein fyrir því, sem síðar kom
mörgum áköfum aðdáendum
hans illilega á óvart — að
enda þótt hann langaði til að
betrumbæta heiminn þá vildi
hann ekki umbreyta honum.
Hann varð þess var, að sums
staðar var litið á hann sem
byltingarsinna og fannst það
„kátleg hugmynd", eins og
hann sagði og bætti við, að „rit
hans hefðu verið stöðug við-
leitni til þess eins að sýna þjóð-
félaginu fram á að því hefði
vegnað vel, og ef þeir sem vegn
ar vel hegðuðu sér eins og þeir
vissu af því væru líkurnar
fyrir byltingu að engu orðn-
ar“.
Að auki vildi hann leggja á-
herzlu á allt aðra hlið á sjálf-
um sér sem ritihöfundi:
„Ég hef hvorki til að bera
aðferðir eða eiginleika þjóðfé-
lagsgagnrýnanda. Ég er ekki
óháður nema að því leyti að ég
get horft á sjálfan mig í tengsl-
um við lífið. Bækur mínar eru
blátt áfram gagnrýni annars
helmings sjálfs mín á hinum
helmingnum, ég hef nægilegt í
mér af yfirstéttarhroka til þess
að hann sé hinum helmingnum
réttmætt tilefni til árásar . ..
verk mín eru ekki þjóðfélags-
gagnrýni, ekkert þeirra. Ef
nokkuð er, þá eru þau tilraun
ti'l andlegrar sjálfsskoðunar".
Það sem hann sagði um heim-
inn í heild gilti því um hans
eiginn heim, sem var heimur
Forsyte-fjölskyldunnar. Þegar
hann hélt sögunni áfram eftir
stríðið með þremur bindum af
skáldsögunni „Nútímaleikur“
(A Modern Comedy) — Þar
sem mikið er um prédikanainn-
skot — gat ekki hjá því farið
að hann liti um öxl til stað-
fastari heims, þó ekki væri það
í anda afturhaldsseggja á borð
við Blimp ofursta. (Fræg per-
sóna í skrípateikningum David
Low) Er að því kom að lýsa
árunum eftir 1920 gat hann
skrifað án beiskju eða sjálfs-
þótta um frjálslegt hjónalíf
yngri meðlima Forsyte-f jöl-
skyldunnar, sem stakk svo í
stúf við þau þjóðfélagslegu
höft sem ráðið höfðu lífi hans
og Ödu.
Galsworthy hélt áfram sina
lífsleið með höfðinglegum brag
en fyrirlitningu yngri bók-
menntamanna á herðum. Árið
1918 afsalaði hann sér aðals-
nafnbót, en hún var óvart aug-
lýst og varð þá einnig að aug-
lýsa neitun hans. „Bókmenntir
launa sig sjálfar“, svaraði hann
fréttamanni einum út í hötí. Bn
margskonar heiður annar h'lóðst
að honura, heiðursskjöl og
doktorsnafnbætur féllu eins og
skæðadrífa, hann var sæmdur
orðu og hlaut loks bókmennta-
verðlaun Nóbels. Hann samdi
hátíðaræðuna svo að segja á
banasænginni:
„Með penna mínum hef
ég skapað einskonar heim, en
svipar honum í nokkru til þess
heims sem við lifum í, á Eng-
landi eða annarsstaðar? ... Það
væri álíka raunhæft að dæma
Frakkland eftir sögum Mau-
passants eða Rússland eftir lýs
ingum Turgenjevs eins og að
dæma England eftir bókum
minum. Við höfum allir þrír
verið útlagar alla ævi ... Ég
harma það meira en allt annað,
að vegna skapferlis, lífsvenja
og eigna er mér meinuð hin al-
gera samúð ..."
Þetta hlýtur ávallt að vera
harmur hvers listamanns. Gals-
worthy var ekki einn hinna
stóru. En hann skapaði vissu-
lega einskonar heim með penna
sínum. Það sem C. E. Montague
kallaði „hina furðulegu rétt-
sýni hans“, skilningurinn sem
gerði honum fært að skapa
þennan heim, vakti gremju
hjá nýju kynslóðinni, sem virt-
ist álíta skyldleika hans við
Forsyte-fjölskylduna sönnun
fyrir því að hann gæti ekki
verið góður rithöfundur. En
tíminn er enn að ónýta þann
dóm Virginiu Woolf yfir hon-
um ásamt H. G. Wells og Am-
old Bennett, að þeir séu rit-
höfundar sem „skrifa um o-
merkilega hluti . .. og leggja í
það óskaplega fyrirhöfn og
mikla kunnáttu að láta hið lít-
ilfjörlega ,og hverfula sýnast
satt og varanlegt," en skáld-
sögur þeirra séu „sneyddar
lífi“.
En beztu verk Galsworthys
eru bersýnilega ekki sneydd
lífi. Forsyte fólkið lifir þar á
hverri blaðsíðu, og „grá, kyrr
augun leyna eðlishvöt þeirra,
sem á rætur sínar í ofbeldi, yf"
irráðahvötinni“. Galsworthy
þekkti hana, fann hana í sjálf-
um sér, magnaði hana þeim
kynferðisþrótti sem öll beztu
verk hans eru þrungin af, skjal
festi hana úr háðslegri fjar-
lægð.
Hann stkildi „yfirráðaeðli“
Forsytefólksins og jafnaði ef
til vill metin með undirgefnu
eðlisfari. Hann átti eftir að
finna að í heimi eftirstríðsár-
anna var lítið rúm fyrir For-
syteættina. f ■ okkar heimi er
það enn minna — Forsyte þjóð-
flokkurinn hefur með fram-
kvæmdabyltingunni vikið fyr-
ir forstjórastétt stórfyrirtækja
sem ekki lýtur erfðalögum og
verður að láta sér nægja í-
burð og hóglífi í stað eigna.
Það var eitthvað sem minnti a
Rómverjana fornu í drungaleg-
um en þróttmiklum nítjándu-
aldarmönnum Galsworthys. Það
mætti segja sem hæverskleg
eftirmæli um hann, að hann
hafi sjálfur verið göfugasti
meðlimur Forsyte-ættarinnar.
Veljum
islenzkt
til jólagjafa
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
23. des. 1968