Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1989, Blaðsíða 5

Wien fyrir 5 ámm. Matur var líka nægileg-
ur -það voru gefnir aukaskammtar af kjöti,
og Mutter slátraði hænu. Svo keypti ég allt
það, sem hægt var að fá af leikföngum, og
raðaði því á lítið borð við jólatréð. Matar-
borðið skreytti ég eftir föngum, svo að það
var reglulegur jólablær yfir stofunni. Strák-
arnir voru í fínustu fötunum sínum og ljóm-
uðu af ánægju. Hvar verðum við næstu jól
- og hvernig verða þau?“ spyr Katrín. Bók-
in veitir að vissu leyti svarið. Frásögn
Katrínar lýkur þegar hún er á leið heim til
íslands um haustið 1945. En þá var annar
drengurinri hennar dáinn svo hætt er við
að jólin 1945 hafi verið mörkuð mikilli sorg
þó stríðinu væri þá lokið og öryggið heima
á íslandi hafi tekið við af óvissunni og hör-
mungunum í Þýskalandi.
JÓL A GRÆNLANDI
Menn hafa svo sem haldið jól þó ekki
væri jólatré eða .öðru skrauti til að dreifa.
Allir reyna þó að gera sér eitthvað til hátí-
ðabrigða. Peter Freuchen dvaldi mörg jól á
Grænlandi og oft við illan kost. Eitt sinn
var hann við Repulse-flóa hjá manni sem
Cleveland hét. Einnig dvöldu þar tveir dan-
skir magisterar. Menntamennirnir tveir og
Peter vildu geðjast gestgjafa sínum og auka
á jólagleðina með því að gefa honum hver
sínar tvær vínflöskur, með þeim afleiðingum
að Cleveland sinnti engu nema að drekka
og segja sögur þar til aðfangadagur var að
kvöldi kominn. Þá fóru þeir félagar að
steikja gríðarstórt hreindýrslæri í ofni. En
Cleveland vildi stytta biðina eftir lærinu
með því að fá sér enn í glas ávo aftur var
sest við að drekka, syngja og segja sögur.
Það er skemmst frá að segja að steikin
varð næstum ein brunarúst í ofninum. „En
okkar ráðsnjalli gestgjafi rak í hana spik-
gaffal og dýfðí henni ofan í vatnstunnuna
og meðhöndlaði hana á ýmsan hátt, meðal
annars velti hann henni um gólfið... Við
skárum mestu brunaskorpurnar af steikinni
og Cleveland fór að fást við sérgrein sína,
tilbúning ídýfunnar, sem hann þuldi yfir
einhverja törfaþulu. Því miður var athygli
hans glapin frá þessu vandasama starfi við
það, að hann þurfti jafnframt því að sýna
mér muninn á fornum og nýtísku dansspor-
um. Við það flækti hann fæturna um gólf-
sópinn og datt kylliflatur á gólfið og hin
dýrmæta ídýfa flaut út um allt. “ segit'
Peter í bók sinni Ævintýrin heilla. En Peter
þreif gólfdulu og þurrkaði í snarti upp ídýf-
una og vatt úr henni ofan í pottinn aftur.
„Maturinn var góður, magisterunum þótti
ídýfan nokkuð beisk en samt bragðgóð. Ég
bragðaði hana ekki sjálfur, svo að ég get
ekki neitt um hana sagt af eigin reynslu,“
segir Peter. Að lokinni máltíð drakk Cleve-
land það sem eftir var af veigunum og sofn-
aði loks út frá því, menntamennirnir tveir
tóku upp bréf sín og jólaböggla að heiman
en Peter skreið ofan í svefnpokann sinn á
eldhúsgólfinu og sofnaði. Á jólanóttina
sluppu læmingjar Clevelands út og skriðu
um Peter allann, hann drap nokkra þeirra
en Cleveland hoppaði um á meðan og loðn-
ar lappir hans og flagsandi hárið gerðu
hann, að sögn Peters, ógurlegan ásýndum.
Peter dró pokann sinn inn til magistranna
og allir sofnuðu á ný. Daginn eftir svaf
Cleveland til klukkan fjögur og þegar Peter
fór fullvissaði Cleveland hann um þetta
væru dásamlegustu og friðsömustu jól sem
hann hefði lifað - hér hefði hin rétta jóla-
gleði ríkt.
ÁRID 1913
Þessi jólahátíð á Grænlandi er líklega
nokkuð fjarri þeim hugmyndum sem metn-
aðargjarnar íslenskar húsmæður gera sér
um jólahald. Svo lengi sem elstu menn
muna hefur mikið verið lagj; uppúr jólunum
hér á landi. Menn hafa stytt sér skammdeg-
isdrungann með margvíslegum jólaundir-
búningi, _um það vitna gömul blöð meðal
annars. Ég fletti að gamni mínu nokkrum
desemberútgáfum Morgunblaðsins og byij-
aði árið 1913, á fyrsta útgáfuári blaðsins.
Þann 7./desember 1913 segir í auglýsingu
að jólatré komi með e/s Botniu í Liverpool.
„Sá sem vili fá sér fallegt jólatré en þó
ódýrt bíður eftir þeim“, segir þar, við skulum
vona að skipinu hafi ekki seinkað eins og
oft gerðist á þeim árum. Menn halda kannski
að jólamarkaðir og basarar sé seinni tíma
uppfinning. Svo er ekki aldeilis. I verslun-
inni Edinborg var jólabasar á aðventu árið
1913 „sá fullkomnasti í allri borginni.
Hentugustu jólagjafir fyrir hvern sem er,
alt frá ómálga barni til örvasa manns“, seg-
ir í auglýsingu. Gaman væri að geta gengið
skamma stund inn í umrædda verslun og
séð hvað fólk gaf börnum og örvasa gamal-
mennum á þeim tíma. Alténd voru ekki til
á þeim tíma pónyhestar úr gúmmíi né raf-
magnshitapokar.
Þegar Þórbergur Þórðarson kom fákunn-
andi sveitadrengur í höfuðborgina voru
draumadísirnar hans allar með silkisvuntur
og vafðar sjölum. Kannski þær hafi keypt
sér svuntuefni hjá Agli Jcobsen. í það
minnsta voru þar til fyrir jólin 1913 65
gerðir af langsjölum sem kostuðu frá kr.
0.75 og allt upp í kr. 12.50. Ekki skorti
heldur silkiefnin, fimmtíu gerðir til af mi-
slitu silki og kostaði kr. 7.20' í svuntuna.
Einnig gátu vonglaðar ungmeyjar þeirra
tíma skoðað 60 tegundir af einlitu silki í
slifsi.
Fyrir alvarlegar húsmæður sem höfðu
„veitt vel“ á mislitu silkisvunturnar aug-
lýsti Sturla Jónsson, Laugavegi 11 gardínu-
tau, margar tegundir, þau voru meira að
segja „seld afar-ódýrt fyrir jólin“ samanber
auglýsingu. Á stórum jólabasar sem opnað-
ur var í Vöruhúsinu var gefinn 15 prósent
afsláttur af ýmsum vörum „svo allt seljist
fyrir jólin og ekkert verði eftir,“ segir kaup-
maðurinn fullur bjartsýni í auglýsingunni.
Það hafa greinilega ekki allir verið sárfá-
tækir á þeim árum. í sama blaði minnir Jón
í Vaðnesi fólk á að ná í margarinið góða
áður en það þijóti. Sennilega hefur fólk
borðað svona mikið af smjörlíki á þessum
tíma af því það þótti fint þá að vera sæmi-
lega holdugur og dýrafitan var ekki orðin
sú uggvænlega grýla sem hún er í dag.
Þetta hafa verið dýrðartímar fyrir nauta-
sjúkt fólk sem átti peninga. Þá gátu menn
meira að segja reykt án þess að vera sífellt
minntir á krabbameinshættu og æða-
þrengsli. Kaupmenn reyndu meira að segja
að tæla fólk til tóbakskaupa með lokkandi
auglýsingum: P.I. Thorsteinsson og Co
(Godthaab) segir: Spánskar cigarettur eru
þær langbestu í bænum. Kaupið einn pakka
til reynslu. Skilgreiningin „góður eigin-
rnaður" var líka til. Árið 1913 þurftu menn
ekki að hamast í húsverkum og barnapössun _
til þess að öðlast það sæmdarheiti. Þá dugði
mönnum samkvæmt auglýsingu að gefa
konum sínum Köhler saumavélar sem feng-
ust hjá Agli Jacobsen með lítilli mánaðaraf-
borgun.
Síðasta auglýsingin sem ég tilgreini frá
árinu 1913 höfðar til stéttar sem nú er
nánast ekki til. „Allar vinnukonur bæjarins
ætla alveg að æra húsmóðurina ef hún eigi
kaupir jólamatinn í Nýhöfn. Besta ráðið til
friðar og ánægju á heimilinu er þess vegna
að kaupa alla matvöru í Nýhöfn“. Nú eru
hvorki vinnukonur né verslunin Nýhöfn
lengur til enda er heimilisfriður landsmanna
vafalaust eftir því.
Arið 1923
Tíu árum seinna eru nýkomnir olíuofnar
og kveikir í járnvörudeild Jes Zimsen. Sú
verslun lifir enn góðu lífi þó flestir séu löngu
hættir að eiga stofuhitann undir olíuofnum
þaðan. En alla tíma hafa menn átt yl sinn
undir ýmsu öðru en ofnum. Þeim hefur
ábyggilega hlýnað í geði konunum sem
fengu í jólagjöf frá ástmanninum dömu-
veski úr lakki, rúskinni eða aligaatorskinni
sem Hljóðfærahúsið seldi fyrir jólin 1923.
Hitt er jafn augljóst að kona með krókódíla-
veski hefur ekki látið sjá sig með hvetjum
sem var í þá daga, fremur en í dag. Það
hefur því ugglaust komið sér vel að í verslun-
inni Goðafossi gátu menn fengið rakvjelar,
rakhnífa, raksápur rakkústa, slípólar og
rakspegla. Maður sér i anda uppá pússuð
og glæsileg pör storma á skemmtun þá sem
„Bestyrelsen" fyrir „Det danske selskap í
Reykjavík" auglýsir beint fyrir neðan aug-
lýsinguna frá Goðafossi „middag með Bal
paa Hotel Island 2. juledag KI. 7 Aften.
ÁRIÐ 1933
Árið 1933 er kreppan í algleymingi. Það
er huggun til þess að hugsa að mitt í því
auraleysi öllu hefur „aldrei gefist tækifæri
til þess að kaupa jafn ódýra borðlampa og
nú“, segir í auglýsingu Raftækjaverslunar
Eiríks Hjartarsonar Laugavegi 20. Tuttugu
prósent afsláttur var veittur af þessum
umræddu lömpum. Þetta sama ár kosta jóla-
kjólarnir frá 15 krónum og uppí 38 krónur
hjá Ninon í Austurstræti 12. Én þó sumar
konur hafi kannski getað marið það að eign-
ast nýjan kjól fyrir þessi jól var ekki allt
fengið. Eldhússtörfin hjá sumum hafa sjálf-
sagt liðið fyrir það að föstudaginn 22. og
laugardaginn 23. desember tilkynnir Vatns-
veitan lokun fyrir vatn í þeim hluta austur-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. DESEMBER 1989 5