Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1989, Síða 27

Hrafii. Myndin er úr bókinni „Fuglar á íslandi“ eftir Hjálmar R. Bárðarson og
er birt með leyB höBindar.
eiga sína bæjarhrafna. Krummi hefur vit á
því að skipta sér niður á bæina. Er það
gömul trú að hann haldi þing að hausti og
að þar sé ákveðið, hvernig vetursetu skuli
hagað. Bæjarhrafnarnir vaka yfir hveiju
smáræði sem til fellur á bænum. Oft er hart
í ári og bágt til bjargar. En þótt krummi
sé gráðugur og þurftafrekur getur hann
komist af með furðu fátæklegan kost. En
þegar hann kemst í æti stendur allt á botni
í honum.
MlNNINGAR UM HRAFNINN
Minningarnar um hrafninn og sambúð
hans við okkur mennina eru flestar naprar.
Hver er sá, að hann ekki fyllist reiði þegar
hann kemur að lambi, sem krummi er búinn
að kroppa úr augun eða rekja úr garnirnar?
Og ekki eru fallegar aðfarir hans við eggja-
rán úr hreiðrum annarra fugla. Æðarfuglinn
reynir að veijast árásum krumma í lengstu
lög. En oft ráðast tveir til þrír hrafnar á
eina æðarkollu. Þegar einn ræðst framan
að henni og hún reynir að beija hann frá
sér heggur annar nefinu í eggin undir stéli
hennar og rífur þau eitt og eitt úr hreiðr-
inu. Sá þriðji vofir e.t.v. yfir vesalings koll-
unni með dólgslegu gargi og æsilegum hót-
unum.
í þessari viðureign er æðarkollan oftast
dæmd til þess að tapa. Það er ömurlegt að
ganga um æðarvarp, sem heill her af hröfn-
um hefur gert árás á. Það er eins og loftár-
ás hafi verið gerð á hreiður þessa friðsama
nytjafugls, sem á engan leitar, og búa vill
í friði við allt og alla. En krummi fer ekki
að lögum. Honum þykja æðaregg lostæti
og einnig hann á gráðuga unga, sem mikið
þurfa.
Kríunni verður oft betur ágengt í vörn-
inni gegn hrafninum. Hún er félagslyndust
fugla. Þegar óvinurinn birtist snýst hún
sameiginlega til varnar. Hundruð, jafnvel
þúsundir kría skipa sér í fylkingu og ráðast
gegn hrafninum eða fálkanum ef þeir nálg-
ast varpland hennar.
Oft tekst þeim að sjálfsögðu að hremma
egg hennar eða unga og fljúga með þá í
burtu. En oft verða þeir líka að leggja á
flótta undan þessum litla flughraða og
vígreifa fugli, sem heggur hvössu nefi sínu
vægðarlaust í bak þeirra.
Kríufylkingarnar eru eins og sveitir orr-
ustuflugvéla, sem ráðast gegn stærri og
þungfærari flugvélum.
Tamning Auðveld
En skapgerð hrafnsins eru ofin fleiri þátt-
um en grimmd og tortryggni.
Einnig hann á til mannblendni og spekt.
En þá hlið á sér sýnir hann þó ógjarnan.
villtur. Það er auðveldara að temja krumma
en flesta aðra fugla. Á háskólaárum mínum
ól ég eitt sinn upp hrafnsunga heima í Vig-
ur. Við sigum í bjarg eftir honum og tókum
hann ófleygan úr hreiðrinu. Krummahjónin
ætluðu vitlaus að verða meðan við sigum
niður í klettana að hreiðri þeirra. Þau köst-
uðu sér yfir okkur eins og steypiflugvélar
og reyndu að slá til okkar með vængjunum.
En ekkert dugði. Við komumst að hreiðri
þeirra. Þar gat að líta þijá gargandi hrafns-
unga, alla ófleyga. Þeir glenntu upp rauð
ginin og hugðust 'selja líf sitt dýru verði.
En þeir máttu lifa eins lengi og þeir vildu.
Við ætluðum bara að taka einn þeirra og
kenna honum dálítið af mannasiðum.
Krummagreyið litla var gripið og stungið
niður í tágakörfu. Hann bar sig ósköp eymd-
arlega og foreldrar hans eltu okkur heim
eftir eynni, nærri því heim að bænum. Þar
var litli krummi tekinn upp úr körfunni og
sleppt inn í tóma hlöðu. Þar átti fyrsti þátt-
ur uppeldisins að fara fram. Síðan var hon-
um boðinn matur, æðaregg og lundabringa.
En hann vildi ekkert eta, gaf aðeins frá sér
ófögur hljóð og vildi í engu þýðast sinn
nýja fóstra. Hann var óskaplega einmana,
þarna sem hann sat á meis í hálfrokkinni
hlöðunni. Hreiðri hans í bjarginu, foreldrum
pg systkinum, öllu þessu var hann sviptur.
í þokkabót var hann, ófleygur og varnar-
laus, ofurseldur geðþótta mannanna, sem
allar hrafnakynslóðir frá örófi alda höfðu
legið í stöðugu stríði við.
Nei, það var sannarlega engin furða þótt
þessi litli krummaungi væri hrelldur og
hijáður þetta fyrsta kvöld í hinni nýju vist.
Að morgni er hann aftur heimsóttur og
boðin egg og fuglakjöt. En hann þiggur
ekkert. Þó er hungrið byijað að segja til
sín. En það er um að gera að láta vel að
krumma, tala við hann, vera hjá honum,
bjóða honum krásirnar hvað eftir annað,
gera honum ljóst að engin hætta sé á ferð-
um. En hvernig á hann að geta treyst mann-
inum, sem hefur tekið hann frá pabba Og
mömmu og lokað hann inni í þessu nötur-
lega gímaldi, þar sem hvergi sér í heiðan
himinn?
Nei, það líður að kveldi annars dags.
Alltaf öðru hveiju kemur maðurinn og freist-
ar litla krumma með allskonar lostæti. En
þótt hungrið skeri hann innan lætur hann
ekki bugast. Hann gargar aðeins að mannin-
um. Það skal. hann hafa, ótætis frelsisræn-
inginn.
Nýr dagur rennur upp. Hálfur annar sól-
arhringur er liðinn síðan krummaunginn var
tekinn úr hreiðrinu. Enn kemur maðurinn
í heimsókn í hlöðuna. Hann ijálar við dyrn-
ar, kallar í litla krumma, lætur hann finna
að hann og maturinn er að koma. En nú
er mótstöðuþrekið að bila. Litli krummi
kemur vappandi fram hlöðugólfið, baðar út
vængjunum, flýr síðan aftur inn í hornið á
meisinn. Maðurinn býður honum æðaregg.
Nú verður engin andstaða. Krummi litli
sýpur úr egginu og hámar í sig lundabring-
una. Hungrið hefur hrakið varúðina og tor-
tryggnina á flótta. Maðurinn gælir við hann,
skorar á hann að taka nú sönsum, lofar að
koma aftur síðar um daginn me'ð meiri
hressingu og hlýlegt viðmót.
Svo líður hver dagurinn á fætur öðrum.
Litli krummi verður stöðugt viðráðanlegri.
Hann tekur manninum, fóstra sínum með
glaðhlakkalegu krunki, grimmdin er horfin
úr röddinni, óttinn og skelfingin líka. Oftast
kemur hann flögrandi á móti honum, etur
allt sem honum er boðið, stækkar og nálg-
ast það að verða fleygur. Maðurinn situr
langtímum hjá honum og talar við hann.
Krummi veltir vöngum spekingslega, það
klukkar í honum þegar hann er orðinn sadd-
ur og þegar maðurinn strýkur höfuð hans
og bak ofurlaust sígur á hann höfgi. Hann
gefur frá sér syfjulegt værðarhljóð, sem er
greinilegt tákn sátta milli þessara fornu
óvina: Mannsins og hrafnsins.
Enn líður nokkur tími. Sá dagur rennur
upp litli krummi fái að fara út. Hann er
orðinn fleygur og fær, myndarlegur og rogg-
inn hrafn. En hvernig skyldi hann bregðast
við frelsinu? Skyldi hann ekki fljúga burtu
og slst í för með foreldrum sínum og systkin-
um, sem nú eru komin á 1 egg?
Hrekkjóttur Og
Þjófóttur
Litla krumma er hleypt út úr hlöðunni.
Hann má fara hvert sem hann vill og hann
hefur sig til flugs, hátt á loft. Poreldrar
hans koma óðara á vettvang, fagna honum
og bjóða honum að koma með sér. En litli
krummi lætur sér fátt um finnast. Hann
flýgur með þeim nokkrar hringferðir en
snýr síðan aftur til jarðar og stefnir rak-
leitt til fóstra síns. Hann hefur tekið tryggð-
um við hann, hann treystir manninum, sem
hefur fóstrað hann, gefið honum að eta,
talað við hann og gælt við hann. Hann vel-
ur sér svefnstað á spýtu fyrir utan gluggann
hans og eltir hann oft út og inn, eins og
tryggur hundur. Hann kynnist öðru heimilis-
fólki og þekkir það auðveldlega frá gestum.
En þrátt fyrir tamninguna hefur náttúran
ekki verið lamin úr litla krumma. Hann er
hrekkjóttur og þjófóttur svo mikill bagi er
að. Ekkert má vera á glámbekk. Hann stel-
ur öllu, sem hann nær í og felur. Allt gljá-
andi og litfagurt er honum einkar hugleik-
ið. Hann stelur tóbaksdósum sýslumanns-
ins, hnöppum og nælum. Hann rogast með
stærðar biblíu ofan úr bókaskáp og situr
og flettir henni spekingslega þegar að hon-
um er komið, og rífur hvert blað um leið
og hann flettir því. Hann fer í kaupstað og
lendir í kasti við lögregluna, en kemur
ávallt heim aftur. Þrátt fyrir hrekki sína
og kvinnsku nýtur hann vinsælda. Fólkinu
þykir gaman að kænskubrögðum hans og
öll hrafnaíjölskyldan nýtur hans. Svona gat
þá krummi skinnið verið almennilegur. Það
voru þó ærlegar taugar til í honum. Maður-
inn finnur líka að það er ekki aðeins krummi,
sem 'hefur lært af honum. Krummi hefur
líka kennt manninum. Hann hefur lært það,
að einnig þennan harðlynda, grimma fugl
er hægt að temja og blíðka, eyða tor-
tryggni hans og skapa hjá honum traust.
Þannig hafa báðir lært nokkuð, maðurinn
og hrafninn. í íslenskum þjóðsögum er
margt sagna um hrafninn. Lúta þær flestar
að speki hans og spádómsanda, kaldlyndi
hans og harðleikni. Margar sögur eru sagð-
ar, sem eiga að sanna það, að guð borgi
fyrir hrafninn. Það verður mönnum oft til
bjargar að þeir hafa gefið krumma bita.
Hann forðar þeim undan snjóflóðum og
skriðum, vísar þeim á rétta leið úr villum,
skapar þeim jafnvel lífslán alla ævi. Hann
boðar feigð og lán eða' ólán í ástum. Það
getur því vérið varasamt að erta úfið skap
hrafnsins.
S JALDSÉÐIR HVÍTIR
HRAFNAR
En þrátt fyrir aðvaranir þjóðtrúarinnar
hafa tslendingar þó löngum átt í stríði við
hann. Ásókn hans á lambfé og nytjafugla
hafa stöðugt skapað honum óvini.
Sjaldséðir hvítir hrafnar, segir máltækið.
En þeir eru þó til. Fyrir nokkrum árum
sást alhvítur hrafnsungi vestur á Snæfells-
nesi. Hann náðist meira að segja og var
fluttur til Reykjavíkur til sýningar. En þessi
vesalings hvíti krummi átti ekki sjö dagana
sæla. Svörtu hrafnarnir hröktu hann og
hrelldu. Þeir vildu ekki viðurkenna hann sem
bróður og frænda. Þeir vildu helzt ekkert
hafa saman við hann að sælda. Einn og
einmana húkti hann í gili vestur á Snæfells-
nesi. Mig minnir að sá sem náði honum
hafi læðst að honum sofandi og handsamað
hann þannig. Svo mjög var af honum dreg-
ið. Slíkt hefði aldrei getað hent fullfrískan
hrafn. Og nú stendur hann einhversstaðar
uppstoppaður eins og veraldarviðundur!
I íslenzkum skáldskap hefur hrafninn frá
upphafi komið allvíða við. Huginn og Mun-
inn, hrafnar Óðins, fljúga hveijan dag yfir
jörðina, segir í Grímnismálum. Hrafninn
fylgir hermanninum, og hreysti hans gaf
fuglinum æti. Jafnvel Egill Skallagrímsson
notar hrafninn til þess að sýna hreysti höfð-
ingjans: Rauð hilmir hjör, þar var hrafna
gjör. Þá kemur vizka hrafnsins fram í Rigs-
þulu er kráka á kvisti fræðir konunginn um,
hver köllun hans sé.
Greinilegt er að hrafninn setur niður þeg-
ar kristnin tekur að festa rætur. Skáldin
og þjóðsagan fara þá að setja hann meira
í samband við myrkur, myrkraöfl, feigð og
dauða. Hrafninn verður fugl vetrarins. Menn
yrkja um hann í sambandi við hörð vor:
Hóla bítur hörkubál
hrafnar eta gorið.
Titlingarnir týna sál
tarna er ljóta vorið.
Oft er þröngt í búi hjá krumma og kost-
ur fábreytilegur:
Allt er frosið úti gor,
ekkert finnst við ströndu mor
svengd er metti mína.
En þótt víða sé kuldalega talað um hrafn-
inn í íslenzkum skáldskap heyrast einstakar
samúðarfullar raddir í hans garð, þar sem
túlkaðar eru ýmsar hliðar á afstöðu manns-
ins til hans. Ágætt dæmi um það eru
Vögguvísur um krumma eftir Jóhann Jóns-
son:
Hrafninn flýgur um aftaninn,
hans eru í kjörin góð.
Sumarið leið og laufið féll,
og lyngið varð rautt sem blóð.
Seint flýgur hrafninn á kvöldin.
Hrafninn flýgur um aftaninn,
hrynur af augum tár,
því hann ér svartur sorgarfugl
og söngur hans feigðarspár.
Seint flýgur hrafninn á kvöldin.
Hrafninn flýgur um aftaninn,
með hrím á svörtum væng.
En bezt er að hirða ei hót um það
og hjúfra sig undir sæng.
Seint flýgur hrafninn á kvöldin.
Hrafninn flýgur um aftaninn
hann á ei skárra völ.
Margur hlaut gogg og góða kló,
sem gæfan varð aldrei föl.
Seint flýgur hrafninn á kvöldin.
BlSKUPINN KUNNI
Hrafnamál
Sagan hermir að Sveinn biskup spaki í
Skálholti og jafnvel fleiri biskupar þar hafi
kunnað hrafnamál, og vissu af því skapa-
dægur manna. En nú er enginn biskup í
Skálholti og við skiljum hvorki mál hrafna
né annarra fugla. Engu að síður skyldum
við öll minnast þess, að fuglar og dýr eru
samborgarar okkar í þessari fögru veröld.
Sambúðin við þau og skilningurinn á háttum
þeirra veitir margvíslega gleði og fullnægju.
Það hljómar e.t.v. sem öfugmæli, að jafn-
vel persónuleg kynni við hrafninn, skapa í
senn skemmtun og tilbreytni og aukinn
skilning á þeirri eilífu baráttu, sem háð er
í náttúrunnar ríki fyrir framhaldi lífsins á
jörðunni. Við skulum þessvegna halda áfram
að kynnast honum og öllum fuglum, segja
börnum okkar sögur af þeim, opna þeim
töfraheima fuglaríkisins, þar sem fegurð
lífsins birtist í óteljandi myndum og blæ-
brigðum.
Hðfundur er fyrrum alþm., ritstjóri Morgun-
blaðsins og sendiherra.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. DESEMBER 1989 27 *