Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1989, Side 32

Mannerheim
marskálknr
forseti Finnlands og leiðtogi í vetrarstríðinu fyrir 50 árum
Mannerheim, maðuinn sem varð leiðtogi Finna 73 ára gamall á ein-
hveríum erfíðustu tímum í sögu þjóðarinnar.
7 3 ára varð Mannerheim
marskálkur leiðtogi
Finna í baráttu þeirra
við ofureflið í
vetrarstríðinu 1939 gegn
Rússum. Og forseti
Finnlands var hann
kjörinn 1944. Hér er
rifjuð upp saga þessa
merka baráttumanns,
sem hlaut sitt
hernaðarlega uppeldi
m.a. í Rússlandi, þar sem
hann var í langan tíma
og viðburðaríkan.
Eftir
SVEIN ÁSGEIRSSON
egar Gustaf Mannerheim
fæddist, árið 1867, var
Finnland stórfurstadæmi
innan rússneska ríkisins,
en bjó þó að eigin lögum,
sem gilt höfðu 1809 er
Svíar urðu að láta það
af hendi. Það var ekki
fyrr en líða tók á 19. öldina að rússnesks
ofríkis tók verulega að gæta í Finnlandi.
Mannerheim innritaðist í finnska herskólann
1882, er hann var 15 ára, og segir svo frá
því í endurminningum sínum: „Þar með var
ég hinn fyrsti af þrem kynslóðum Manner-
heim-ættarinnar, sem valdi sér hermennsku
að ævistarfi, en á 18. öld gerðu það nær
allir karlmenn í minni ætt.“
En hver var hans ætt? Henrik Marhein,
ættfaðirinn, var af hollenzku bergi brotinn
og kom frá Þýzkalandi til Svíþjóðar á stór-
veldistímum sænska ríkisins. Ættin var öðl-
uð 1693 og tók upp nafnið Mannerheim.
Finnland tilheyrði þá Svíþjóð sem og 18.
öldina alla, og þangað lágu leiðir margra
Mannerheima. Langafí Gustafs varð eftir í
Finnlandi 1809 er allt Finnland féll undir
Rússland, en sumir afkomendur hans flutt-
ust síðar tii Svíþjóðar, þannig að náin fjöl-
skyldutengsl héldust milli landanna í þess-
ari_ ætt.
í finnska herskólanum ríkti vinnuharka
og jámharður agi og fyrir hvert brot á reglu-
gerð skólans var nemendum stranglega refs-
að og yfirleitt með frelsisskerðingu. Er
Gustaf Mannerheim hafði verið þrjú ár í
skólanum tók nýr hershöfðingi við, sem
yfirmaður skólans, og sá var enn strangari
en hinn, sem verið hafði. Fyrir smáyfirsjón
að sögn hans sjálfs var Mannerheim bannað
að fara út fyrir lóð skólans í heilt misseri.
Hann ákvað að bijóta bannið á páskum og
fékk stuttorða tilkynningu tveim dögum
síðar þess efnis, að honum væri vikið úr
skóla. Hann sagði síðar, að þetta hefði ver-
ið eitt af þeim þrem skiptum, sem sér hefði
verið sýnt mest óréttlæti um ævina. Brott-
vikningin hefði sært metnað hans, en jafn-
framt orðið honum hvatning. Hann kunni
því vel að meta það og taldi sig hafa feng-
ið uppreisn æru þegar það féll í hlut skóla-
stjórans, sem rak hann úr skóla, að útnefna
hann heiðursfélaga Hersveinaklúbbsins 32
árum síðar, 1918.
í RÚSSNESKUM HERBÚNINGI
Eftir brottvikninguna ákvað Mannerheim
að stefna að því að fá inngöngu í Nikolaj-
evska riddaraliðsskólann í Pétursborg.
•Þangað lá krókótt leið og eitt af skilyrðun-
um var stúdentspróf, sem hann tók ári eft-
ir að hann kvaddi herskólann og hlaut mjög
góðan vitnisburð. Tvítugur að aldri klæddist
hann síðan keisaralegum rússneskum her-
mannabúningi og hóf nám við téðan skóla.
Tveimur árum síðar útskrifaðist hann úr
riddaraliðsskólanum, sem einn af hinum
efstu meðal hundrað nemenda skólans. Eft-
ir árs þjónustu í riddaraliðssveit í Póllandi
var hann fluttur til riddaraliðssveitar lífvarð-
ar keisarans í Pétursborg. Æðsti yfirboðari
sveitarinnar var keisaradrottningin, Maria
Feodorovna, en skírnarnafn hannar var
Dagmar og hún var dóttir Kristjáns 9. Dana-
konungs. Hún tók einu sinni á ári á móti
öllum liðsforingjum sveitarinnar ásamt
manni sínum, Alexander 3. Þeir voru einnig
boðnir til margs konar hátíðarhalda, við-
hafnarmikilia móttaka og stórfenglegra
dansleikja. Hinar björtu hliðar voru margar,
en skuggahliðin, sérstaklega hvað Mnner-
heim snerti, var sú, að launin voru svo lág,
að ógerningur var að lifa af þeim. Hann
átti því við talsverða flárhagserfiðleika að
etja mitt í allri dýrðinni fyrstu árin. En eft-
ir að hann kvæntist Anastasíu Arapov 1892
voru þær áhyggjur úr sögunni í bili.
Stærsti viðburðurinn meðan Mannerheim
var í lífverði keisarans var að sjálfsögðu
hin stórkostlega krýningarhátíð í Moskvu
1896. Þá voru þau krýnd Nikulás 2. og
Alexandra, drottning hans. Mannerheim
sagði síðar, að krýningin hefði verið erfið-
asta athöfn, sem hann hefði nokkurn tíma
tekið þátt í. Hann var einn hinna fjögurra
útvöldu liðsforingja úr lífverðinum, sem áttu
að standa heiðursvörð í Upsenski-dómkirkju
ásamt æðstu virðingarmönnum ríkisins. Þar
stóðu þeir hreyfingarlausir í fimm klukku-
stundir með þungt sverð í annarri hendi.
Að krýningunni lokinni hófst svo skrúð-
ganga í áttina til keisarahallarinnar. Keisar-
inn gekk í krýningarskikkju úr safalaskinni
með gullbryddingum og með kórónu á höfði
undir tjaldhimni, sem herforingjar báru
uþpi. En fyrir framan hann gengu tveir
útvaldir riddaralífverðir og sá, sem gekk
keisaranum á hægri hönd, var Gustaf Mann-
erheim.
Það var glæsimennska hans og óaðfinn-
anleg framkoma, sem réð vali hans í þetta
hlutverk, og þetta var í fyrsta sinn, sem
hann vakti athygli opinberlega.
Yfirborðskennt Líf
Tveimur dögum eftir íýálfa krýningarat-
höfnina var riddaralífvörðurinn skyndilega
kvaddur út og varð að ríða á harða stökki
gegnum alla Moskvuborg. Hræðilegur at-
burður hafði gerzt. Á æfingavelli í útjaðri
borgarinnar var almenningi úthlutað litlum
minjagripum í tilefni krýningarinnar og ein-
hveijar veitingar voru einnig boðnar, en
troðningurinn varð svo mikill, að pallar
hrundu, alger glundroði ríkti og um 2.000
manns biðu bana. Þetta hörmulega slys
þótti illur fyrirboði og menn líktu því við
flugeldasýninguna við brúðkaup Lúðvíks
síðar 16. Frakkakonungs og Maríu Antoin-
ette, en hún kostaði fiölda mannslífa.
Vera Mannerheims í riddaralífverðinum
var að sjálfsögðu aðeins áfangi á væntan-
legri framabraut hans á sviði hermennsk-
unnar. En fyrir mann á hans aldri, vel gef-
inn og glæsilegan, var þetta ævintýralegt,
en um leið yfirborðskennt líf. Þó ber þess
að gæta, að Pétursborg var ein mesta menn-
ingarborg heimsins á þessum tíma og dvöl
hans við þær aðstæður, sem hann bjó við,
veitti honum tækifæri til margs konar
menntunar og þjálfunar og þegar litið er
til baka mega menn varast að blanda inn í
þá tíma hlutum, sem þá voru óorðnir og
allsendis ófyrirsjáanlegir.
Árið 1903 sótti Mannerheim um stöðu
við liðsforingjaskóla riddaraliðsins í Péturs-
borg. Hann fékk eftirsótta foringjastöðu,
sem tiltölulega mikið fijálslyndi fylgdi, sem
og réttindi og laun hersveitarforingja.
En í febrúar 1904 brauzt rússnesk-jap-
anska stríðið út. Það setti Mannerheim í
allmikinn vanda. Fyrir atvinnuhermann var
þátttaka í stríði mikilvæg, bæði til að öðl-
ast reynslu og þekkingu og um leið til að-
hækka í tign og afla sér frama. Hann var
í hinum keisaralega, rússneska her og hafði
tvímælalaust skyldum að gegna sem slíkur,
en hins vegar var svo komið í Finnlandi,
að ofríki Rússa var orðið svo mikið að jaðr-
aði við ógnarstjórn, svo að farið var þar að
líta á Rússa sem óvini. Og að sjálfsögðu
var ættfólk Mannerheims algjörlega mót-
fallið því af mörgum ástæðum, að hann
færi til vígstöðvanna. Eftir miklar vanga-
veltur ákvað Mannerheim þó nokkrum mán-
uðum síðar að gefa sig fram, sem sjálf-
boðaliða, en hann var á engan hátt þvingað-
ur til þess. En það er svo oft þegar dæma
skal um persónulegar ákvarðanir, sem aðrir
taka, að ástæðurnar eru tíðum margþættari
en almennar, rökréttar ályktanir gefa til
kynna. Mannerheim var ýmislegt mótdrægt
í lífinu um þessar mundir þrátt fyrir ytra
pijál. Hann var orðinn leiður á lífinu í Pét-
ursborg, hann átti í fjárhagsörðugleikum
'og hjónaband hans var í endanlegri upp-
lausn.
ÓSIGUR OG UPPHEFÐ
Eftir 14 ára dvöl í Pétursborg hélt Mann-
erheim áleiðis til Mansjúríu í október 1905
og kom til Mukden 20. nóvember. í byijun
marz var háð þar ein mesta orrusta, sem
fram að þeim tíma hafði verið háð í mann-
kynssögunni. Japanir fóru með sigur af
hólmi og því var almennt fagnað í Finn-
I landi. En Mannerheim sigraði einnig á sinn