Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1996, Blaðsíða 5

ríki Norðurlanda í eitt, fékk engan hljóm-
grunn hjá norrænum stjómmálaforingjum.
Og svo þegar svartan ófriðarbakka er að
draga á loft yfir Evrópu, kveður skáldið Sjá-
landsströnd, snýr heim til ættjarðarinnar og
sest að í sveit á Austurlandi.
Þetta er stórbrotin saga sem stendur í
magnaðri andhverfu við frægðargöngu
Gunnars og það afrek hans að ryðja sér til
rúms í dönskum bókmenntaheimi, blásnauður
bóndasonur frá íslandi, og öðlast Evrópu-
frægð. Þrátt fyrir sigra sína á bókmennta-
sviðinu er Gunnar á vissan hátt tragísk hetja,
einförull útlagi frá föðurlandi jafnt sem móð-
urmáli. Og landar hans voru tvíbentir gagn-
vart honum meðan hann bjó erlendis, líkt og
jafnan er um þá sem afla sér orðstírs í útlönd-
um. Öðrum þræði mikluðust þeir af frægð
Gunnars, í hinu orðinu álösuðu þeir honum
fyrir að skrifa á dönsku og sýndu verkum
hans löngum undarlegt tómlæti. Þannig var
ekkert þýtt af bókum Gunnars á íslensku í
hálfan annan áratug, frá 1922 til 38, ein-
mitt þau ár sem frægð hans reis hæst á
meginlandinu.
Eftir heimkomuna var tekið að þýða bæk-
ur Gunnars skipulega og gefa út í bókafé-
lagi sem til þess var myndað og kallað Land-
náma. Þær bækur hlutu þó ekki verulega
útbreiðslu, enda var Landnáma lokaður bóka-
klúbbur og tók rúm tuttugu ár að ljúka útgáf-
unni. Það var ekki fyrr en Almenna bókafé-
lagið gaf út skáldsögur hans í átta stórum
bindum 1960-63 sem rit Gunnars urðu þorra
manna aðgengileg. Og loks kom svo hjá sama
forlagi þýðing höfundarins sjálfs á flestum
sögum sínum; er sú útgáfa í nítján bindum
alls. Á efri árum umritaði hann eldri sögur
sínar á íslensku og vann að því sleitulaust
af mikilli elju þar til hann andaðist, liðlega
hálfníræður. Það verk hlaut að vera honum
örðugt og ekki alltaf þakkað af þeim sem
kynnst höfðu sögunum í þýðingum annarra.
Um það er til vitnisburður frá höfundi þessar-
ar greinar sem ungur hreifst af Fjallkirkj-
unni í íslenskum búningi Halldórs Laxness
líkt og margir aðrir. En Gunnar endurritaði
bækur sínar til að undirstrika að hann væri
íslenskur höfundur. Auðvitað var það óger-
legt öldruðum manni að færa þessi gömlu
verk sín í þann íslenska búning sem þau fengu
ekki frá hendi hans þegar þau komu úr aflin-
um forðum. En hann sagði sjálfur eitt sinn
að í rauninni sé ekki hægt að bera virðingu
fyrir neinu, nema því að ætla sér hið ómögu-
lega. Það ætlaði hann sér jafnt í lífi sínu og
list. Höfðingjasetur hans á Skriðuklaustri í
einmanalegri tign sinni er minnisvarði um
þann stórhug.
Hrwninn heimur
í Danmörku hafði Gunnar verið mjög af-
kastamikill, gaf um langt skeið út bók á ári
og stundum meira. Endurnýjuð kynni af landi
og þjóð hugðu menn að myndu verða þessum
rammíslenska höfundi hvatning og innblástur
svo að nýtt blómaskeið rynni upp á ferli
hans. „Það eru óskir vorar að það land, sem
vakað hefur í vitund hans og kallar hann
nú heim á hádegi ævinnar til meiri starfa,
megi verða honum sá vinur og sú ráðning
fagurra drauma sem hann sjálfur var landi
þessu í fjarlægðinni." Svo lauk formála Hall-
dórs Laxness að Aðventu sem út var gefin
í þýðingu Magnúsar Ásgeirssonar til að fagna
heimkomu Gunnars.
Hversu sem landið heilsaði Gunnari hlaut
hann brátt að reyna að þjóðin var breytt.
Þjóðlífið var í uppnámi. Ofurþungi heimsat-
burðanna var slíkur að þeir drógu hugann
frá þeirri einbeitingu sem nauðsynleg er til
skáldskapar. Og það var vænlegra róman-
tísku skáldi að horfa á sögusviðið úr fjarlægð
en lifa með það fyrir augunum. Þetta er ef
til vill ein skýring þess hversu seint Gunnari
sóttist sagnagerðin eftir að heim var komið.
Bilið á milli hins íslenska sagnaheims sem
hann hafði smíðað sér sem rithöfundur er-
lendis og þeirrar íslensku samtíðar sem blasti
við honum heimkomnum var hreinlega of
breitt, það varð ekki brúað.
Þegar Gunnar flutti með konu sinni í
Fljótsdal vorið 1939 var hann byijaður á all-
stórri skáldsögu, Heiðaharmi, og var það
fyrsta saga höfundarins sem frumsamin var
á íslensku. Hann lauk við bókina „á meðan
við vorum að byggja yfír okkur, og var hvor-
ugt auðgert", sagði hann síðar í Fylgibréfi
með Landnámuútgáfu Heiðaharms, 1952.
Sagan kom upphaflega út árið 1940.
Heiðaharmur átti að vera upphaf sagna-
bálks sem skyldi heita Lægð yfir íslandi,
segir höfundurinn. „Áður sögunni væri að
fullu lokið var heimur sá, er hún var við tengd,
hruninn til grunna og ósýnt um endur-
reisn ... Viðhorfið var gerbreytt. Þótti mér
því óvænlegt að halda þá þegar í horfið með
sögu, er ekki varð séð fyrir endann á. Hafði
ég þá og ýmsu öðru að sinna."
Á DANMERKURÁRUNUM. Gunnar og Franzisca meft soninn Gunnar.
Vissulega hafði Gunnar öðru að sinna á
Skriðuklaustri sem tók tíma frá að semja
nýjan skáldskap. Samt eru það umskiptin frá
hans fyrra lífi sem hljóta að hafa truflað
hann mest. Úr fjölmiðladyn og fyrirlestrasöl-
um meginlandsins kemur hann í fásinni aust-
fírskrar sveitar, skilinn frá fósturlandi sínu,
sem nú var hernumið, og það af liðssveitum
frá því landi sem hann hafði bundið tryggð
við og veitt hafði honum mikinn frama. Eft-
ir það sem á undan var gengið hlaut hemám
Danmerkur og Noregs, sú grimmd sem nas-
istar beittu hinar norrænu bræðraþjóðir og
allur sá djöfulskapur sem stríðið leysti úr
læðingi að verða Gunnari reiðarslag og draga
úr sköpunarþrótti hans.
Sveinn Skorri segir það einhveija mestu
ráðgátuna í öllu höfundarverki Gunnars
Gunnarssonar að hann skyldi nánast þagna
sem höfundur eftir heimkomuna, miðað við
fyrri afköst. Á eftir Heiðaharmi liðu tólf ár
þar til framhaldið kom, Sálumessa (1952);
þá höfðu sögurnar fengið undirtitilinn Urðar-
fjötur. Loks kom svo stutt skáldsaga, Brim-
henda 1954. Engin þessara þriggja sagna
hefur öðlast viðurkenningu á borð við þekkt-
ustu verk höfundar frá Danmerkurárunum.
En í ljósi heimkomu skáldsins er ástæða til
að skoða þessar síðustu skáldsögur Gunnars
sér á parti og athuga í hvaða samhengi þær
standa við fyrri verk hans. I rauninni jafnast
þær fullvel á við fyrri bækur hans. Og þegar
þær eru athugaðar kemur í ljós að þær eru
eðlileg lok á skáldsagnaritun höfundarins.
Landnómoglandauðn
Því hefur oft verið lýst hvernig fyrri heims-
styijöldin skók heim Gunnars skálds til
grunna. Hann var þá búinn að skrifa sína
rómantísku ættarsögu um Borgarfólkið og
festa sig með henni í sessi í dönskum bók-
menntaheimi. Eftir það komu kreppusögurn-
ar þijár, Ströndin, Vargur í véum og Sælir
eru einfaldir. íslendingum sem þá voru í óða
önn að byggja upp nútímaþjóðfélag fullir
bjartsýni hugnaðist lítt bölhyggja þessa landa
síns í Danmörku. Leið hans út úr svartnætt-
inu lá heim að eigin uppruna og upp úr því
verður Fjallkirkjan til. Og eftir þá sjálfskönn-
un kemur svo könnun á því hvemig þjóðin
sem ól hann varð til. Þetta eru sögulegu
skáldsögurnar sem höfundurinn kallaði einu
nafni Landnám og áttu að spanna nokkrar
aldir íslandssögunnar, _en varð aldrei lokið
eins og ætlunin var. I beinu framhaldi af
þeim bálki kemur Heiðaharmur. Raunar
hugsaði höfundurinn þá sögu í fyrstu sem
þátt í Landnámsbálkinum.
Heiðaharmur gerist á síðustu áratugum
nítjándu aldar í sveit sem bersýnilega á sér
fyrirmynd í heiðabyggðunum upp af Vopna-
fírði, æskustöðvum höfundar þegar hann
flutti af landi brott til að gerast rithöfundur.
í baksýn eru harðindi, Vesturfarir og upp-
blástur sem sverfa að byggðinni. Brandur á
Bjargi berst við að halda heiðinni í byggð.
Hann er ein af tragískum hetjum i verkum
Gunnars. Hvert býlið af öðru fer í eyði, fátæk-
ur bóndi verður úti þegar hann reynir að
afla börnum sínum viðurværis, landið eyðist,
þeir sem eftir standa lenda í vörn.
Brandur á Bjargi er hetja Heiðaharms að
því leyti að hann er ímynd hins staðfasta
karlmennis sem berst gegn ofurefli breyting-
anna. Hann er sams konar bændahöfðingi
og sjá má í mörgum eldri sagna Gunnars,
þrautseigur, einþykkur, heilsteyptur, með
rætur djúpt í jörðu. Honum er lýst með vel-
þóknun, enda þótt ljóst sé að barátta hans
er unnin fyrir gýg. En í rauninni er aðalper-
sóna Heiðaharms - og Sálumessu líka -
Bergþóra dóttir hans sem nefnd er Bjarg-
föst. Heiðaharmur hefst á að segja frá henni:
Bergþóra var fædd á neyðar og náðþrota
tímum, náðþrota ográðþrota. Fólkið streymdi
úr landinu unnvörpum. Eldjöll höfðu opnast
og spúið glóandi hraunleðju og kolgrárri
ösku, en úr Dumbshafi norðan og Tröllabotn-
um rak að landi helfrosta hafíssins undir
sólgullnum jakaseglum. íshrönglið fyllti firð-
ina og umlukti eyju vora frá vestri til aust-
urs skjallhvítum skörum langt á sjó fram.
Þetta er gott dæmi um stíl Gunnars á ís-
lensku, samanrekinn, stundum lotulangan,
settan stuðlum, líkt og höggvinn úr bergi.
En þessi stíll venst vel eftir að komið er inn
úr skelinni.
Bergþóra í Heiðaharmi er frá unga aldri
eftirlæti jafnt föður síns sem sveitunga.
Fermingardagurinn hennar verður hátíðis-
dagur. Þegar hún vex úr grasi eyðist heiðin,
systkinin leita annað, ein systirin verður
húsfreyja á höfuðbóli lengra niðri í dalnum,
önnur giftist listamanni og fer með honum
úr landi, sonurinn er andvígur sjónarmiðum
föður síns og leitar burt. Bergþóra — Bjarg-
föst - er kyrr. Hún er kvengerð staðfestan,
og í lýsingu hennar kemur hið dulmagnaða
samband fólks og lands skýrast fram. Það
er hún sem tryggir framhald ættarinnar á
heiðinni. Samt er Bjargföst engin dularfull
jarðardís, heldur kona sem stendur föstum
fótum í veruleikanum. Þessi saga, eins og
aðrar sögur Gunnars, á sér rammar rætur í
grónu samfélagi. Þetta er harmsaga, eins og
nafnið bendir til. Samt lýsir hún líka innilegu
samlífi fólks og lands. Bergþóra giftist Oddi
á Gili, og hjúskaparhamingju þeirra er fal-
lega lýst. Þótt yfír þau dynji harmar þar sem
er sviplegur dauði tveggja bama þeirra, láta
þau ekki bugast. Þegar sonur Brands fæst
ekki til að taka við Bjargi flyst Bergþóra
þangað með manni sínum.
Urðarfjötur heitir skeifumynduð stórgrýt-
isurð sem liggur umhverfís engjar og haga
Bjargs. Hún er í senn skjól og fjötur. Nafn-
ið sem Gunnar valdi sögum sínum um
Bjargsfólkið við útkomu Sálumessu er auð-
vitað táknrænt. Þessi byggð er í fjötrum
fortíðar.
Þegar Heiðaharmi lýkur er ný öld að renna
upp, í frásögninni er skírskotað til sögu-
legra atvika, Búastríðsins sem háð var und-
ir aldamót. Þessar skírskotanir era ennþá
gleggri í Sálumessu. Hún hefst svo að Brand-
ur deyr, en hann vildi ekki láta jarðsetja sig
í heimagrafreitnum á Bjargi. Bergþóra og
Oddur búa þar óhvikul, en smám saman verða
tákn nýja timans áþreifanlegri. Unga fólkið
leitar í kaupstaðinn, félagshreyfíngar berast
í byggðina. Talsmaður þeirra er Þorbjöm
Jónsson, áður vinnumaður á Bjargi, nú lýðhá-
skólagenginn erlendis. En eftirminnilegust
er harmsaga séra Björgvins bróður Odds og
Hjálmu konu hans sem bugast undir byrði
lífsins. Sálumessa er annars miklu sundur-
lausari en Heiðaharmur og stendur illa án
stuðnings. Henni lýkur við veikindi og frá-
fall Odds fyrir aldur fram. Sögunni lýkur
eins og hún hófst, með andláti og útför bónd-
ans á Bjargi, en í þetta sinn fær hann leg í
landi jarðarinnar. Þetta er sálumessa jrfír
bóndanum á heiðinni, - en Bjargföst stendur
stöðug yfir moldum jafnt föður sem eigin-
manns. Ný kynslóð er að vaxa úr grasi.
Það má sjá að Sálumessu lýkur árið 1912.
Og þá var vissulega ný öld gengin yfir ís-
land. Gunnar Gunnarsson ætlaði sér að lýsa
henni í þriðja bindi Urðarfjöturs. Hvers vegna
kom það aidrei? Var það vegna þess að nú
varð að ijalla um tíma sem hann hafði sjálf-
ur ekki lifað á íslandi - en þó var hans eig-
in tími? Það gerðist einmitt árið 1912 að
Gunnar náði fótfestu sem rithöfundur í Dan-
mörku með Ormari Örlygssyni, upphafsbindi
Borgarættarinnar. Þau ár sem í hönd fóra
var hann að festa sig í sessi í dönskum bók-
menntaheimi og glímdi við allt aðrar hug-
myndir og vandamál en þær sem fylltu huga
jafnaldra hans heima á föðurlandinu, þótt
jafnan sækti hann yrkisefni sin og sögusvið
þangað. Eiginlega samtíðarsögu samdi Gunn-
ar þó ekki eftir Sælir era einfaldir 1920, -
nema hina sérstæðu og skemmtilegu sögu
um skáldið Jaka Sonarson og draugana sem
hann vakti upp óviljandi, Vikivaka, 1932.
Hún gerist einmitt á Fokstöðum, sem era
sagðir eiga sér fyrirmynd í Arnarvatni, heið-
aijörð upp af Vopnafírði, eins og þau býli
sem era sögusvið Heiðaharms og Sálumessu.
En annars er Vikivaki allt annars eðlis en
þær sögur og algerlega sér á parti meðal
sagna höfundarins. ^
Vinátta Jónasarfrá Hriftu og Gunnarsfékk
bráóan enda þegar skáldid gagnrýndi opinber-
lega þá pólitísku refsiabgerö Jónasar og samherja
hans í menntamálarádi ab stórlcekka skáldalaun
Halldórs Laxness en þab varþáttur í menning-
arstríbi Jónasar vib kommúnista á þessum árum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. DESEMBER 1996 5