Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1996, Blaðsíða 6

Leitin aó sannieikanum
Gunnar Gunnarsson þurfti að geta skyggt
sitt íslenska söguefni úr fjarlægð. Þess vegna
gat hann ekki lýst inngöngu þjóðarinnar í
nútímann eftir að hann kom heim. Meðan
þjóðfélagið steypti stömpum á stíðsárunum
sat hann að búi sínu á Skriðuklaustri og í
greinum hans á þessum árum sést að honum
geðjast engan veginn að þeim hamförum og
er gagnrýninn á samtíð sína. Hann hafði ekki
lokið Sálumessu þegar hann fluttist frá
Klaustri 1948, gaf jörðina ríkinu og settist
að við Laugardalinn í Reykjavík. Sagan lenti,
eins og Heiðaharmur, í „búferlum og bygg-
ingu“, sagði höfundur í áðumefndu fylgibréfi
með Landnámuútgáfu Heiðaharms 1952, sem
að framan var vitnað til, sama ár og Sálu-
messa kom út. Það er táknrænt að umrótið
truflaði ritun sagnanna af Bjargsfólki. í við-
tali löngu síðar (Félagsbréf AB 1963) ræðir
Gunnar þetta verk, segist þar hafa þegar við
heimkomuna verið með efnið í „þriðju sögu“
Urðarfjöturs tilbúið í huganum. „En þá sögu
skrifaði ég aldrei. Hlutimir fóm að gerast í
kringum mig og það var óhugsandi að halda
áfram sögunni eins og ég hafði hugsað mér
hana. Hún hefði orðið ósönn.“
Hér ber að sama brunni um ástæðu þess
að hann felldi niður sögu Bjargsfólks eftir
Sálumessu. Þar fyrir utan kunna dræmar
undirtektir lesenda og gagnrýnenda að hafa
dregið úr áhuga hans. I eftirmála að Fjand-
vinum, sögusafni í Landnámuútgáfunni 1954,
getur hann þess að ekkert blað nema Tíminn
hafi talið Sálumessu umtalsverða, þangað til
ári eftir útkomu bókarinnar, að hennar var
getið í tveim tímaritum. Slíku fálæti hafði
Gunnar Gunnarsson ekki átt að venjast.
En hann hafði ekki sagt sitt síðasta orð
sem sagnaskáld. Það gerði hann í stuttu sög-
unni Brimhendu, 1954. Þetta er sagan um
torfskurðarmanninn Sesar Karlsson, óbrotinn
alþýðumann sem er „viðtengdur jarðskorp-
unni“. Hann lifír lífí sínu umleikinn „sónötu
hafsins“, eins og sagan heitir í danskri gerð
höfundar. Hann hefur alist upp við brimhljóð-
ið. Sjávarþorpið Grýtubakki er hér sögusvið,
en fyrirmyndin er augljóslega Eyrarbakki þar
sem brimsúgurinn, „hljóðið“ myndar umgjörð
um líf fólksins. Hafið seiðir Sesar ungan en
skelfír hann einnig. Hann sækir sjóinn ungur
en spákona les honum þau örlög að hafið
muni heimta hann til sín. Sesar hræðist þetta,
hættir sjósókn en tekur að rista torf. En dag
nokkum þegar hann vinnur við það starf
gerist eitthvað, skammorfið snýst í hendi
hans og torfljárinn stingst á kaf. „Hann hafði
komið við taug. Titringur fór um grassvörð-
inn og skjálftinn ágerðist, þar til Sesari var
naumast stætt á fjórum fótum, hvað þá
tveim.“ Jörðin varpar manninum af sér í fang
sjávar, Sesar Karlsson hverfur inn inn í hljóm
hafsins, brimhenduna:
Aflvana rölti skurðarmaðurinn skamm-
heppni ofan á fjörubakkann og lagði af stað
með sjónum heim á leið. Undravert, að vera
hér á ferli eftir að veröldin var liðin undir
lok. Enda skipti það engum togum, að hann
var algerlega á valdi höfuðskepnanna. Sem
hver önnur ögn sogaðist hann hátt í loft upp
eða öllu heldur skrúfaðist, hærra og hærra,
þetta var eins og í draumi. Loksins var
draumurinn fullger! Draumur sá er hann var
vanur að vakna af.
Brimhenda er býsna tyrfín að stílshætti
og hefur því aldrei notið mikillar hylli. En
þegar í hana er rýnt sjáum við að hún er í
senn rammger smíð, hnitmiðuð og tilfinn-
ingarík og hinn besti vitnisburður um lífssýn
hins roskna og reynda höfundar síns. í raun
er hún verðugur endapunktur á ritferli hans,
og engu við að bæta. „Veröldin var liðin
undir lok.“ Kannski hefur Gunnari Gunnars-
syni fundist sú veröld endanlega liðin undir
lok, sem skáldskapur hans var sprottinn úr,
um það bil sem hann samdi Brimhendu á
nöprustu árum kalda stríðsins. En ný veröld
var að rísa úr öskunni og það beið yngri
höfunda að gera henni skil.
Gunnar sneri sér nú að því að skila verkum
sínum í hendur þjóðinni í eigin íslenskum
búningi. I elli sinni sagði hann í viðtali að
allt starf sitt hefði verið leit að sannleika,
líkt og ástríða Benedikts í Aðventu að elta
uppi eftirlegukindur á öræfum. Þótt Gunnari
skáldi hafí ekki fremur en öðrum mönnum
tekist að höndla allan sannleikann, standa
verk hans eftir sem vörður á þeim fjallvegum
sem hann lagði jafnan ótrauður á. Þau eru
djúp skáldverk og umfram allt sönn, í þeim
er hvorki sýndarmennska né loddarabrögð
af neinu tagi. Þau munu halda gildi sínu
fyrir þann heila kjarna sem í þeim er fólg-
inn, þá glímu við rök mannlegrar tilveru sem
þau lýsa.
Höfundur er bókmenntafræóingur.
MARÍA, Jesúbarnið og vitringarnir, málverk eftir Roger van der Weiden frá um 1450. Hefðbundin túlkun á fæðingaratburðinum,
en sviðsetningin er evrópskt 15. aldar umhverfi.
AVE MARIA
EFTIR SIGLAUG BRYNLEIFSSON
Hér á landi virðist Maríudýrkun hafa verió almenn
eins og heimildir votta í skrám um Maríulíkneski
og Maríusaltara. Hin milda móóur Guós, hin
miskunnsama og alhreina, full náóar, hver var
líklegri til aó heyra bænir mannanna en hún?
MARÍUDÝRKUN var
mikill þáttur
kristnihalds hér á
landi þau 550 ár
sem kaþólskur sið-
ur var ráðandi.
Maríudýrkun lagð-
ist engan veginn af
við siðaskiptin. Lútherskir prestar ortu
Maríukvæði og sá biskup í lútherskum sið
sem bar af öðrum um vöndugleika í kirkju-
stjórn og var meðal lærðustu guðfræðinga
síns tíma orti að því ýmsir álitu kvæði til
heilagrar Maríu á latínu: „Ad beatam virgi-
nem..." Dr. Jón Þorkelsson hefur þýtt
nokkrar vísur úr „Maríuvísum".
„Þú drottning gáfum glæst,
þess guðs, sem mestur er... “
og „Þú vegsemd helg og há“ og
„Eg bið þig blessuð mær..."
Þessi upphafsstef votta viðhorf Brynjólfs
biskups Sveinssonar til heilagrar Maríu.
Kaþólskir siðir og trúarleg viðmiðun
þorra þjóðarinnar af kaþólskum uppruna
var viðloða hér á landi allt fram á rétttrún-
aðaröld - píetisma - og ýmsir siðir allt
fram undir okkar daga. Þótt Guðbrandur
biskup ynni að því að uppræta „pápísku“,
þá dugði það lítt. Eitt helsta „hirðskáld"
hans, Einar Sigpirðsson, orti óð til Maríu
Guðsmóður. Þótt lengi eimdi eftir af hálf-
kaþólskum viðhorfum á 17. og jafnvel 18.
öld, þá náðu lúthersk trúarviðhorf jafnframt
þeim hæðum á 17. öld með Passíusálmum
Hallgríms Péturssonar, að trúarleg meðvit-
und markaðist af þeim til frambúðar.
Píetisminn hafði sín áhrif, en upplýsingin
fyrir og eftir aldamótin 1800 rýrði áhrifa-
mátt kirkjunnar og síðan tekur áhrifa
rómantísku stefnunnar að gæta, með forn-
aldardýrkun og vaxandi kennd fyrir sér-
stöðu þjóðemisins. Skáldskapurinn verður
veraldlegri og skáld 19. aldar, þau sem vin-
sælust voru, ortu í þeim anda, raunsæis-
stefnan verður áhrifamikil síðast á öldinni.
Það er ekki fyrr en með nýrómantíkinni
eftir aldamótin síðustu að tónsins úr Maríu-
kvæðum miðalda tekur að gæta beint og
óbeint. Stefán frá Hvítadal gerist kaþólskur
og Halldór Laxness gerist kaþólskur og þar
örlar á þessum tón um tíma.
Þegar Maríu-saga var skráð eða frum-
drög hennar sett saman, var það á þeim
öldum sem Maríudýrkun jókst í Evrópu.
Hér á landi virðist Maríudýrkun hafa verið
JAN van Eyck (1390-1441): María með
barnið. Hin fátæka guðsmóðir sem ól barn
sitt í jötu er hér sett inn f ríkuleg, evrópsk
yfirstéttarhúsakynni.
almenn eins og heimildir votta í skrám um
Maríulíkneski og Maríusaltara og skriftir.
Það er líklegt að líkneski eða myndir hafi
prýtt flestar kirkjur og bænhús og sögur
og kvæði um Maríu eru trúlega brot mikils
magns sagna og kvæða. Viðhorfið til Maríu
Guðsmóður kemur glöggt fram í Lilju Ey-
steins Ásgrímssonar: „María - Ert þú móð-
ir skýrust - María - Lifír þú sæmd í hári
- María - Ert þú af miskunn dýrust og
María - Græð þú meinin stóru - María -
Dreif þú smyrsl á sárin ... “ og áfram:
„María, vertu mér í hjarta, mildin sjálf, því
að gjarnan vildi eg, blessuð þér, ef mætti
eg meira margfaldaðan lofsöng gjalda ... “
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. DESEMBER 1996