Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1996, Blaðsíða 28

Austurlönd nær. Með fyrstu krossferðinni
voru yfirráð Vesturlandabúa í þessum heims-
hluta tryggð til nokkurrar frambúðar. Múslim-
ar héldu hins vegar uppi öflugu viðnámi og
heijuðu á hin kristnu Austurlönd hvenær sem
færi gafst. Næstu tvær aldimar gerðu Evrópu-
menn því út eigi færri en fjóra stórheri, stund-
um undir forystu konunga og keisara, í austur-
veg í því skyni að styrkja yfirráð kristinna
manna á þessum slóðum. Meginkro'ssferðimar
urðu þannig 5 talsins, auk margra smærri
herhlaupa.
IV
Tuttugu árom eftir að krossfarar unnu
Jerúsalem komu nokkrir franskir riddarar á
fund patríarkans í borginni, en hann fór með
æðstu kirkjuvöld á þessum slóðum, og unnu
tvöfalt heit í hans viðurvist. Annars vegar
hétu þeir að halda hinar almennu reglur krist-
inna munka, þ.e. um skírlífi, fátækt og hlýðni.
Hins vegar sóru þeir að veija Landið helga
með vopnum og vernda pílagríma, er þangað
kæmu. Þetta varð upphaf kristinnar riddara-
reglu, er fékk nafnið Musterisherrarnir, af
því að þeir settust að þar innan marka Jerú-
salemsborgar sem musteri Salomons hafði
staðið forðum. Kjörorð Musterisherranna var
síðar alkunnugt og sungið af kristnum mönn-
um víða um Vesturlönd: „Non nobis, sed
nomini Domini gloria", ekki okkur, heldur
nafni Drottins sé dýrðin. Þjóðhöfðingjar og
aðrir velunnarar auðguðu regluna með stór-
gjöfum. Með tímanum urðu Musterisherram-
ir 20.000 að tölu og þekktir fyrir kjark sinn
og kærleiksþjónustu. Smám saman varð regl-
an stórauðug og komst yfir jarðeignir víðs
vegar um Vesturlönd, einkum þó í Frakk-
landi þar sem reglan átti meira en 10.000
herragarða. Þegar stundir liðu fram ráku
Musterisherramir verzlun með vörur frá
Austurlöndum og fluttu pílagríma sjóleiðis
austur yfír hafið. Ófundlaust varð veldi Must-
erisherranna ekki, eins og síðar átti eftir að
koma fram.
Samtímis þessu varð önnur kristin riddara-
regla til í Landinu helga. Þeir nefndust Jó-
hannesarriddarar og hófu feril sinn með þvi
að byggja gistiheimili og sjúkrahús í Jerúsal-
em og helga hvort tveggja Jóhannesi skír-
ara. Síðar byggðu þeir fjölmörg öflug virki
í Sýrlandi til vemdar kristnum mönnum. Líkt
og Musterisherramir eignuðust Jóhannesar-
riddarar smám saman regluhús víðs vegar
um Vesturlönd og urðu auðugir og voldugir.
Þrátt fyrir allan þennan viðbúnað, fóro
kristnir menn smám saman halloka í Austur-
löndum nær. Múslimar sóttu á, og hvert virk-
ið af öðru féll þeim í hendur. Árið 1291
unnu múslimar Akka, síðasta vígi krossfara,
og var krossferðum þar með lokið, en Land-
ið helga ofurselt herskörum spámannsins
Múhameðs allt fram á 20. öld.
V
Með falli Landsins helga í hendur múslima
var tilverurétti riddarareglnanna tveggja,
Musterisherranna og Jóhannesarriddaranna,
stefnt í fyllstu tvísýnu. Þessi tilvistarkreppa
varð Musterisherrunum til falls. Páfinn í Róm
og Filippus Frakkakonungur, sem kallaður
var hinn fríði, blésu tii ofsókna gegn Muster-
isherrunum. Voro þeir ákærðir fyrir hvers
konar upplognar sakir. Með þeim ósköpum
hófst harmsaga, sem engir síðari tíma sagn-
fræðingar geta skýrt á annan veg en þann,
að undirrótin hafi verið ágirnd og valdafíkn
páfans og Frakkakonungs, sem báðir lögðu
hug á hinn mikla auð Musterisherranna og
vildu hnekkja veldi þeirra. Árið 1310 voru
Musterisherrarnir brenndir í stórhópum í
París og víðar, og leið regla þeirra undir lok
að svo búnu.
Jóhannesarriddararnir fóru á allt annan
og betri veg út úr endalokum krossferða.
Ljóst var, að hinni kristnu Vestur-Evrópu
var það gagnlegt að hafa öflugt varnarlið
við Miðjarðarhaf til að stemma stigu við
herhlaupi múslima vestur á bóginn. Þetta
verkefni, sem í sjálfu sér hefði getað verið
í beggja höndum, Musterisherranna og Jó-
hannesarriddaranna, varð nú hlutskipti hinna
síðarnefndu.
Eftir lok krossferða settust Jóhannesar-
riddaramir um stundar sakir að á eynni
Kýpur, en litlu síðar unnu þeir eyjuna Ró-
dos, og sátu þeir þar næstu tvær aldirnar. Á
Ródos komu Jóhannesarriddararnir upp her-
stöð og flota, sem heijaði með góðum ár-
angri á tyrknesk skip og jafnvel á hafnir
Tyrkja. Árið 1522 settist Tyrkjasoldán um
Ródos og hrakti Jóhannesarriddarana þaðan.
Voru þeir nú á flækingi í 7 ár, en tóku sér
að svo búnu bólfestu á eynni Möltu og réðu
henni allt fram til ársins 1798, er Napóleon
mikli Frakkakeisari hernam eyna.
VI
Jóhannesarriddaramir á Möltu eða „Möltu-
riddararnir", eins og þeir löngum eru nefnd-
RIDDARARNIR hörfa frá Ródos.
umsvo sem pentudúkum og sykurumslögum.
Áður en skilið er við fána, hlýt ég að nefna
annað eftirminnilegt fyrirbæri, sem gat víða
að líta á skjaldarmerkjum og herklæðum
Mölturiddaranna, sem þama var hvarvetna
að sjá. Það var danski fáninn, já, segi og
skrifa danski fáninn einfaldur og óbreyttur
og sjálfum sér líkur. Danskir starfsbræður
mínir höfðu gaman af þessu og sögðu, að
víða stæði veldi Danakonungs!
Skýringin á þessu fyrirbæri er einföld:
Danski fáninn er upphaflega fáni krossridd-
ara. Hluti hinna fomu krossriddara settist
að norður í Þýskalandi eftir lok krossferða
og tók sér nafnið þýzku ríddaramir eða Tevt-
ónsku riddararnir. Þessir riddarar gengu til
liðs við Valdimar sigursæla Danakonung, er
hann heijaði á heiðingja um Eystrasaltslönd
á 13. öld. Konungur tók við krossfánanum
og gerði hann að sínum, og eignuðust Danir
síðan hina hugþekku helgisögu um það, að
danski fáninn félli af himnum ofan í orrustu
við Vindur. Frá danska fánanum eru komnir
aðrir krossfánar Norðurlanda, þ.á m. hinn
íslenzki, sem þannig á rætur sínar að rekja
til fána hinna fomu Musterisherra og Jóhann-
esarriddara, sem enn getur að líta á Möltu,
eins og fyrr greinir.
Aðalfundurinn, sem ég sat á Möltu, fór
fram í mikilli ráðstefnumiðstöð við höfnina
í Valetta. Miðstöðin er til húsa í fornum
byggingum Mölturiddaranna, en þeim er
einkar vel við haldið og þær búnar hvers
konar nútímaþægindum. Hádegisverður var
jafnan etinn í geysimiklum sal, er fyrr meir
var sjúkrahús Mölturiddaranna, en þeir héldu
fast við hinn forna sið Jóhannesarbræðranna
að veita sjúkum aðhlynningu. Var okkur
sagt, að þarna hefði í fyrsta sinni í veraldar-
sögunni verið til að dreifa hvílurúmum fyrir
hvern sjúkling, en áður lágu þeir allir meira
og minna í einni kös. Víst er um það, að vel
hlýtur að hafa farið um sjúka menn í þessum
vistlegu og rúmgóðu húsakynnum.
í Dómkirkjunni í Valetta dvaldi ég
stundarkorn. Þar er gólfið alþakið legstein-
um Mölturiddaranna, en húsinu skipt niður
í stúkur, þar sem hver riddarahópur hafði
sitt sérstaka athvarf, franskir riddarar hér,
enskir riddarar þar o.s.frv. Víða gat að líta
áletrunina „virtutibus dignus“ eða „dyggð-
um prýddur". Þannig minntust hinir gömlu
Mölturiddarar hver annars - og vildu láta
minnast sín.
VIII
Spyija má, hvernig öll sú forna arfleifð,
sem hér hefur stuttlega verið rakin, tengist
nútímamönnum. Svarið gæti verið marg-
þætt. Baráttuþrek, seigla og dirfska
krossfaranna er hveijum dugandi manni til
fyrirmyndar. Sama máli gegnir um dreng-
skap þeirra, samheldni og umhyggju fyrir
meðbræðrum sínum. Musterisherrarnir
vernduðu pílagríma. Jóhannesarriddararnir
önnuðust sjúka menn. Hvort tveggja er göfug
arfleifð og gegn. Ofstæki þessara manna
allra og grimmd við óvini er hins vegar hverj-
um þeim til viðvörunar sem varðveita vill
hófstillingu sína.
Síðast en ekki sízt er saga krossferðanna
svo stórbrotinn kapítuli í sögu mannkynsins,
að fróðlegt er að forvitnast um sögu þá yfír-
leitt. í reynd tengjumst við henni af því að
við erum Vesturlandabúar og um er að ræða
okkar sögu, en einnig af öðrum ástæðum:
Krossferðimar opnuðu Evrópumönnum nýja
sýn til Austurlanda. Þaðan bárust margháttuð
fræði, er legið höfðu í gleymsku á Vesturlönd-
um. Þekking mannanna jókst og efldist. Menn-
ingararfleifðin varð dýpri, breiðari og litskrúð-
ugri en nokkru sinni fyrr. Þessa menningarar-
fleifð rækjum við á marga vegu. Megi hún
verða hveijum og einum til göfgunar.
Höfundur er staðorhaldari
og prestur á Þingvöllum
BÚNAÐUR Mölturlddara á
safni í Valetta á Möltu.
ir, komu upp miklu veldi á þessari litlu Mið-
jarðarhafseyju og á nágrannaeyjunni Gozo.
Enn þann dag í dag telja Möltubúar valda-
tíma Jóhannesarriddaranna hafa verið mesta
blómaskeiðið í sögu eyjarinnar.
Á Ródos höfðu Jóhannesarriddaramir
grundvallað flotaveldi og óx það enn til
muna eftir að þeir settust að á Möltu. Þar og
á nágrannaeyjunum eru hafnir góðar, og víg-
girtu Mölturiddaramir þær eftir föngum. Þar
á meðal lét stórmeistari reglunnar La Val-
ette byggja virkið Valetta laust eftir miðja
16. öld, en þar er nú höfuðborg Möltu. í
skjóli sjóveldis Mölturiddaranna efldust verzl-
un og viðskipti á Miðjarðarhafinu, og íbúar
Möltu nutu í ríkum mæli góðs af auknu ör-
yggi í samgöngum.
Tyrkir voru þó engan veginn af baki dottn-
ir. Einnig þeir efldu flota sinn og gerðu skip
út í víking á Miðjarðarhafi. Þrívegis á 16.
öld gerðu þeir innrás á Möltu og nærliggj-
andi smáeyjar. í tvö fyrri skiptin hrundu
Mölturiddararnir innrásunum auðveldlega.
Þriðja innrásin hófst 18. maí 1565. Gengu
þá 48.000 Tyrkir á land á eyjunum. Til varn-
ar voru 400 riddarar og 7.400 heimamenn.
Bjuggust þeir fyrir í virkjum sínum og sátu
þar af sér langvinna stórskotahríð Tyrkja.
Virkin féllu ekki, og smám saman gekk á
vistir tyrkneska innrásarhersins. Um síðir
kom liðsafli til hjálpar frá Sikiley og réðist
að Tyrkjum. Létu Tyrkir þá undan síga og
hörfuðu frá eyjunum, komu þangað aldrei
framar. 200 árum síðar skrifaði franski rit-
höfundurinn Voltaire: „Ekkert er betur þekkt
í sögunni en umsátur Tyrkja um Möltu.“ Svo
gott órð höfðu Mölturiddaramir getið sér við
vamir eyjanna. Sex árum eftir umsátrið
brutu Vesturlandabúar flota Tyrkja á bak
aftur í orrustunni við Lepanto. Var veldi
Tyrkja á Miðjarðarhafí nú hnekkt til fram-
búðar og Mölturiddararnir undu þaðan í frá
við frið um meira en tveggja alda bil.
VII
Ég átti því láni að fagna að heimsækja
Möltu nokkra daga í fyrrasumar, en þar var
þá haldinn aðalfundur Sambands evrópskra
útvarps- og sjónvarpsstöðva. Nokkur tími
gafst til að litast um, og hreifst ég mjög af
hinni miklu arfleifð Mölturiddaranna, sem
þarna getur hvarvetna að líta.
Það fyrsta, sem fyrir mig bar var átt-
hyrndi krossinn, Möltukrossinn, eins og hann
gjarnan er nefndur, en hann er hinn sami
og krossinn, sem Góðtemplarareglan hefur
að tákni. Möltukrossinn blasti við þegar á
flugvellinum í Catania á Sikiley, málaður
hvítur á rauðum grunni á stéli og vængjum
flugvéla Möltuflugfélagsins. Sama kross gat
hvarvetna að líta á Möltu og nágrannaeyjun-
um, á byggingum og minnismerkjum, fánum
og veifum, en einnig á hversdagslegustu hlut-
JÓNAS GÍSLASON
LJÓSRÁKIN
Ég var myrkfælinn sem barn.
Er ég lá aleinn í rúminu
í hálfdimmu herbergi
- dyrnar voru lokaðar -
greip mig stundum ótti.
Ég fann svitann spretta
og fékk hálfgjörða martröð.
Þá kallaði ég á þá,
er ég treysti bezt:
Mamma! Pabbi!
Jesú!
Þá var dyrunum lokið upp
og Ijósrák framan úr stofu
barst inn í herbergið.
Mamma og pabbi komu inn,
kysstu mig á kinnina
og sögðu blíðlega.
Allt í lagi, vinur!
Við heyrum til þín
og vökum yfir þér!
Svo fóru þau fram aftur,
dyrunum var lokað
og ég lá aftur einn.
Þó var allt breytt.
Ég var ekki einn.
Mamma og pabbi
vöktu yfír mér
og Jesús heyrði bæn mína!
Allur ótti hvarf,
friður og ró fylltu hjartað,
og allt varð aftur gotti
Eg var umvafínn elsku ástvina
og átti frelsara,
er ég gat ætíð treyst.
Stundum fínnst oss myrkrið
umlykja oss á alla vegu.
Vér verðum gripin vonleysi
og óttinn nær tökum á oss.
Gott er þá að vita,
að Guð heyrir andvörp vor,
hughreystir oss
og umvefur kærleika.
Kristur segir:
Ég kalla á þig með nafni!
Þú ert minn!
Ljós Guðs lýsir
inn í myrkan heim.
Mitt í vonleysi veraldar
eigum vér von.
Friður Guðs kemur til vor.
Kristur vill vitja þín í dag
og fylla þig friði sínum,
um leið og hann segir:
Óttast þú eigi!
Ég vaki yfír þér.
Þú ert minn!
Þetta er friðarorðið
er mætir þér í dag.
Ljósgeisli Guðs,
er kom í Kristi
eyðir ekki myrkrinu,
en minnir oss á,
að vér erum aldrei ein,
þurfum aldrei að vera myrkfælin.
Jesús þráði að eyða
ótta vorum og angist.
Friðurinn fylgir vissu þess,
að vér erum vinir Jesú.
Höfundurinn er vígslubiskup.
28 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. DESEMBER 1996