Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1996, Blaðsíða 13

Önnu Akhmatovu sem ég lýsti nokkuð í bók
minni Fiskur í sjó, fugl úr beini, en sagði ekki
frá þessum stofufundi og uppnáminu sem varð
meðan ég skrapp út til þess að sækja meiri
drykiqarföng þegar viskíið mitt þraut, og eftir
sat kjaminn úr þýzka skáldahópnum Gruppe
47: Hans Wemer Richter sem stofnaði þau
samtök, Ingeborg Bachman og Hans Magnus
Enzensberger sem kom á næstsíðustu bók-
menntahátíðina okkar í Norræna húsinu, ung-
verska skáldanefndin Gabor Tolnay og Istvan
Sjimon ... og einhveijir fleiri, og þar á með-
al Accrocca með segulband; og þegar ég kom
aftur af bamum þar sem ég gat fengið keypta
viskíflösku við vægu verði hjá mafíunni og
næstum gefins þá bara stormaði skáldaliðið á
móti mér í uppnámi og æsingi og Desmond
O’Grady sat einn eftir hinn hróðugasti enda
hafði hann valdið sprengingunni og meðal
annars notað segulbandstæki Accrocca frá ít-
alska útvarpinu sem trommu meðan hann
dansaði striðsdans í tímabærri endurvakningu
launhelga drúída og einhverjir tveir aðrir sátu
þama eftir, Ungverjinn Gabor Tolnay og Finn-
inn Kai Laitinen sem náðu saman á því sem
þeir eiga í málum sínum sameiginlegt með
okkur Islendingum að hafa áherzluna á fyrsta
atkvæði orðs og sungu sig saman á þessum
forsendum til þess að fara um alla ganga hins
gamla klausturs sem var orðið heimsklassahót-
el og mgla öllum skóm sem stóðu fyrir utan,
mest skálda.
Og ég veit ekki hvort þeir höfðu fengið
tækifæri síðan til að sættast Accrocca frá Flór-
ens með segulbandstækið frá RAI og hið sham-
anistiska dansskáld Kelta Desmond O’Grady
frá írlandi sem orti þó á ensku; en þama í
Sintra féllust þeir loks S faðma og segulbands-
tækið ónýtta gleymt eða fyrirgefið um síðir.
Þeir sátu nú saman og varð margrætt meðan
hið portúgalska skáld Luis Felepe sagði mér
frá eftirlætisskáldi sínu Torga sem dó í fyrra
áttatíu og sex ára í ró á elliheimili þar sem
sumir vom horfnir í kringum hann til bemsku-
leikja með kubba og leikfangabíla og heyrði
pískrað í kringum sig: Hann er læknir, og svo
kom úr annarri átt: Hann er læknir, og enn
hvíslað hátt: Hann er læknir. Þangað til hann
heyrir úr fjórðu höfuðáttinni og fór upp yfir
hitt í hvíslingunni: Hann er skáld. Þá stóð
Torga upp áttatíu og sex ára og gekk til þeirra
sem svo mæltu, og sagði: Já það er nú öllu
verra.
Luis Felepe er verkfræðingur að mennt og
vinnur fyrir sér með því móti en í skáldskapn-
um var hugur hans allur eftir því sem leifði
af brauðstritinu og talaði um að hann reyndi
að halda þessu algjörlega aðgreindu. Svo að
ég sagði honum frá Einari Benediktssyni okk-
ar sem sagði að í sér væm tveir menn, skáld-
ið og fjármálamaðurinn sem ynni fyrir skáld-
inu; en þeir töluðu aldrei saman. Það var fínt,
segir Luis: Það er nefíiilega nákvæmlega eins
hjá mér. Og gaf mér ljóð sem hann hafði ort
til minningar um eftirlætið sitt skáldið Torga,
sem var læknir að mennt.
Skáldunum var skipt í þrjár umræðudeildir
á þessu þingi sem síðar sameinuðust með álits-
gerðir og niðurstöður sem var borið undir sam-
einað þing. Ég hrósaði happi að vera í þeirri
deildinni sem var undir forsæti Wole Soyinka.
Sem naut mikillar virðingar og þurfti ekki að
reiða nein bryntröll í þessum hópi né varast
flugumenn. Það stafaði ljóma af þessum gjörvi-
lega manni með mikinn úfinn grásprengdan
hárlubba, hadd þéttan grágeislandi úr svörtu,
einsog líka skeggið svarta sem er silfrað niður
af hökubarði en svart uppi, svipmikill og hvass
þegar hann beitir sér en látlaust tigið fas.
Óbugandi baráttumaður fyrir frelsi til að tala
og hugsa, að reyna að leysa þjóð sína úr viðj-
um kúgunarafla hverju sem nefnast. Og þar
er ekki allt sem sýnist, því undir róa olíusam-
steypur heims og neyta kúgunar sem landsfólk-
ið er beitt, til að komast greiðlega að hinu
svarta gulli á sjávarbotni. Og þegar Wole Soy-
inka stóð frammi fyrir skáldsystkinum og flutti
sitt máttuga nærgenga ljóð til að hylla bróður
sinn Mandela þar sem sagði hvemig þeir hefðu
með margvíslegum meðölum reynt ámm sam-
an að bijóta hann á bak aftur, kremja hann
í fangelsum, en Mandela, hvemig Mandela
hafí aldrei kiknað, hvergi sveigðist í stormum,
og reis æ sterkari eftir því sem meira var reynt
að þjarma að honum, því harðar sem að honum
var sótt, aldrei fengu þeir hnikað honum.
Og svo stöndum við einn daginn hjá vita
sem var rauðmálaður efst og hvítur tuminn
og húsin öll undir og rauðleit gmndin niður
að hömranum sem vom hvítir ofanvert en
grágulir neðar, niður í fjömna þar sem brimið
lamdi þá. Cabo de Rohka, Hamrahöfði, vest-
asti staður á meginlandi Evrópu þar sem brim-
ið gaus upp um klettana í háum hvítum súl-
um. Og rétt utan við vom bergstandar sem
minntu á þau steinmnnu tröll sem standa fyr-
ir utan Capri og nefnast Faraglioni. Gróðurinn
var þama saltbmnninn og hvít húsin með jám-
bindingum fyrir gluggum hvítmáluðum, og
sum húsin fölgul, allt í ljósum litum og sums
staðar hlaðið grjóti utan um í garða grábrúna
að lit og það sá skammt út á sjóinn bláa frá
þessari strönd því hann hvarf svo brátt í mist-
ur og sums staðar virki á háum hömmm og
vindmyllur með segllausum vængjum og bara
beinagrind af kyrm hjólinu að bíða eftir engum
vindi lengur. Og þegar við höfðum nálgast
sjóinn fóm trén að hallast af staðvindunum
sem lágu á þeim sífellt og oft vom gular kletta-
borgir efst á hæðunum og trén vom á stangli
eða í mesta lagi fáein saman í einmanalegu
úrræðaleysi.
Það var vænlegt að líta yfir gestaskarann
þegar þeir höfðu safnazt. Margir þeirra vom
spönskumælandi, sumir frá Spáni, og auk þess
ein þrettán skáld frá Mexíkó og Suður-Amer-
íku. Einn Spánverjinn var í fæmm til að ávarpa
mig á einhveijum norðurlandamálum og gott
ef ekki eitthvað á íslenzku líka. Æ hvað hét
hann nú aftur? Ég hafði ekki spumir af honum
fyrr, hæglátur maður og prúður var hann vissu-
lega og hafði fengizt við að þýða ljóð úr ís-
lenzku og smásögur eftir einhveijum framand-
legum forsendum.
Spánskt skáld færði mér fréttir af höfuð-
skáldinu Alberti sem situr í Madrid eftir að
hafa verið landflótta mestalla ævina, meðan
fasistar rfktu á Spáni, æskuvinur Garcia Lorca.
Lengi sat hann í Rómaborg skamman veg frá
blómatorginu, Campo di Fiori; og hafði lag á
því að gera Iftil atvik eftirminnileg með skáld-
fasi sínu og tilburðum. Við náðum fyrst saman
á svölum klaustursins gamla sem var orðið
að tízkuhóteli í Taormina, San Domenico, -
þetta hótel var fullt af skáldum vegna Taorm-
ina verðlaunanna frægu, og ítalska sjónvarpið
einn daginn að velja sér viðmælendur og kusu
hinn margfræga Alberti og fannst svo eitthvað
kitlandi við að hafa skáld frá íslandi með hon-
um á svölunum, og þama vomm við tveir í
höfugum ilmi af blómabikumnum stóm í axlar-
hæð og vafmngsviðnum með suð af skordýmm
úr garðinum að sækja hunang og tengja blóm
við blóm einsog býflugur gera og fijóvga svo,
hann frá Malaga sem er kennd við blómin,
Malaga de las Flores, ég frá auðnunum svölu
hið næsta Norðurpóli þar sem smáblóm birta
á eyðisandi undur lífsins og ódauðleik, yfír
kaldan eyðisand og allt það; hann sem orti:
En hvað ég vildi feginn fara í vagni með laxi
spenntum fyrir, og fara um neðansjávarekrur
og lund, með þér blómadísin mín og falbjóða
niðri í söltum sjónum, ástin mín, markaðsvömr
þínar, algas frescas, algas frescas de la mar
... sjávarþangið, sölin fersk úr sæ ... Og
þama stóðum við á hótelsvölunum í Taormina,
og fyrir framan okkur pálmar að veifa vængj-
um settlega einsog hægstilltir taktmælar, og
þegar Alberti hefur lokið ljóðtöfrabrögðum sín-
um, þá snúa kviku mennimir með hljóðnemana
sér að hinu fágæta fyrirbæri sem þeim hafði
áskotnast: skaldi frá Islandi, og spyija hvemig
það sé nú á íslandi, og ég vék sögu minni að
hinni löngu dimmu nótt sem ríkir um vetur
og þéttir geðið, án þess að útlista hve þankinn
má örvast af afturgöngum og uppvakningum
í huga manns við skammæja birtu daganna,
en held svo áfram að segja á hinn bóginn frá
nóttlausri veröld sumarsins: og þá geturðu
farið út, segi ég: með ljóðabók eftir Alberti
og lesið á miðnætti úr henni upphátt við himin-
ljós...
Og við það opnast faðmur skáldsins frá
Malaga de las Flores mér, og varð snöggsprott-
in vinátta úr sem entist öll þau ár sem hann bjó
í Róm. Og ég átti oft leið þar um garð og kom
þá í hús þeirra Mariu Teresu Leon og hans,
í Via Monserrato skammt frá bökkunum þar
sem Tiber rann hjá stríð og mórauð. Maria
Teresa var líka skáld og ég átti ljúfar stundir
með þeim hjónunum, og stundum með spánsk-
mæltum skáldmæringum einsog Asturias frá
Guatemala og mörgum öðmm. Nú em þau
kynni fymd, Maria Teresa hvarf, þessi kvika
blíða kona, og Alberti situr í hárri elli í Madrid,
sagður em; og heiðri krýndur hjá þjóð sinni
með ungri konu.
Það sýnist svo langt í burtu, þessi ljúfu
kynni frá Rómaráranum á Tibersbökkum.
Palacio de Pena er skammt frá Sintra og
stendur hátt og gnæfir yfir hæðimar í kring,
furðuleg smíð reist á fomum klausturrústum
þar sem furstalegum dyntum og duttlungum
prinsins af Bæheimi (sjálfsagt skyldur Lúðvíki
konungi sem gekk svo langt í því að byggja
furðuhallir og ópemhús að það fór fyrir bijóst-
ið á ráðsettum forsjármönnum sem sáu til
þess að hann hyrfi snyrtilega ofan í Dóná
meðan tungl vék í skýjaþykkni og ætluðu al-
menningi að hugsa sem svo að nú myndi Lore-
lei flutt úr tómlætinu fyrir norðan af fom-
hamri sínum til þess eiga betra færi á að hrifsa
rómantískar sálir) var svalað af hugvitssömum
byggingameistara sem kom ólíkustu stílteg-
undum saman svo tollir, svo ósamstæðum að
það hlýtur að hafa farið fyrir bijóstið á mörg-
um hreintrúarmanninum þar til þeir fundu upp
póstmódemismann þar sem allt má nú orðið
bara ef menn muna eftir að kalla það póstmód-
emisma þótt enginn önnur meining finnist,
hvað sem þetta orð þýðir eitt og sér ef væri.
Þar em ótal tumar utan á og sumir skreyttir
steinbólum einsog til að dylja það að þeir
væm steyptir úr steini og líkt og kræktir utan
á hallarbáknið innan um steinkrúsidúllur og
skrautvindinga boga og hnúðtuma og steypuf-
rauð og nettskreyttar hliðamar smeltum plöt-
um með margvíslegum mynstram samkvæmt
þessari landsins hefð sem neftiist azuleyos.
Og sumir tumamir em einsog snyrtibox sem
hafa verið krækt utan á bygginguna og svo
kostulegt sambýli óskyldra byggingarsniða að
annar eins póstmódemismi hefur varla verið
ortur á þessari öld þegar sú algilding hvers
sem væri var fundin upp, oddbogar og hring-
bogar, og langir dularfullir gangar dauflýstir
tengja salarkynni og vistarvemr, kabinett í
rokokóanda og alls staðar hagað svo að vekja
gmn um að íbúar væm hið næsta og hefðu
kannski bara skroppið á kló einsog fegurðar-
drottningin í leikriti Halldórs Laxness.
Þar em margvíslegar launhelgar og ýmist
sem tengist fyrri tíðar frímúramm og öðmm
leynisamtökum, og sumt nær langt aftur í
fomeskju, og í einu skrautlausu herbergi er
stöng út úr veggnum til að mæla tíma, sólúr
og minjar ýmsar sem minna á hve snemma
maðurinn hafði tök á að mæla tímann af stjöm-
um og tunglum og þó mest af sólu og gangi
hennar, og Kínveijar höfðu sólúr, og Indveijar
og Egyptar og Babyloníumenn og barst frá
Rómveijum til okkar og vizka margháttuð um
hrynjandina í himintunglum og stjömum, og
plánetur urðu tignuð sem guðmætti: Sólin, í
sólu sást Appolló, veiðigyðjan Díana vakti í
tungli, ástin í Venus, í Satúmusi miklaðist
Krónos, táknvaldur tímans sem át sín eigin
böm.
Konungshöllin í Cascaix, þessi undarlega
höll þar sem er slengt svo mörgu sundurleitu
saman í einhverri ofboðsrausn í trausti þess
að semji einhveija sátt með sér þrátt fyrir
fagurfráeðilegar ögranir sem firrist í sólgráð í
aldingarðinum sem allt þetta hérað er. Og
þegar inn er komið þá er eins í sölunum og
hallarfólkið hefði bara dregið sig til hlés, vikið
frá eða verið þurrkað út með einhveijum galdri
rétt áðan, og öllu hagað þama svo sýndist
óhreyft frá iðju þess, það liggur við að maður
heyri bara andardrátt þess enn frá því fyrir
mörgum öldum.
Og mig bar þar í einn salinn með fólki alla
leið frá Venezuela: skáldkonunni Afla Maria
del Rey frá Caracas, og síðskeggjaður fylgdar-
maður hennar var teygður á langinn einsog
hann væri spámaður togaður út úr eyðimörk
þar sem hann hafði verið að svipast um eftir
þeim djöflum sem Flaubert hafði í kverinu um
freistingar heilags Antoníusar, og komum þar
saman í sal þar sem tónamir vom enn frá
Beethoven úr vegghólfum, og þar sat hvítur
fugl á svartgljáandi stöng og snerist ekki leng-
ur við salargestum; og ortum þar saman á
spænsku harmljóð stangarfuglsins sem aldrei
mun snúast framar við neinum:
Llanto para un pajaro
che no vuelve nunca mas
oh pajarito
che no tienes frio
che no vuelveriste mas
y nunca mas
vas vuelver a vuelver.
Ahi te mi pajaro
hora para ti
fu ayer.
„ JJndir hátíbarlokin var veizzla í bobiforseta
landsins, Soares sem kom á móti okkur\ fasmjúk-
ur mabur meb mjúkar hendur og mildilegur.
Hann hélt rœbuyfir okkur og talabi um skáldib
Sengorsem var eitt sinn forseti Senegal’ skáld
í miklum metum og Nóbelshöfundur ásamtþví
ab vera frelsisleibtogi. “
Harmljóð fugli
sem aldrei snýst. framar
æ fuglinn smár
sem ekki verður kalt
sem ekki kðlnar á tánum
aldrei snýrðu aftur
og aldrei framar snýrðu aftur til þess
að snúast
Æi litli fuglinn minn, æ
æ þér
hitt var allt í gær.
Palacio de Pena. Þetta safn sem er reynt
að haga svo að þér finnist þú vera samtíma
þeim sem bjuggu í höllinni, þeir séu ennþá
héma þó þeir séu ósýnilegir. Vini er hellt í
glösin, strengimir titra enn á lútunni og ómur-
inn var að þagna í þessu. Dúkuð borð og plögg
hjá. Te í bollum speglar rauðbrúnt volduga
ljóshjálma og gifsskreytingar loftsins, hvítar
rósir steyptar í mynstur. Lágmælt skraf frá
löngu liðnum öldum endurómar í hug þér með
ávæningi af madrigalsöng úr tumherbergi ijær
á leið upp í skýjareik dagsins hátt uppi i föl-
bláu lofti.
Þú gengur við þriðja mann inn í lítinn sal
með glerskápa meðfram þili og á einum stað
hvílir postulínshaus af styttu: hvítt andlit og
svart um brá, og augasteinninn nær eintómur
sorti af söknuði og svart slétt hárið, og munn-
urinn einsog dropi af krömdu jarðarberi; og
hvílir á gránandi gulum púða í gulgráum sófa
og virtist svo dapurt af því það vantaði allt
hitt og var bara höfuð sem gæti ekki fært
söknuðinn fram í fingur eða fundið léttan titr-
ing í tánum eða tekið um hjarta sér, né bijóst-
in snert og maginn snertur og lærin og lendar
eða andað á annað herðablaðið né fingri farið
með aðkenningu af nögl með gómnum upp frá
mjöðm frá rifi til rifs og teiknað með bijósti
upp að viðbeini og punktur settur þar ... nei
það er bara höfuð, svo dapurt í þessum mynstr-
aða sófa í bleiku og fölbláu einhvem tíma, nei
núna gulnandi og bara til 'að geyma þetta
höfuð og varðveita og beina sjón þess svartri
að fuglslíki á svartri gljáandi stöng í gulltein-
uðu búri sem var einsog minnisgjörð yfir dáinn
eftirlætisfugl og þagnaðan söng hans. Og þeg-
ar þú gekkst inn í þennan sal hófst einmitt í
því í hljóðtækjum földum söngur sem barst
um salinn frá öðmm tíma síðar sem líka var
liðinn: Una furtiva lacrima ...
Harmljóð yfir dáinn fugl. Og þessi söngur
fylgir mér um salina og minjar hans unz ég
stanza við glugga og horfi út yfir virkisgólf
innan við vígbúna múra á ýmsum hæðum, og
út yfir gróðurríkar hæðir í kring ... og inn
í húsasund í París þar sem við stöndum þrír
íslendingar við gluggalausa veggi og bara
öskutunnur og einn köttur of feitur og svartur
sem sat á einni tunnunni og nennti ekki að
færa sig né að bera sig eftir mús sem skauzt
um rifu við ijalahurð með jámhandfangi og
Ketill Jensson hafði leitt okkur Geir Kristjáns-
son örlátur á síðkveldi eftir grogg au rhum
og ansjósur sem glöddu þennan góða dreng
sem var í heimsókn frá námi í belcanto í Milano
og feginn að slaka á aganum og leiða hjá sér
boð og bönn kennaranna þar og láta sitt góða
hjarta ráða og syngja fyrir vini sína þegar
hjartað bauð og söng þama í portinu uppi á
Montpamasse þar sem hefði nú getað hugsazt
að þeir hefðu gleymt styttu þar á undan okk-
ur sem fóm samskonar erinda þeir Blaise
Cendras skáldið sem þurfti að þylja ný ljóð sín
á frönsku fyrir myndlistarmanninn Modigliani
sem hlaut að svara með því að fara með þá
staði hjá Dante sem vom svar við hæfi og
þeirri hraðfleygu stund til að týnast í burtsópi
aldanna. Og ég sá fyrir mér hið kringluleita
andlit Ketils meðan tónamir liðu út í ómælið
einsog hér, og orðin komu að utan og innan
saman í tónanna tenging: Mai piu - aldrei meir.
Og ég sé líka ásjónu Ketils með sælu gull-
ins tungls að geta gefið, og við tvö skáld þakk-
lát fyrir að þiggja, og ég sé andlit Geirs sef-
ast bak við brynvöm innibyrgðra vitsmuna,
og létta háði því hér þurfti engar hlífar á þeim
fundi, og hann kveður við af miklu djúpi með
dimmri rödd sem djúpur þanki líkt og klýfur
á stefni sínu við landfestar þá stund í hafnar-
lægi kvöldkyrrðar innra með sér undir háum
drottnandi fjöllum úr öðmm stað og kveður
þessari dimmu gámðu röddu: Þakka þér söng-
inn sunnan frá Italíu Ketill. Nú eigum við all-
ir heima hér í þessari velþegnu útlegð. Eða
ímynda ég mér að hann hafi sagt þetta þessi
duli einfari sem grímumar urðu svo fastar að
gáfurnar þrengdust og bældust fyrir innan
þegar frá leið þessu vori í París. Eða var það
haust. Og veturinn ftjór á milli, þetta ár í
París, á gullinni tíð Saint Germain des Prés-
hverfisins ... En þá er söngurinn þagnaður í
þessum sal og farið að leika píanósónötu eftir
Beethoven opus 110 2. íbyggið, með djúpri
hugleiðslu, kannski það sé Brendel sem spilar.
Hann er svo mikið skáld sjálfur. Ekki sízt til
þess að ná til Schuberts og Beethovens.
Og ég var búinn í því svifi að gleyma þess-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. DESEMBER 1996 1 3