Morgunblaðið - 07.01.2001, Page 10
10 B SUNNUDAGUR 7. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
H IN undarlegu ljósfyrirbæri áhimni, sem á máli vísindannahafa verið nefnd Aurora polaris,en mættu á íslensku kallastheimskautaljós eða segulljós,
hafa löngum vakið blendnar tilfinningar með
þeim sem hafa barið þau augum, enda
kannski ekki að furða, jafn dularfull sem þau
löngum hafa þótt vera. Nú á tímum er vitað
að þessi ljós orsakast af sólvindinum, en það
er flæði hraðfara rafagna sem eru upprunnar
á sólinni, nánar tiltekið í kórónu sólar, of-
urheitum hjúp sem umlykur sólina. Það tek-
ur rafagnirnar venjulega 3–6 daga að fara
þessa 150 milljón km vegalengd til jarð-
arinnar.
Þegar rafagnirnar nálgast jörðina, fer seg-
ulsvið jarðar að hafa áhrif og sveigja þær af
leið, einkum yfir miðbaug, þar sem agnirnar
stefna þvert á segulkraftlínurnar. Flestar
rafagnirnar streyma framhjá jörð, án frekari
áhrifa, en hluti sleppur inn í segulhvelin.
Þær rafagnir mynda segulljósin.
Á 11 ára tímabili sveiflast virkni sólar á
milli hámarka. Í hámarki verður mikið raf-
agnaútstreymi í kórónugosum og sólblossum,
en það eru ofsafengnustu atburðir sem ger-
ast á sólinni. Útstreymi af þessari tegund er
þó skammvinnt. Í svokölluðum kórónugeilum
er rafagnaútstreymið jafnara og þau svæði
geta orðið langlíf. Frá jörðu séð snýst sólin
um möndul sinn á u.þ.b. 27 dögum, og í hvert
sinn sem tiltekin kórónugeil snýr beint að
jörðu, aukast líkurnar fyrir því að rafagna-
straumur hitti jörðina. Af þessum sökum er
það algengt, að reglubundin aukning verði á
norðurljósum á 27 daga fresti.
ÁREKSTUR RAFAGNA VIÐ
KÖFNUNAREFNI OG SÚREFNI
Í gufuhvolfi jarðar eru tvær lofttegundir
algengastar, köfnunarefni (rúmlega 78%) og
súrefni (tæplega 21%). Ýmsar aðrar loftteg-
undir eru svo að baki því sem upp á vantar.
Þegar rafagnirnar, sem aðallega eru raf-
eindir (elektrónur) og róteindir (prótónur),
koma inn í gufuhvolf jarðar, rekast þær á
frumeindir og sameindir andrúmsloftsins og
áreksturinn er svo mikill að þessar frum- og
sameindir örvast og fara á hærra orkustig.
Við það að fara aftur niður á grunnstigið
senda þær frá sér geislun, þ.e. segulljósin.
Þetta er svipað og gerist í flúrljósum, en þar
er straumi rafeinda hleypt í gegnum þunna
lofttegund, sem þá lýsir. Kvikasilfursgufa
gefur t.d. bláleitt ljós, og natríum gulrauða
birtu, að eitthvað sé nefnt. Segulljósin mynd-
ast hins vegar aðallega úr lýsandi súrefni og
köfnunarefni.
Hæð ljósanna yfir jörð getur verið ákaf-
lega misjöfn, en venjulega er hún 100–150
km, en þau hafa lægst sést í 65 km hæð og
mest í yfir 1.000 km hæð, en slíkt heyrir þó
til algjörra undantekninga. Til samanburðar
má geta þess, að ský ná sjaldnast 10 km hæð
og eru venjulega miklu neðar.
Segulljósin eru litrík, en missterk, og hafa
ýmsar formgerðir. Í um 100 km hæð gefur
köfnunarefni frá sér rautt ljós, en blár litur
stafar hins vegar frá jónuðum köfnunarefn-
issameindum í um 200 km hæð. Árekstur
rafagna og súrefnisfrumeinda í 100–200 km
hæð gefur af sér grænleitt ljós, sem er al-
gengasti liturinn, en verði áreksturinn ofar
myndast blóðrautt ljós. Dauf norðurljós sýn-
ast einatt gráhvít, og er orsök þess yfirleitt
sú, að ljósin eru of dauf til að litaskyn aug-
ans nái að greina hinn eiginlega lit. Einnig
getur komið fyrir, jafnvel í björtum norður-
ljósum, að rauður, grænn og blár litur bland-
ist svo saman, að ljósið sýnist gult eða hvítt.
SUÐUR- OG NORÐURLJÓS
Á norðurhveli jarðar eru þessi segulljós
kölluð norðurljós, eða Aurora borealis á máli
vísindanna. Og hliðstæða þeirra, eða öllu
frekar andhverfa, suðurljós, Aurora austral-
is. Í raun og veru er þar um eitt og sama fyr-
irbæri að ræða. Hin síðar nefndu eru í
grennd við suðurheimskautið; helst eru það
Nýsjálendingar og Ástralar sem eiga þess
kost að sjá þau, svo og vísindamenn í rann-
sóknarstöðvum á Suðurskautslandinu. Vegna
þessa er ekki nærri eins mikið um arfsagnir
tengdar suðurljósum og er á norðurhveli
jarðar. Á hinn bóginn er samt ýmislegt líkt
með hugmyndum manna í suðri og norðri um
þessi ljósfyrirbæri. Sem dæmi má nefna, að
frumbyggjar Nýja-Sjálands og ýmsar þjóðir
í Norður-Ameríku og Evrópu töldu, að seg-
ulljósin væru endurvarp frá kyndlum eða
bálköstum einhvers staðar.
Löngum var talið að það hefði verið
franski heimspekingurinn og stjörnufræðing-
urinn Pierre Gassendi (1592–1655) sem bjó
til eða fyrstur notaði á prenti hið alþjóðlega
heiti norðurljósanna, Aurora borealis, árið
1621, en nýlega hafa verið leidd rök að því,
að höfundurinn muni vera ítalski eðlis- og
stjörnufræðingurinn Galíleó Galíleí (1564–
1642), og að heitið sé frá árinu 1619. Er for-
liðurinn vísun í rómversku gyðju morgunroð-
ans, Áróru, og skírskotar til þess að í suð-
lægum löndum sjást norðurljós helst sem
rauðleitur bjarmi í norðri úti við sjóndeild-
arhring. Viðliðurinn er tilvísun í grískan
vindaguð norðursins, Boreas, sem meðal
Rómverja nefndist Aquilo. Enski flotaforing-
inn og landkönnuðurinn James Cook (1728–
1779) er hins vegar maðurinn á bak við hið
alþjóðlega suðurljósaheiti, Aurora australis,
og mun það hafa orðið til árið 1773.
Þessi ljós eru ekki mest yfir sjálfum heim-
skautunum, eins og margur kynni þó að ætla,
heldur 2.000–3.000 km frá þeim, og mynda
þar sveiglaga kraga utan um segulskaut
jarðar en ekki sjálf heimskautin. Og þar eð
segulskautið á norðurhveli er um 1.200 km
frá sjálfu heimskautinu, fylgir norðurljósa-
kraginn ekki allsstaðar sömu breiddargráðu.
Aukinheldur tekur hann breytingum, stækk-
ar þegar mikið gengur á í sólinni og færist
þá suður á bóginn og getur sést nálægt mið-
baugi. Þetta á eins við suðurljósakragann,
nema það hann færist norður á bóginn. Al-
rauður himinn, af völdum nefndra ljósa, sást
t.d. 1. september árið 1859 frá Honolúlú, 4.
febrúar árið 1872 frá Bombay, 25. september
árið 1909 frá Singapúr, 13. maí árið 1921 frá
Samóaeyjum, og 13. og 23. september árið
1957 og 11. febrúar árið 1958 frá Mexíkó.
Hins vegar dregst kraginn saman þegar lítið
er um sólgos.
Svo er annað hitt að norðurljósakraginn er
ekki hringur með segulskautið í miðju, held-
ur ílangur baugur sem er nær segulskautinu
þeim megin sem að sól snýr. Ástæðan fyrir
þessu er, að segullínur jarðar eru aflagaðar
af sólvindinum; hann þjappar línunum saman
á daghlið jarðar, en togar úr þeim á næt-
urhliðinni. Á daghliðinni myndast norður-
ljósin því við hærri breiddargráður; kraginn
er m.ö.o. breiðari á næturhliðinni og nær
lengra suður á bóginn. Þetta hefur jafnframt
í för með sér, að norðurljósakraginn er ekki
alltaf yfir Íslandi; á hádegi er hann langt fyr-
ir norðan land, en þokast suður upp úr því og
er yfir landinu um miðnættið. Meðalstaða
norðurljósakragans, þar sem norðurljós eru
tíðust, nefnist norðurljósabelti; það liggur
þvert yfir Ísland.
Athuganir benda til, að hér á landi sjáist
norðurljós svo til allar nætur, þegar heið-
skírt er. Við norðurskautið sjást þau að lík-
indum fimmtu hverju nótt, í Edinborg og
Ósló að meðaltali þrisvar í mánuði, í London
fimm sinnum á ári, en í Róm aðeins einu
sinni á tíu ára fresti.
ELSTU RITHEIMILDIR
Haft er fyrir satt, að elstu myndir að norð-
urljósum sé að finna í 20.000 ára gömlum
hellamálverkum krómagnonmanna. Hvort
sem sú mun vera reyndin eða ekki er talið að
fyrst sé minnst á norðurljós í rituðu máli í
Gamla testamentinu, nánar tiltekið í Fyrstu
Mósebók (15:17), sem talin er hafa verið
færð í letur á 8. öld f.Kr. Og bent hefur verið
á, að í sumum öðrum bókum Gamla testa-
mentisins gæti einnig verið um sama hlut að
ræða. Áhugaverðasta lýsingin mun vera í
Ezekíel (1:1–28), sem talin er frá 6. öld f.Kr.
Forn-Grikkir veltu þessum ljósum einnig
fyrir sér og reyndu að útskýra eðli þeirra og
gerð. Mætti þar nefna skáldið Hesíódos (8.
öld f.Kr.), og heimspekingana Anaximedes
(u.þ.b. 570–526 f.Kr.) og Anaxagoras (500–
428 f.Kr.), lækninn Hippocrates (u.þ.b. 460–
377 f.Kr.), og heimspekinginn og náttúru-
fræðinginn Aristóteles (384–322 f.Kr.), sem
yfirleitt er fyrstur talinn hafa fjallað um
norðurljósin á vísindalegan hátt, í bók sinni,
Meteorologia.
Í Kína er sömuleiðis margar gamlar heim-
ildir um norðurljós að finna, og virðist sú
elsta vera frá árinu 208 f.Kr., en sumir telja
þó að um mun eldri heimildir sé þar að ræða,
sem jafnvel nái allt aftur til u.þ.b. 2600 f.Kr.
Aðrir þekktir norðurljósaathugendur for-
tíðarinnar eru stóíski heimspekingurinn Luc-
ius Annaeus Seneca (u.þ.b. 4 f.Kr.–65 e.Kr.)
og rithöfundurinn og náttúrufræðingurinn
Gaius Plinius Secundus (23–79 e.Kr).
Á næstu öldum og raunar allt til 1500 fást
menn lítið við athuganir á þessu fyrirbæri,
en þó er að finna á víð og dreif ýmsar hug-
myndir í bókum víða, t.d. í Konungsskuggsjá,
sem talin er rituð í Noregi á 13. öld, en þar
eru reifaðar þrjár ólíkar hugmyndir eða til-
gátur manna um uppruna norðurljósa:
„Menn segja sumir, að eldur kringi um-
hverfis höfin og öll vötn þau, sem hið ytra
renna um böll jarðarinnar. En með því að
Grænaland liggur á hinni yztu síðu heimsins
til norðurs, þá kalla þeir það mega vera, að
það ljós skíni af þeim eldi, er umhverfis er
kringdur hin yztu höfin.
Þetta hafa og sumir í ræður fært, að í
þann tíma, er rás sólarinnar verður undir
belli jarðarinnar um nóttina, að nokkurir
skimar megi af hennar geislum bera upp á
himininn með því, að þeir kalla Grænaland
svo utarlega liggja á þessi heimsins síðu að
brekkuhvelið jarðarinnar má þar minnka,
NORÐURLJÓS
Norðurljósin eru eitt glæsilegasta sjónarspil í náttúr-
unnar ríki. Um það verður tæpast deilt. Í þúsundir ára
hafa menn ýmist óttast þau eða elskað og dáð, og jafn-
framt reynt að komast að því hvað þarna er á ferðinni.
Sigurður Ægisson kannaði þá sögu og uppgötvaði, að
ennþá er æði margt í fari þessara ljósa sem vísindin
ekki skilja, þrátt fyrir alla tækni nútímans á geimöld.
Alaska, skammt frá bænum Circle, nóvember 1998.
Ljósmynd/Jan Curtis©, AlaskaAlaska, 7. september 1999. Júpíter sést til vinstri.